مراقبه: تفاوت بین نسخه‌ها
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
محتوای فعلی مقاله یکی از پایگاه های معتبر متناسب با عنوان است.
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) (ویرایش) |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
||
| (۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۱ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
{{الگو:منبع الکترونیکی معتبر|ماخذ=پایگاه}} | {{الگو:منبع الکترونیکی معتبر|ماخذ=پایگاه}} | ||
| + | «مراقبه» در اصطلاح [[اخلاق]] اسلامی، به معنای مواظبت و مراقبت [[انسان]] از [[نفس]] و اعمال خود است، تا از آنچه به درد [[دین]] و دنیاى او نمى‌خورد اجتناب کند و سعى کند تا خلاف رضاى [[خدا]] در گفتار و کردار از او صادر نگردد. مراقبه از ضروریات سیر و سلوک بوده و در [[قرآن]] و روایات و کلام علمای اخلاق بر آن تأکید شده است. | ||
| + | ==معنای مراقبه== | ||
| + | «مراقبه» از واژه‌ی «رَقَبَ» به معنای حفظ کردن<ref> ابن منظور، لسان العرب، دار صادر، بیروت، ۱۴۱۴ ق، ج ۱، ص ۴۲۵.</ref> و در نظر گرفتن مراقِب و توجه دادن فکر به سوى اوست و هر کس از کارى به سبب رعایت دیگرى دورى جوید گفته مى‌شود: فلانى را مراقبت کرد.<ref>فیض کاشانی؛ راه روشن (ترجمه المحجة البیضاء)، ترجمه سید محمدصادق عارف، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى، ۱۳۷۲، ج ۸، ص ۱۹۳.</ref> | ||
| − | + | در متون [[اخلاق]] اسلامی، پیشینه‌ی مراقبه به «مرابطه» بازمی‌گردد که عبارت است از نگاهبانى و مواظبت عقل از [[نفس]].<ref>نراقی ملامحمدمهدی؛ علم اخلاق اسلامى (ترجمه جامع السعادات)، ترجمه سید جلال الدین مجتبوی، انتشارات حکمت، چاپ چهارم، ۱۳۷۷، ج ۳، ص ۱۲۴.</ref> در هر حال مشارطه، پیش‌نیاز مراقبه و معاقبه و مقامات پس از آن، تکمیل کننده‌ی محاسبه است. | |
| − | |||
| − | در متون اخلاق اسلامی، پیشینه‌ی مراقبه به «مرابطه» بازمی‌گردد که عبارت است از نگاهبانى و مواظبت عقل از [[نفس]].<ref>نراقی ملامحمدمهدی؛ علم اخلاق اسلامى (ترجمه جامع السعادات)، | ||
[[سید محمد مهدی بحرالعلوم|سید بحرالعلوم]] در تعریف مراقبه می‌فرماید: «مراقبه عبارت است از متوجه و ملتفت خود بودن در جمیع احوال تا از آنچه بدان عازم شده و عهد کرده تخلف نکند».<ref> بحرالعلوم، سید محمدمهدی؛ رساله سیر و سلوک (تحفة الملوک)، انتشارات علامه طباطبایى، چاپ چهارم، ۱۴۱۸ ق، ص ۱۵۰.</ref> | [[سید محمد مهدی بحرالعلوم|سید بحرالعلوم]] در تعریف مراقبه می‌فرماید: «مراقبه عبارت است از متوجه و ملتفت خود بودن در جمیع احوال تا از آنچه بدان عازم شده و عهد کرده تخلف نکند».<ref> بحرالعلوم، سید محمدمهدی؛ رساله سیر و سلوک (تحفة الملوک)، انتشارات علامه طباطبایى، چاپ چهارم، ۱۴۱۸ ق، ص ۱۵۰.</ref> | ||
| − | ==فضیلت مراقبه | + | ==فضیلت و اهمیت مراقبه== |
خدای متعال در [[قرآن]] می‌فرماید: «اى کسانى که ایمان آورده‌اید از (مخالفت) خدا بپرهیزید و هر کس باید بنگرد تا براى فردایش چه چیز از پیش فرستاده و از خدا بپرهیزید که خداوند از آنچه انجام مى‌دهید آگاه است!».<ref>[[سوره حشر]]، ۱۸.</ref> | خدای متعال در [[قرآن]] می‌فرماید: «اى کسانى که ایمان آورده‌اید از (مخالفت) خدا بپرهیزید و هر کس باید بنگرد تا براى فردایش چه چیز از پیش فرستاده و از خدا بپرهیزید که خداوند از آنچه انجام مى‌دهید آگاه است!».<ref>[[سوره حشر]]، ۱۸.</ref> | ||
