ابوحنیفه دینوری

«احمد بن داود» معروف به‌ «ابوحنیفه دینوری» (۲۲۲-۲۸۲ ق)، ادیب، لغوی، مورخ، منجم، ریاضی‌دان، جغرافیادان و گیاه‌شناس ایرانی مسلمان در قرن سوم قمری و از شاگردان ابن سکیت اهوازی است. دینوری در علوم گوناگون متبحر بوده، اما شهرتش در زمینه‌های ادبیات، تاریخ و گیاه‌شناسی بیشتر است. دو کتاب «الاخبار الطوال» و «النبات» از مهمترین آثار اوست.

نام کامل	ابوحنیفه احمد بن داود دینوری
زادروز	۲۲۲ قمری
زادگاه	دینور، کرمانشاه
وفات	۲۸۲ قمری
اساتید	اسحاق بن سکیت اهوازی، یعقوب بن سکیت اهوازی،...
آثار	الاخبار الطوال، کتاب النبات، الانواء، تفسیر القرآن، اصلاح‌ المنطق، لحن‌ العامه، حساب‌ الدور و الوصایا، الجبر و المقابله، القبلة و الزوال، الجمع و التفریق،...

زندگی‌نامه

ابوحنیفه احمد بن داود بن وَنند دینوری، در دینوَر کرمانشاه به‌ تاریخ تقریبی ۲۲۲ قمری در دوران سامانیان به دنیا آمد. نام نیای او، «وَنَند»، نمایندۀ اصالت خاندان ایرانی او ست. ابوحنیفه از آن‌جا که سالیان مدیدی در دینور ساکن و به کار قضاوت مشغول بوده، او را دینوری گفته‌اند.

دینوری در کوفه و بصره، ادبیات و صرف و نحو و لغت را از محضر اسحاق بن سکیت و پسرش یعقوب بن سکیت آموخت. اعتبار قول ابوحنیفه در لغت چنان بود که بسیاری از دانشمندان پس از او به سخنانش استناد می‌کردند. او در اصفهان و دینور به تحقیق درباره علم نجوم و رصد پرداخته‌است.

وی در موضوعات دیگری مانند ریاضیات، نجوم، هندسه، گیاه‌شناسی، تاریخ، جغرافیا، فقه، علوم قرآن و حدیث، استادان دیگری داشته است که از آن‌ها ذکری به میان نیامده است. تنها به‌صورت سربسته و اجمالی گفته‌اند که او از بصریون و کوفیون علم فرا گرفته است. همچنین درباره شاگردان او نیز اطلاع دقیقی در دست نیست.

برخی به دلایلی از جمله شیعه بودن استادش، ابن‌سکیّت اهوازی، دینوری را شیعه دانسته‌اند. ازسوی‌دیگر، ابن‌ قُطلوبُغا وی را فقیهی حنفی، و ذهبی نیز او را از بزرگان حنفیه معرفی کرده‌ است. با این وجود، نگاه وی به تشیع نیز مثبت‌تر بود، چنان‌که مطالب ناشایسته‌ای که ابن‌قتیبۀ دینوری درباره امام علی علیه‌السلام نقل کرده بود از ابوحنیفه شنیده نشده است. او در کتاب «الاخبار الطوال» از حضرت علی علیه‌السلام و فرزندانش با احترام یاد کرده و در برخی مواضع به دنبال نام آن‌ها واژه «علیه‌السلام» را به‌کار برده و اخبار تاریخی مربوط به علی علیه‌السلام را مفصل‌تر آورده است. همچنین وی به‌رغم این‌که حوادث تاریخی دوران بنی‌امیه را بسیار خلاصه نقل کرده، واقعه کربلا و قیام امام حسین علیه‌السلام را مفصل گزارش کرده است.

تاریخ درگذشت او نیز مورد اتفاق نیست. یاقوت حموی تاریخ وفات او را ۲۶ جمادی‌الاولی سال ۲۸۰ ق. دانسته، البته به دو قول دیگر یعنی ۲۸۱ و ۲۸۲ ق. نیز اشاره می‌کند. ابن‌اثیر و ذهبی، ماه جمادی‌الاولی سال ۲۸۲ ق. را تاریخ وفات او می‌دانند. می‌توان گفت قول مشهور در تاریخ وفات او ماه جمادی‌الاولی سال ۲۸۲ ق. است.

جایگاه علمی

در منابع عموما به متفنّن‌ بودن و تسلط وی به علوم گوناگون اشاره شده‌است، اما شهرتش در زمینه‌های ادبیات، تاریخ و گیاه‌شناسی بیشتر است. او در بلاغت بر بسیاری از معاصرانش برتری داشت و دیگران از مجالست با او سود می‌بردند. ابوحیان توحیدی وی را به‌همراه جاحظ و ابوزید احمد بن سهل بلخی، سه شخصیتی دانسته‌است که حق وصف فعالیتهای علمی، اخلاقی و فضائلشان ادا نشده است.

