ورع

«وَرَع» به معنای پارسایی و حفظ نفس از لغزشها و به بیان دیگر، اجتناب و دوری از شبهات ‎‏از بیم وقوع در محرّمات است‏‎. روایات بسیاری درباره فضیلت و ثمره «ورع» وارد شده است.

معنای ورع

«وَرَع»، عبارت است از نگهداری کامل و حفظ نفس در آخرین مرتبه و در عین حال، هراسان بودن از لغزش یا سختگیری بر نفس است برای تعظیم حق.

از روایات استفاده می شود که اصل و ریشه «ورع»، اجتناب و پرهیز از گناه و حرام و شبهات است. چنانکه از امام علی عليه السلام در معنای «ورع» نقل شده است: «أصل الورع تجنّب الآثام، والتنزّه عن الحرام». و در حدیث دیگری می فرماید: «الورع الوقوف عند الشبهة»؛ ورع، توقف هنگام شبهه است.

شریف جرجانی نیز در تعریف ورع می گوید: «هو اجتناب الشبهات خوفًا من الوقوع فی المحرمات»؛ ورع، اجتناب از شبهات است‏‎ ‎‏از بیم وقوع در محرمات.

مرحوم امام خمینی ‎‏معنای ورع را شدت پرهیزگاری می داند، که سالک طریق با متصف‏‎ ‎‏شدن به این حالت می تواند خود را از تجاوز از حریم عقل و شرع مصون‏‎ ‎‏بدارد.

سالک کوی حقیقت پس از شناخت محرّمات و حلّیات، خود را ملزم‏‎ ‎‏به رعایت آنها می گرداند؛ اما گاه اموری مشتبه، او را سرگردان می سازند و‏‎ ‎‏به حیرت می افکنند؛ از این رو از خوف هلاکت و فرونیفتادن در مهلکه، از‏‎ ‎‏آن امور نیز پرهیز می کند که مبادا این امور مشتبه زمینۀ ورود او را به اعمال‏‎ ‎‏خلاف و حرام فراهم سازد.‏‎‏ بنابراین، ورع پرهیز و احتراز و دوری جستن‏‎ ‎‏از شبهه هاست.

رسول خدا صلی الله علیه وآله در تبیین شبهات می فرماید: «الحلال بيّن، والحرام بيّن، وبينهما أمور مشتبهات، لا يعلمُها كثيرٌ من الناس، فمن اتقي الشبهات استبرأ لعرضه و دينه، و من وقع في الشبهات وقع في الحرام، كراع يرعى حول الحمى يوشك أن يواقعه»؛ امور حلال و حرام معلوم است، و بین این دو، امور شبهه ناک هستند که بیشتر مردم از آن آگاه نیستند. پس کسی که از شبهات پرهیز کند، دین و آبروی خود را حفظ کرده، ولی کسی که به شبهات بپردازد دچار حرام می شود، مانند کسی که اطراف چاهی پرسه زند و چه بسا در آن بیفتد.

برخی از رهیافتگان طریق، ورع را برتر از تقوا دانسته اند‏،‎ ‎‏به دلیل اینکه تقوا را ترک محذورات‏‎‎‏ و محرّمات می دانند و ورع را ترک‏‎ ‎‏شبهات معنا کرده اند. بدین ترتیب صاحب مقام ورع، مقامی برتر از متقی‏‎ ‎‏را کسب نموده است؛ زیرا -به طریق اولی- از حرامهای شرعی و عرفی پرهیز می نماید.‏

ورع از محارم الهی، پایه کمالات معنویه و مقامات اخرویه است و برای هیچ کس مقامی حاصل نشود، مگر به ورع از محارم الله و قلبی که دارای ورع نباشد، به طوری زنگار و کدورت او را فرو می گیرد که امید نجات بسا باشد که از آن منقطع گردد. صفای نفوس و صقالت آنها به ورع است و این منزل برای عامه مهمترین منازل است و تحصیل آن از مهمات مسافر طریق آخرت است.