| − | [[علامه طباطبایی]] می‌گوید: این آیه مؤمنین را وادار مى‌کند که به یاد خداى سبحان باشند و او را فراموش نکنند و مراقب اعمال خود باشند که چه مى‌کنند، صالح آنها کدام و ناصالحش کدام است و صالح را هم خالص براى رضاى خدا به جاى آورند و این مراقبت را استمرار دهند؛ همواره از نفس خود حساب بکشند و هر عمل نیکى که در کرده‌هاى خود یافتند خدا را شکر گزارند و هر عمل زشتى دیدند خود را توبیخ نموده، نفس را مورد مؤاخذه قرار دهند و از خداى تعالى طلب مغفرت کنند.<ref>طباطبایی سید محمدحسین؛ | + | [[علامه طباطبایی]] می‌گوید: این [[آیه]] مؤمنین را وادار مى‌کند که به یاد خداى سبحان باشند و او را فراموش نکنند و مراقب اعمال خود باشند که چه مى‌کنند، صالح آنها کدام و ناصالحش کدام است و صالح را هم خالص براى رضاى خدا به جاى آورند و این مراقبت را استمرار دهند؛ همواره از نفس خود حساب بکشند و هر عمل نیکى که در کرده‌هاى خود یافتند خدا را شکر گزارند و هر عمل زشتى دیدند خود را توبیخ نموده، نفس را مورد مؤاخذه قرار دهند و از خداى تعالى طلب مغفرت کنند.<ref>طباطبایی سید محمدحسین؛ تفسیرالمیزان، ترجمه موسوى همدانى سید محمدباقر، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‌ى مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ۱۳۷۴ ش، ج۱۹، ص۳۷۳-۳۷۴.</ref> |
خدای متعال که خود دیده‌بان و مراقب انسان و رفتار اوست<ref>[[سوره نساء]]، ۱.</ref>، انسان را توبیخ می‌کند که مگر نمى‌داند که خدا مى‌بیند!<ref>[[سوره علق]]، ۱۴</ref> و در روایت است که [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله فرمود: «احسان، آن است که خدا را چنان پرستش کنى که گویى او را مى‌بینى و اگر نتوانى او را ببینى بدان که او تو را مى‌بیند».<ref>مجلسى، محمدباقر؛ بحارالأنوار، مؤسسة الطبع والنشر، بیروت، اول، ۱۴۱۰ ق، ج ۶۷، ص ۱۹۶.</ref> | خدای متعال که خود دیده‌بان و مراقب انسان و رفتار اوست<ref>[[سوره نساء]]، ۱.</ref>، انسان را توبیخ می‌کند که مگر نمى‌داند که خدا مى‌بیند!<ref>[[سوره علق]]، ۱۴</ref> و در روایت است که [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله فرمود: «احسان، آن است که خدا را چنان پرستش کنى که گویى او را مى‌بینى و اگر نتوانى او را ببینى بدان که او تو را مى‌بیند».<ref>مجلسى، محمدباقر؛ بحارالأنوار، مؤسسة الطبع والنشر، بیروت، اول، ۱۴۱۰ ق، ج ۶۷، ص ۱۹۶.</ref> | ||
| − | [[امام علی]] علیه السلام انسان‌ها را | + | [[امام علی]] علیه السلام انسان‌ها را به خاطر ترک مراقبت الهی سرزنش نموده<ref>کلینى، ابوجعفر محمد بن یعقوب؛ الکافی، دارالکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ه.ق، ج ۸، ص ۲۵۶.</ref> و می‌فرماید: خود را به مراقبت از نفست بگمار.<ref>آمدى، عبدالواحد بن محمد تمیمى؛ غررالحکم و دررالکلم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى قم، ۱۳۶۶ ش، ص ۲۳۵.</ref> ایشان مومن را به دوام مراقبت قلبی توصیه می‌کنند<ref> آمدى، عبدالواحد بن محمد تمیمى، پیشین، ص ۲۳۵.</ref> و مؤمن عاقل را کسى می‌داند که با مراقبت خود در امروز به فکر فردایش باشد<ref>سید رضى؛ نهج البلاغة، هجرت، قم، چاپ اول، ۱۴۱۴ ق، ص ۱۱.</ref> و می‌فرماید: خدا رحمت کند بنده‌ای که مراقبت الهی را به جای بیاورد.<ref>کلینى، پیشین، ج ۸، ص ۱۷۰.</ref> |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | مراقبه، مورد توصیه‌ی همه‌ی بزرگان [[اخلاق]] از جمله [[خواجه نصیرالدین طوسی]]،<ref>طوسى، خواجه نصیر؛ أوصاف الأشراف، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، چاپ سوم، تهران، ۱۳۷۳، ص ۳۹.</ref> [[سید محمد مهدی بحرالعلوم|علامه بحرالعلوم]]، [[محمدمهدی نراقی]]، [[میرزا جواد آقا ملکی تبریزی]]،<ref>ملکى تبریزى، میرزا جواد آقا؛ أسرار الصلاة، تهران، انتشارات پیام آزادى، ۱۳۷۸، چاپ هشتم، ص ۵۱.</ref> [[امام خمینی]]،<ref> خمینى، روح‌الله، چهل حدیث، مؤسسه‌ى تنظیم و نشر آثار امام خمینى، چاپ بیستم، ۱۳۷۸، ص ۹.</ref> و [[علامه طباطبایی]] است. | |