ابوحنیفه دینوری در راست‌گویی نیز مشهور بوده است. ابن ندیم درباره او می‌گوید: در آن‌چه روایت کرده، ثقه و مورد اطمینان بوده و به راست‌گویی معروف است. ذهبی نیز درباره او می‌گوید: «او بسیار راست‌گو، دایره علمی‌اش وسیع، کریم و توان‌مند بوده است». در جای دیگری می‌گوید: «... مورد اطمینان، برجسته در ادب و صاحب فنون بسیار بود». سیوطی نیز می‌گوید: «او راوی ثقه، با ورع و زاهد است».

ابوحیان توحیدی نیز در کتاب تقریظ الجاحظ درباره او می‌گوید: او از نادر مردانی است که بین حکمت فلاسفه و بیان عرب جمع کرده و در تمام فنون، دستی داشته است... و همه این‌ها را به‌همراه ورع، زهد و جلالت قدر و منزلت داشته است.

می‌توان گفت که ابوحنیفه دینوری در مقایسه با دانشمندان هم‌عصرش مانند جاحظ، ابن‌قتیبۀ دینوری و... جامع‌تر بوده و علوم و معارف بیشتری داشت. تخصصی که ابوحنیفه در حساب و هندسه و نجوم و گیاه‌شناسی و جغرافیا و منطق و طب داشت، امثال ابن‌قتیبه و جاحظ نداشتند و کمتر کسی پیدا می‌شد که مانند ابوحنیفه دینوری جامع علوم گوناگون باشد و به قول ابوحیان توحیدی، بین حکمت فلاسفه و بیان عرب جمع کرده باشد.

مسعودی ضمن ستایش مقام علمی ابوحنیفۀ دینوری می‌گوید که ابوحنیفه از نظر علمی جایگاه عظیمی داشت و ابن‌قتیبه، بسیاری از نظریه‌های ابوحنیفه را از نوشته‌های گوناگون او، چه در نجوم و چه در دیگر دانشها، ربوده و به خود نسبت داده است.

آثار و تألیفات

دینوری دانشمندی پرکار بوده و در بسیاری زمینه‌ها مانند علم لغت، نحو، فلسفه، گیاه‌شناسی، جغرافیا، نجوم، هندسه و تاریخ، آثاری نوشته که از اغلب آنها نسخه‌ای نمانده‌ است.

• الاخبار الطوال؛ کتابی در تاریخ خلقت، تاریخ اسلام و تاریخ ایران تا عصر مؤلف است.
• الانواء (انواء، جمع نوء و به‌ معنی سقوط ستاره در مغرب است)؛ کتابی در علم نجوم، که از سوی صاحب‌نظران در این دانش، بهترین و کامل‌ترین اثر شمرده شده است. در این کتاب وقتهای طلوع و غروب ستارگان و بارانهای مربوط به اختران، شناخت وضعیت آسمان و آب‌وهوا، و بادها و مبدأ و محل و مسیر وزیدن آنها معین شده است.
• النبات، در ۲ جلد؛ یکی از آثار معروف او است که به‌ شناخت گیاهان اختصاص داشته و به‌ تأیید کارشناسان این رشته، دینوری اطلاعات مندرج در این کتاب را بر اساس تحقیق و تتبع خود استخراج نموده است و دیگران از او نقل قول کرده‌اند. هدف دینوری از تألیف این کتاب در درجه اول، پرداختن به موضوعات لغوی بوده، اما این اثر به واژه‌نامه‌ای کم‌نظیر در زمینه تاریخ گیاه‌شناسی دوره اسلامی تبدیل شده‌ است.
• تفسیر القرآن، در ۱۳ جلد؛ ابوحیان توحیدی به آن اشاره کرده و می‌گوید که من این کتاب را ندیده‌ام و در نوع خود بی‌سابقه است. حاجی خلیفه نیز به این کتاب اشاره کرده است.
• اصلاح‌ المنطق، در ادبیات
• لحن‌ العامه
• الفصحا
• حساب‌ الدور و الوصایا؛ مربوط به حسابهای ارث
• الزیج
• الجبر و المقابله
• جواهر العلم
• الشعر و الشعراء
• فی‌ حساب‌ الخطائین
• البلدان
• القبلة و الزوال
• البحث فی‌ حساب‌الهند
• الجمع و التفریق
• نوادر الجبر
• انساب الاکراد

منابع

• "دینوری، ابوحنیفه"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• "دینوری ابوحنیفه احمدبن داوود"، دانشنامه جهان اسلام.
• "اخبار الطوال دینوری در بوته نقد و بررسی"، قسیم یاسین، فصلنامه مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، شماره ۴.
• تاریخ اسلام در آینه پژوهش، محمدقاسم احمدی، ج۱۵ ص۱.