اخلاق الهی

از مهم‌ترین شاخه‌های اخلاق، رابطه‌ی انسان با خداوند است که از آن به «اخلاق الهی» تعبیر می‌شود. می‌توان گفت شاخه‌های دیگر اخلاق، همه تحت تأثیر این شاخه می‌باشند و موفقیت یا عدم موفقیت در اخلاق الهی، موفقیت یا شکست انسان در روابط دیگر اخلاقی را به دنبال دارد.

علم اخلاق و اخلاق الهی

بر اساس براهین اقامه شده، خالقی برای این مخلوقات وجود دارد و بر اساس فطرتی که در وجود انسان‌ها قرار داده شده است، وجود کششی به سمت پرستش موجود برتر و میل حرکت به سوی او در وجود همه هست؛ به خاطر همین، هدف خلقت را عبودیت این خالق (خداوند) دانسته‌اند، زیرا که عبودیت او غیر از این که نفعی برای ذات مقدسش ندارد، همه‌ی سود آن برای بندگان است و این سود همان صعود و رسیدن به کمال انسانیت است که آن متصف شدن به صفات عالیه و کمالیه و دور شدن از رذائل و پستی‌هاست. در حدیثی قدسی آمده است: «عبدی أطِعنی حتی أجعلَک مِثلی؛ بنده‌ی من، مرا اطاعت کن تا تو را مثل خودم کنم».

در این رابطه هم علم اخلاق وارد شده و آن روابطی را که مربوط به حیطه‌ی انسان و خداوند می‌شود شناسایی کرده و بایدها و نبایدها در این مورد را نشان می‌دهد تا آن‌هایی که قصد سیر الی الله دارند، سرگردان نمانده و با عمل به این بایدها و نبایدها خویشتن خود را به صفات عالیه مزین کرده و از لوث رذائل پاک نمایند تا آرام آرام با سیر صعودی، قله‌های کمال و سعادت را طی کرده و هر روز ضعف‌ها و نقصان‌های خود را از بین ببرند و الهی شوند.

مباحث اخلاق الهی

مسائلی که در حوزه اخلاق الهی مطرح می‌شود عبارتند از:

1. ضرورت معرفت و شناخت خداوند؛
2. راه‌های شناخت خداوند (حضوری و اکتسابی)؛
3. موانع معرفت خداوند:
   • پیروی از هوای نفس؛
   • محبت دنیا؛
   • سطحی‌نگری؛
   • عادات فکری و تقلید از پدران؛
   • رذایل نفسانی مانند عجب و تکبر.
4. مراتب معرفت:
   • علم الیقین؛
   • حق الیقین؛
   • عین الیقین.
5. توحید:
   • توحید ذاتی؛
   • توحید صفاتی؛
   • توحید افعالی؛
   • توحید در عبادت.
6. ایمان:
   • موانع ایمان؛
   • آثار ایمان؛
   • مراتب ایمان.
7. محبت:
   • عوامل محبت؛
   • مراتب محبت؛
   • نشانه‌های محبت حقیقی؛
   • محبت به خداوند.
8. عبادت:
   • اقسام عبادت؛
   • حضور قلب:
     1. راه تحصیل حضور قلب؛
     2. مراتب حضور قلب؛
     3. آثار عبادت؛
     4. اخلاص:
        • اهمیت اخلاص؛
        • راه کسب اخلاص؛
        • آثار اخلاص.
9. توکل:
   • آثار توکل؛
   • مراتب توکل.
10. ریا:
    • منشأ ریا؛
    • آثار ریا؛
    • درمان ریا.
11. خوف و رجا:
    1. انواع خوف:
       • خوف از گناه؛
       • خوف از غفلت و کوتاهی؛
       • خوف از عاقبت بد؛
       • خوف از جهان پس از مرگ؛
       • خوف دوری از خدا.
    2. آثار خوف از خدا:
       • پذیرفتن انذار و تذکر؛
       • اقدام به عمل؛
       • هدایت؛
       • مغفرت؛
       • آخرت نیکو؛
       • رضایت خداوند.
    3. روش تحصیل خوف؛
    4. نشانه‌ی رجا.
12. ناامیدی از رحمت خدا:
    • منشأ ناامیدی؛
    • عوامل ناامیدی؛
    • آثار ناامیدی؛
    • درمان ناامیدی.
13. صبر:
    • اقسام صبر؛
    • مراتب صبر؛
    • آثار صبر؛
    • راه دستیابی به صبر.
14. شکر:
    • عوامل زمینه‌ساز شکر؛
    • اقسام شکر؛
    • آثار شکر.
15. رضا:
    • منشأ رضا؛
    • آثار رضا.
16. گناه:
    1. آثار گناه:
       • کیفر الهی؛
       • نابودی اعمال؛
       • عدم قبولی اعمال؛
       • محرومیت از عمل صالح؛
       • عدم استجابت دعا؛
       • محرومیت از روزی و نعمت؛
       • نزول بلا؛
       • بیماری دل و انکار حقایق؛
       • محرومیت از آمرزش؛
       • ترس از مرگ.
    2. علت گناه؛
    3. گناه صغیره و کبیره.
17. توبه:
    • اقسام توبه؛
    • شرایط توبه؛
    • آثار توبه.

منابع

• آموزه‌های بنیادین علم اخلاق، جلد دوم، محمد فتحعلی خانی.
• جواهر السنیه فی الاحادیث القدسیه، شیخ حر عاملی.