| − | + | مربیان اخلاق و سلوک، ششمین امر از ضروریات مورد توجه سالک را، مراقبه می دانند<ref>بحرالعلوم؛ پیشین، ص ۱۱۴.</ref> و آن را به منزله سنگ اساسى سیر و سلوک، می‌دانند و می‌گویند: تا مراقبه صورت نگیرد، [[ذکر (اصطلاح اخلاق و عرفان)|ذکر]] و فکر بدون اثر خواهد بود؛ زیرا مراقبه حکم پرهیز از غذاى نامناسب براى مریض را دارد و تا وقتى که مریض، مزاج خود را پاک ننماید و از آنچه مناسب او نیست پرهیز نکند دارو بى‌اثر خواهد بود و چه بسا گاهى اثر معکوس مى‌دهد.<ref>طهرانی، سید محمدحسین حسینی؛ رسالة لُبّ اللباب فى سیر و سلوک أولی الألباب، دارالمحجةالبیضاء، بیروت، ۱۴۳۱ ه.ق، چاپ چهارم، ص ۱۱۴.</ref> | |
==روش انجام مراقبه== | ==روش انجام مراقبه== | ||
| + | «مشارطه» نخستین مقام و قبل از «مراقبه» است.<ref>نراقی ملا محمدمهدی، پیشین، ج ۳، ص ۱۲۷.</ref> مشارطه آن است که با خود شرط کند برخلاف فرموده [[خداوند]] رفتار نکند<ref> امام خمینى، چهل حدیث، پیشین، ص ۹.</ref> و سزاوار است که نفس را به ملاحظه و تدبر در عاقبت هر کارى که در آن شبانه روز مى‌خواهد بکند سفارش نماید و این عمده سفارش ها و بالاترین آنهاست. | ||
| − | + | مراقبه را نیز باید در دو بُعد انجام داد: | |
*مراقبه قبل از شروع در عمل: عبارت از آن است که پیش از عمل بنگرد آنچه را تصمیم به انجامش گرفته است، به خاطر خداوند است یا براى هوای نفس و پیروى از [[شیطان]] و باید در اینجا تأمل کند تا به مدد انوار حق مطلب بر او روشن گردد. اگر عمل براى خداست آن را انجام دهد و اگر براى غیر اوست از آن دست بازدارد.<ref>فیض کاشانی؛ پیشین، ج ۸، ص ۱۹۵.</ref> همان طور که [[امام صادق]] علیه السلام می‌فرماید: از شدیدترین کارها بر مردم یاد خدا در نزد [[حلال]] و [[حرام]] اوست که اگر طاعتی پیش آمد به آن عمل کند و اگر در معرض گناهی افتاد از آن بپرهیزد.<ref>حر عاملى، محمد بن حسن بن على؛ تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ ه.ق، ج ۱۵، ص ۲۵۲.</ref> | *مراقبه قبل از شروع در عمل: عبارت از آن است که پیش از عمل بنگرد آنچه را تصمیم به انجامش گرفته است، به خاطر خداوند است یا براى هوای نفس و پیروى از [[شیطان]] و باید در اینجا تأمل کند تا به مدد انوار حق مطلب بر او روشن گردد. اگر عمل براى خداست آن را انجام دهد و اگر براى غیر اوست از آن دست بازدارد.<ref>فیض کاشانی؛ پیشین، ج ۸، ص ۱۹۵.</ref> همان طور که [[امام صادق]] علیه السلام می‌فرماید: از شدیدترین کارها بر مردم یاد خدا در نزد [[حلال]] و [[حرام]] اوست که اگر طاعتی پیش آمد به آن عمل کند و اگر در معرض گناهی افتاد از آن بپرهیزد.<ref>حر عاملى، محمد بن حسن بن على؛ تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ ه.ق، ج ۱۵، ص ۲۵۲.</ref> | ||
| سطر ۳۷: | سطر ۳۳: | ||
==درجات مراقبه== | ==درجات مراقبه== | ||
| − | مراقبه معناى عامّى است و به اختلاف مقامات و درجات و منازل سالک تفاوت مى‌کند. در ابتداى امر | + | مراقبه معناى عامّى است و به اختلاف مقامات و درجات و منازل سالک تفاوت مى‌کند. در ابتداى امر سلوک، مراقبه عبارت است از آن که از آنچه به درد [[دین]] و دنیاى او نمى‌خورد اجتناب کند و از امور بیهوده و غیرضروری دورى گزیند و سعى کند تا خلاف رضاى [[خدا]] در گفتار و کردار از او صادر نگردد، ولى کم‌کم این مراقبه شدت یافته و درجه به درجه بالا مى‌رود. |
گاهى مراقبه عبارت است از توجه به سکوت خود و گاهى به نفس خود و گاهى به بالاتر از آن مثل حقیقت اسماء و صفات کلیه الهیه.<ref> طهرانی سید محمدحسین حسینی؛ پیشین، ص ۱۱۳ و ۱۱۴.</ref> | گاهى مراقبه عبارت است از توجه به سکوت خود و گاهى به نفس خود و گاهى به بالاتر از آن مثل حقیقت اسماء و صفات کلیه الهیه.<ref> طهرانی سید محمدحسین حسینی؛ پیشین، ص ۱۱۳ و ۱۱۴.</ref> | ||