پارسائی و پرهیز از حرام بزرگترین وسیله نجات و عمده چیزی است که آدمی را به سعادت ها و درجات عالی می رساند.

مراتب ورع

بعضی از علمای اخلاق، «ورع» و تقوا را به چهار درجه تقسیم کرده اند:

• اول، ورع اهل عدل و آن اجتناب از هر چیزی است که مستلزم فسق و گناهکار بودن است و موجب خروج از عدالت است.
• دوم، ورع صالحین است و آن اجتناب از شبهات است.
• سوم، ورع متقين، اجتناب است از انجام آن اموری که خوف آن می رود به حرامی یا شبهه حرامی مبدل شود یا حرامی را به دنبال داشته باشد.
• چهارم، ورع صدّیقین است و آن اجتناب از هر چیزی است که برای خدا نباشد.

چنانکه ابوحامد محمد غزالی ورع را به این چهار درجه تقسیم نموده است: ورع العدول، ورع الصالحين، ورع المتقين، ورع الصديقين.

امام خمینی نیز درباره مراتب ورع می نویسد: «-ورع عامه، اجتناب از کبائر است -و ورع خاصه، اجتناب از مشتبهات است برای خوف وقوع در محرمات. -ورع اهل زهد، اجتناب از مباحات است برای احتراز از وزر آن -و ورع اهل سلوک، ترک نظر به دنیاست برای وصول به مقامات -و ورع مجذوبین، ترک مقامات است برای وصول به باب الله و شهود جمال الله -و ورع اولیاء، اجتناب از توجه به غایت است، زیرا فانی‏‎ ‎‏فی اللّه اند و مستغرق در او، پس چیزی جز حق نمی بینند که بخواهند از آن‏‎ ‎‏پرهیز کنند‏».

ورع در روایات

روایات متعددی در فضیلت و اهمیت «ورع» از اهل بیت عليهم السلام وارد شده است، از جمله:

• رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «خیرُ دینِکم الورعُ»؛ بهترین صفت دین شما پرهیزکاری است.

• و فرمود: «من لَقی اللهَ سبحانه وَرِعاً أعطاه الله ثوابَ الاسلام کلَّه»؛ هر که در حالی که از اهل ورع و پرهیزکاری است خدای سبحان را ملاقات کند خداوند تمامی ثواب اسلام را به او عطا می فرماید.
• امام علی عليه السلام فرمود: «ثمرة الورع صلاح النفس و الدين»؛ ثمره ورع، اصلاح نفس و دین است.
• و فرمود: «الورع يحجز عن ارتكاب المحارم»؛ ورع از ارتکاب حرام باز می دارد.
• امام باقر علیه السلام فرمود: «إنّ أشدّ العبادة الورع»؛ سخت ترین عبادت ورع است.

• و فرمود: «شیعه ما نیست، مگر کسی که پرهیزکاری را شعار خود سازد و خدا را اطاعت کند، پس از خدا بترسید و به امید آنچه نزد خداست عمل کنید».

• امام صادق علیه السلام فرمود: «أوصیک بتقوی الله و الورع و الاجتهاد و اعلَم انّه لاینفع اجتهادٌ لا ورعَ فیه»؛ تو را به تقوای خدا و ورع و کوشش سفارش می کنم و بدان که کوششی که در آن ورع نباشد، سودی ندهد.

• و فرمود: «اتقوا الله و صونوا دینَکم بالورع»؛ از خدا بترسید و دین خود را با ورع پاسداری کنید.

• و فرمود: «علیکم بالورع فانّه لاینالُ ما عندالله الّا بالورع»؛ پرهیزکاری کنید که به آنچه نزد خداست جز به ورع نتوان رسید.

منابع

• ميزان الحكمة، محمد ری‌شهری، ج4 ص3510-3508.
• جامع السعادات، ملا محمدمهدی نراقی.
• شرح چهل حدیث، امام خمینی.
• یک ساغر از هزار: سیری در عرفان امام خمینی، فاطمه طباطبایی.