| سطر ۴۵: | سطر ۴۱: | ||
از منظر [[اخلاق]] عملی درجات مراقبه دارای چهار مرتبه است:<ref>طهرانی، سید محمدحسین حسینی؛ پیشین، ص ۱۴۴.</ref> | از منظر [[اخلاق]] عملی درجات مراقبه دارای چهار مرتبه است:<ref>طهرانی، سید محمدحسین حسینی؛ پیشین، ص ۱۴۴.</ref> | ||
| − | + | *پرهیز از [[حرام|محرمات]] و انجام همه‌ی [[واجب|واجبات]] بدون کمترین سهل‌انگاری. | |
| − | + | *انجام همه کارها براى رضاى خدا و دوری از امورى که لهو و لعب نامیده مى‌شود. | |
| − | + | *پیوسته ناظر خود دیدن پروردگار جهان، که در اثر آن سالک کم‌کم اذعان و اعتراف مى‌نماید که خداى متعال در همه جا حاضر و ناظر و نگران همه مخلوقات است. | |
| − | + | *حاضر و ناظر دیدن خدا و مشاهده جمال الهى به طور اجمال. | |
==آثار مراقبه== | ==آثار مراقبه== | ||
| − | در اینجا به اختصار آثاری برای مراقبه معرفی | + | در اینجا به اختصار آثاری برای مراقبه معرفی می شود: |
| − | + | *حفاظت الهی: [[امام علی]] علیه السلام می‌فرماید: هر کس از خود محافظت کند، [[خداوند]] هم از او محافظت می‌کند.<ref>آمدى، عبدالواحد بن محمد تمیمى؛ پیشین، ص ۲۳۵.</ref> | |
| − | + | *رسیدن به [[معرفت]] نفس: یکى از امور مهم در وصول به معرفت [[نفس]]، استقامت در مراقبت کامل است که همواره انسان به یاد خدا و در حضور او باشد و ظاهر و باطن [[انسان]] در جمیع شئون زندگى او مطابق دستورالعمل مسیر تکاملى او باشد.<ref>حسن زاده، آملى حسن؛ انه الحق، پیشین، ص ۱۶۲.</ref> چون سالک در امر مراقبه مواظبت نمود، حق تعالى از باب مهر و عطوفت انوارى را بر او به عنوان طلایع ظاهر مى‌گرداند. این مرحله ابتداى تجرد نفسى است.<ref>طهرانی سید محمدحسین حسینی؛ پیشین، ص ۳۲.</ref> | |
| − | + | *صفای مشاهدات روحی و قلبی: هر چه مراقبت کامل‌تر باشد، دریافت‌های قلبی و روحی که هدایای الهیه‌اند زلال‌تر و صافترند.<ref>همان.</ref> و علاوه بر وسعت [[رزق]] معنوی، انطباق آنها با واقعیت هم بیشتر است.<ref>حسن زاده، آملى حسن؛ عیون مسائل النفس و سرح العیون فی شرح العیون، امیر کبیر، تهران، چاپ دوم، ۱۳۸۵، ص ۶۴۹.</ref> زیرا مراقبه، کشیک کشیدن نفس است.<ref> حسن زاده، آملى حسن؛ انسان و قرآن، قیام، قم، چاپ دوم، ۱۳۸۱، ص ۷۲.</ref> | |
| − | + | *مصاحبت ربوبی و رنگ الهی گرفتن: زیرا همنشین مؤثّر است و نفس انسانى خوپذیر و کسانى که در مصاحبت با [[عالم ملکوت|ملکوت]] عالم بسر مى‌برند کم‌کم ملکوتى مى‌شوند.<ref>حسن زاده، آملى حسن؛ نامه‌ها برنامه‌ها، الف لام میم، قم، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش، ص ۲۴۰.</ref> همانطور که روایت است که خدای متعال می‌فرماید: من همنشین کسی هستم که مرا یاد کند.<ref>کلینى، پیشین، ج ۲، ص ۴۹۶.</ref> | |
| − | + | *کشف عوالم توحیدی: دوام در حضور و مراقبت موجب انصراف از ماسوى‌الله به سوى حقیقة الحقائق مى‌گردد.<ref>حسن زاده، آملى حسن؛ نصوص الحکم بر فصوص الحکم، رجاء، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۵، ص ۲۷۱.</ref> در اثر مراقبه تامّ و اهتمام شدید به آن و در اثر توجه به نفس، به تدریج چهار عالم بر سالک منکشف خواهد شد: | |
| − | + | #[[توحید افعالی|توحید افعال]]: یعنى ادراک مى‌کند تمام افعال در جهان خارج استناد به ذات مقدس او دارد. | |
| − | + | #[[توحید صفاتی|توحید صفات]]: در این مرحله، سالک هر گونه علم و قدرت و حیات و... را که در موجودات خارجیه مشاهده مى‌کند مستند به خداى تعالى مى‌یابد. | |
| − | + | #توحید اسماء: در این مرحله، صفات را قائم به ذات ادراک مى‌کند. مثلا عالِمیت خود را عالمیت خدا ادراک مى‌کند و قادریت و سمیعیت و بصیریت خود را همه از خدا مى‌داند و بس. | |
| − | + | #[[توحید ذاتی|توحید ذات]]: در این مرحله، سالک ادراک مى‌کند که آن ذاتى که تمام افعال و صفات و اسماء بدان مستند است، آن ذات واحد است، یک حقیقت است که تمام این‌ها قائم به اوست. در اینجا دیگر سالک توجهى به صفت و اسم ندارد بلکه مشهودش فقط ذات است و بس. در این هنگام تجلى ذاتى خواهد شد.<ref>طهرانی سید محمدحسین حسینی، پیشین، ص ۱۵۱- ۱۵۴.</ref> | |
| − | + | *حل مشکلات سلوکی.<ref>حسن زاده، آملى حسن؛ انه الحق، پیشین، ص ۱۶۲.</ref> | |
| − | + | *نفی خواطر.<ref> طهرانی سیدمحمّدحسین حسینی؛ پیشین، ص ۱۴۴.</ref> نفى خواطر عبارت است از تسخیر قلب و حکومت بر آن، تا سخنى نگوید و عملى انجام ندهد و تصورى بر او وارد نشود مگر به اذن و اختیار صاحب آن و تحصیل این حال بسى صعب و دشوار است ولهذا گفته‌اند که نفى خواطر از اعظم مطهرات سرّ است... که به دنبال نفی خواطر، معرفت الهی و رسیدن به مقصود رخ می‌دهد.<ref>همان، ص ۱۵۰.</ref> | |
==مراقبه ایام و ساعات== | ==مراقبه ایام و ساعات== | ||
| − | بزرگان [[اخلاق]] و تربیت، از مبانی اسلامی و دعاهای [[معصوم|معصومین]] علیهم السلام چنین برداشت نموده‌اند که انسان اخلاق‌جو باید در لحظاتی که بر او | + | بزرگان [[اخلاق]] و تربیت، از مبانی اسلامی و دعاهای [[معصوم|معصومین]] علیهم السلام چنین برداشت نموده‌اند که انسان اخلاق‌جو باید در لحظاتی که بر او می‌گذرد مراقبت کند، به این معنی که [[عبادت]] و توجه خاص آن زمان را به جای آورد و در این زمینه کتبی ویژه مثل «[[المراقبات (کتاب)|المراقبات]]» نوشته [[میرزا جواد آقا ملکی تبریزی]] و کتاب «[[اقبال الاعمال (کتاب)|الاقبال بالأعمال الحسنة]]» از [[سید بن طاووس]] وجود دارد. |
| − | بخشی از این مراقبات عبارتند از: ایام موالید، مثل روز تولد [[پیامبر اسلام|پیامبر اکرم]] صلی الله علیه | + | بخشی از این مراقبات عبارتند از: ایام موالید، مثل روز تولد [[پیامبر اسلام|پیامبر اکرم]] صلی الله علیه وآله و سایر معصومین علیهم السلام،<ref> ملکى تبریزى، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص ۱۴۸.</ref> روز [[مبعث حضرت محمد صلی الله علیه و آله|بعثت]] پیامبر صلی الله علیه وآله، روز [[عید غدیر|عید غدیر خم]]، روز [[دحو الارض]]، روز [[مباهله پیامبر اسلام با مسیحیان نجران|مباهله]]،<ref> ملکى تبریزى، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص ۱۴۶.</ref> اول ماه، <ref>ملکى تبریزى، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص ۱۵۵.</ref> آخر ماه و پنجشنبه آخر ماه،<ref> ملکى تبریزى، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص ۱۵۶.</ref> روز [[جمعه|جمعه]] و ساعت آخر آن،<ref>ملکى تبریزى، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص ۱۵۹.</ref> مراقبت از وقت [[نماز|نمازها]].<ref> ملکى تبریزى، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص ۱۶۰.</ref> |
==پانویس== | ==پانویس== | ||
<references /> | <references /> | ||
| − | == | + | ==منابع== |
| − | [http://www.pajoohe. | + | *[http://www.pajoohe.ir "مراقبه"، مصطفی همدانی، دانشنامه پژوهه]، تاریخ بازیابی: 9 اردیبهشت 1391. |
| − | [[رده:اخلاق فردی]] | + | [[رده:اخلاق الهی]][[رده:اخلاق فردی]][[رده:صفات پسندیده]] |
| − | [[رده:صفات پسندیده]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۱ فوریهٔ ۲۰۲۵، ساعت ۰۶:۵۶
این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
«مراقبه» در اصطلاح اخلاق اسلامی، به معنای مواظبت و مراقبت انسان از نفس و اعمال خود است، تا از آنچه به درد دین و دنیاى او نمى‌خورد اجتناب کند و سعى کند تا خلاف رضاى خدا در گفتار و کردار از او صادر نگردد. مراقبه از ضروریات سیر و سلوک بوده و در قرآن و روایات و کلام علمای اخلاق بر آن تأکید شده است.
محتویات
معنای مراقبه
«مراقبه» از واژه‌ی «رَقَبَ» به معنای حفظ کردن[۱] و در نظر گرفتن مراقِب و توجه دادن فکر به سوى اوست و هر کس از کارى به سبب رعایت دیگرى دورى جوید گفته مى‌شود: فلانى را مراقبت کرد.[۲]
در متون اخلاق اسلامی، پیشینه‌ی مراقبه به «مرابطه» بازمی‌گردد که عبارت است از نگاهبانى و مواظبت عقل از نفس.[۳] در هر حال مشارطه، پیش‌نیاز مراقبه و معاقبه و مقامات پس از آن، تکمیل کننده‌ی محاسبه است.
سید بحرالعلوم در تعریف مراقبه می‌فرماید: «مراقبه عبارت است از متوجه و ملتفت خود بودن در جمیع احوال تا از آنچه بدان عازم شده و عهد کرده تخلف نکند».[۴]
فضیلت و اهمیت مراقبه
خدای متعال در قرآن می‌فرماید: «اى کسانى که ایمان آورده‌اید از (مخالفت) خدا بپرهیزید و هر کس باید بنگرد تا براى فردایش چه چیز از پیش فرستاده و از خدا بپرهیزید که خداوند از آنچه انجام مى‌دهید آگاه است!».[۵]
علامه طباطبایی می‌گوید: این آیه مؤمنین را وادار مى‌کند که به یاد خداى سبحان باشند و او را فراموش نکنند و مراقب اعمال خود باشند که چه مى‌کنند، صالح آنها کدام و ناصالحش کدام است و صالح را هم خالص براى رضاى خدا به جاى آورند و این مراقبت را استمرار دهند؛ همواره از نفس خود حساب بکشند و هر عمل نیکى که در کرده‌هاى خود یافتند خدا را شکر گزارند و هر عمل زشتى دیدند خود را توبیخ نموده، نفس را مورد مؤاخذه قرار دهند و از خداى تعالى طلب مغفرت کنند.[۶]
خدای متعال که خود دیده‌بان و مراقب انسان و رفتار اوست[۷]، انسان را توبیخ می‌کند که مگر نمى‌داند که خدا مى‌بیند![۸] و در روایت است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «احسان، آن است که خدا را چنان پرستش کنى که گویى او را مى‌بینى و اگر نتوانى او را ببینى بدان که او تو را مى‌بیند».[۹]
امام علی علیه السلام انسان‌ها را به خاطر ترک مراقبت الهی سرزنش نموده[۱۰] و می‌فرماید: خود را به مراقبت از نفست بگمار.[۱۱] ایشان مومن را به دوام مراقبت قلبی توصیه می‌کنند[۱۲] و مؤمن عاقل را کسى می‌داند که با مراقبت خود در امروز به فکر فردایش باشد[۱۳] و می‌فرماید: خدا رحمت کند بنده‌ای که مراقبت الهی را به جای بیاورد.[۱۴]
مراقبه، مورد توصیه‌ی همه‌ی بزرگان اخلاق از جمله خواجه نصیرالدین طوسی،[۱۵] علامه بحرالعلوم، محمدمهدی نراقی، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی،[۱۶] امام خمینی،[۱۷] و علامه طباطبایی است.
مربیان اخلاق و سلوک، ششمین امر از ضروریات مورد توجه سالک را، مراقبه می دانند[۱۸] و آن را به منزله سنگ اساسى سیر و سلوک، می‌دانند و می‌گویند: تا مراقبه صورت نگیرد، ذکر و فکر بدون اثر خواهد بود؛ زیرا مراقبه حکم پرهیز از غذاى نامناسب براى مریض را دارد و تا وقتى که مریض، مزاج خود را پاک ننماید و از آنچه مناسب او نیست پرهیز نکند دارو بى‌اثر خواهد بود و چه بسا گاهى اثر معکوس مى‌دهد.[۱۹]
روش انجام مراقبه
«مشارطه» نخستین مقام و قبل از «مراقبه» است.[۲۰] مشارطه آن است که با خود شرط کند برخلاف فرموده خداوند رفتار نکند[۲۱] و سزاوار است که نفس را به ملاحظه و تدبر در عاقبت هر کارى که در آن شبانه روز مى‌خواهد بکند سفارش نماید و این عمده سفارش ها و بالاترین آنهاست.
مراقبه را نیز باید در دو بُعد انجام داد:
- مراقبه قبل از شروع در عمل: عبارت از آن است که پیش از عمل بنگرد آنچه را تصمیم به انجامش گرفته است، به خاطر خداوند است یا براى هوای نفس و پیروى از شیطان و باید در اینجا تأمل کند تا به مدد انوار حق مطلب بر او روشن گردد. اگر عمل براى خداست آن را انجام دهد و اگر براى غیر اوست از آن دست بازدارد.[۲۲] همان طور که امام صادق علیه السلام می‌فرماید: از شدیدترین کارها بر مردم یاد خدا در نزد حلال و حرام اوست که اگر طاعتی پیش آمد به آن عمل کند و اگر در معرض گناهی افتاد از آن بپرهیزد.[۲۳]
- مراقبه به هنگام عمل: عبارت از بررسى چگونگى عمل است تا حقى را که خداوند در آن داراست ادا شود و باید نیت خود را براى اتمام آن نیکو کند و صورت عمل را کامل گرداند و آن را به کامل‌ترین وجهى که براى او ممکن است انجام دهد؛ زیرا در هر صورت بنده یا در حال طاعت و یا در معصیت و یا در کارى مباح است.[۲۴]
درجات مراقبه
مراقبه معناى عامّى است و به اختلاف مقامات و درجات و منازل سالک تفاوت مى‌کند. در ابتداى امر سلوک، مراقبه عبارت است از آن که از آنچه به درد دین و دنیاى او نمى‌خورد اجتناب کند و از امور بیهوده و غیرضروری دورى گزیند و سعى کند تا خلاف رضاى خدا در گفتار و کردار از او صادر نگردد، ولى کم‌کم این مراقبه شدت یافته و درجه به درجه بالا مى‌رود.
گاهى مراقبه عبارت است از توجه به سکوت خود و گاهى به نفس خود و گاهى به بالاتر از آن مثل حقیقت اسماء و صفات کلیه الهیه.[۲۵]
هر چه سالک رو به کمال می‌رود و طى منازل و مراحل می‌کند، مراقبه او دقیق‌تر و عمیق‌تر خواهد شد و در این حالات بسیارى از مباحات در منازل اولیه بر او حرام و ممنوع مى‌گردد.[۲۶] مثلا مقربان الهی هیچ التفاتى به غیر نکنند و فقط یک همت و اندیشه دارند.[۲۷] پارسایان نیز کسانى‌اند که به یقین دانند که خدا بر ظاهر و باطن ایشان مطلع است ولیکن در جلال و عظمت او مدهوش و مستغرق نشده‌اند و بیشتر به احوال و اعمال و مراقبت در آنها التفات دارند.[۲۸]
از منظر اخلاق عملی درجات مراقبه دارای چهار مرتبه است:[۲۹]
- پرهیز از محرمات و انجام همه‌ی واجبات بدون کمترین سهل‌انگاری.
- انجام همه کارها براى رضاى خدا و دوری از امورى که لهو و لعب نامیده مى‌شود.
- پیوسته ناظر خود دیدن پروردگار جهان، که در اثر آن سالک کم‌کم اذعان و اعتراف مى‌نماید که خداى متعال در همه جا حاضر و ناظر و نگران همه مخلوقات است.
- حاضر و ناظر دیدن خدا و مشاهده جمال الهى به طور اجمال.
آثار مراقبه
در اینجا به اختصار آثاری برای مراقبه معرفی می شود:
- حفاظت الهی: امام علی علیه السلام می‌فرماید: هر کس از خود محافظت کند، خداوند هم از او محافظت می‌کند.[۳۰]
- رسیدن به معرفت نفس: یکى از امور مهم در وصول به معرفت نفس، استقامت در مراقبت کامل است که همواره انسان به یاد خدا و در حضور او باشد و ظاهر و باطن انسان در جمیع شئون زندگى او مطابق دستورالعمل مسیر تکاملى او باشد.[۳۱] چون سالک در امر مراقبه مواظبت نمود، حق تعالى از باب مهر و عطوفت انوارى را بر او به عنوان طلایع ظاهر مى‌گرداند. این مرحله ابتداى تجرد نفسى است.[۳۲]
- صفای مشاهدات روحی و قلبی: هر چه مراقبت کامل‌تر باشد، دریافت‌های قلبی و روحی که هدایای الهیه‌اند زلال‌تر و صافترند.[۳۳] و علاوه بر وسعت رزق معنوی، انطباق آنها با واقعیت هم بیشتر است.[۳۴] زیرا مراقبه، کشیک کشیدن نفس است.[۳۵]
- مصاحبت ربوبی و رنگ الهی گرفتن: زیرا همنشین مؤثّر است و نفس انسانى خوپذیر و کسانى که در مصاحبت با ملکوت عالم بسر مى‌برند کم‌کم ملکوتى مى‌شوند.[۳۶] همانطور که روایت است که خدای متعال می‌فرماید: من همنشین کسی هستم که مرا یاد کند.[۳۷]
- کشف عوالم توحیدی: دوام در حضور و مراقبت موجب انصراف از ماسوى‌الله به سوى حقیقة الحقائق مى‌گردد.[۳۸] در اثر مراقبه تامّ و اهتمام شدید به آن و در اثر توجه به نفس، به تدریج چهار عالم بر سالک منکشف خواهد شد:
- توحید افعال: یعنى ادراک مى‌کند تمام افعال در جهان خارج استناد به ذات مقدس او دارد.
- توحید صفات: در این مرحله، سالک هر گونه علم و قدرت و حیات و... را که در موجودات خارجیه مشاهده مى‌کند مستند به خداى تعالى مى‌یابد.
- توحید اسماء: در این مرحله، صفات را قائم به ذات ادراک مى‌کند. مثلا عالِمیت خود را عالمیت خدا ادراک مى‌کند و قادریت و سمیعیت و بصیریت خود را همه از خدا مى‌داند و بس.
- توحید ذات: در این مرحله، سالک ادراک مى‌کند که آن ذاتى که تمام افعال و صفات و اسماء بدان مستند است، آن ذات واحد است، یک حقیقت است که تمام این‌ها قائم به اوست. در اینجا دیگر سالک توجهى به صفت و اسم ندارد بلکه مشهودش فقط ذات است و بس. در این هنگام تجلى ذاتى خواهد شد.[۳۹]
- حل مشکلات سلوکی.[۴۰]
- نفی خواطر.[۴۱] نفى خواطر عبارت است از تسخیر قلب و حکومت بر آن، تا سخنى نگوید و عملى انجام ندهد و تصورى بر او وارد نشود مگر به اذن و اختیار صاحب آن و تحصیل این حال بسى صعب و دشوار است ولهذا گفته‌اند که نفى خواطر از اعظم مطهرات سرّ است... که به دنبال نفی خواطر، معرفت الهی و رسیدن به مقصود رخ می‌دهد.[۴۲]
مراقبه ایام و ساعات
بزرگان اخلاق و تربیت، از مبانی اسلامی و دعاهای معصومین علیهم السلام چنین برداشت نموده‌اند که انسان اخلاق‌جو باید در لحظاتی که بر او می‌گذرد مراقبت کند، به این معنی که عبادت و توجه خاص آن زمان را به جای آورد و در این زمینه کتبی ویژه مثل «المراقبات» نوشته میرزا جواد آقا ملکی تبریزی و کتاب «الاقبال بالأعمال الحسنة» از سید بن طاووس وجود دارد.
بخشی از این مراقبات عبارتند از: ایام موالید، مثل روز تولد پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و سایر معصومین علیهم السلام،[۴۳] روز بعثت پیامبر صلی الله علیه وآله، روز عید غدیر خم، روز دحو الارض، روز مباهله،[۴۴] اول ماه، [۴۵] آخر ماه و پنجشنبه آخر ماه،[۴۶] روز جمعه و ساعت آخر آن،[۴۷] مراقبت از وقت نمازها.[۴۸]
پانویس
- پرش به بالا ↑ ابن منظور، لسان العرب، دار صادر، بیروت، ۱۴۱۴ ق، ج ۱، ص ۴۲۵.
- پرش به بالا ↑ فیض کاشانی؛ راه روشن (ترجمه المحجة البیضاء)، ترجمه سید محمدصادق عارف، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى، ۱۳۷۲، ج ۸، ص ۱۹۳.
- پرش به بالا ↑ نراقی ملامحمدمهدی؛ علم اخلاق اسلامى (ترجمه جامع السعادات)، ترجمه سید جلال الدین مجتبوی، انتشارات حکمت، چاپ چهارم، ۱۳۷۷، ج ۳، ص ۱۲۴.
- پرش به بالا ↑ بحرالعلوم، سید محمدمهدی؛ رساله سیر و سلوک (تحفة الملوک)، انتشارات علامه طباطبایى، چاپ چهارم، ۱۴۱۸ ق، ص ۱۵۰.
- پرش به بالا ↑ سوره حشر، ۱۸.
- پرش به بالا ↑ طباطبایی سید محمدحسین؛ تفسیرالمیزان، ترجمه موسوى همدانى سید محمدباقر، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‌ى مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ۱۳۷۴ ش، ج۱۹، ص۳۷۳-۳۷۴.
- پرش به بالا ↑ سوره نساء، ۱.
- پرش به بالا ↑ سوره علق، ۱۴
- پرش به بالا ↑ مجلسى، محمدباقر؛ بحارالأنوار، مؤسسة الطبع والنشر، بیروت، اول، ۱۴۱۰ ق، ج ۶۷، ص ۱۹۶.
- پرش به بالا ↑ کلینى، ابوجعفر محمد بن یعقوب؛ الکافی، دارالکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ه.ق، ج ۸، ص ۲۵۶.
- پرش به بالا ↑ آمدى، عبدالواحد بن محمد تمیمى؛ غررالحکم و دررالکلم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى قم، ۱۳۶۶ ش، ص ۲۳۵.
- پرش به بالا ↑ آمدى، عبدالواحد بن محمد تمیمى، پیشین، ص ۲۳۵.
- پرش به بالا ↑ سید رضى؛ نهج البلاغة، هجرت، قم، چاپ اول، ۱۴۱۴ ق، ص ۱۱.
- پرش به بالا ↑ کلینى، پیشین، ج ۸، ص ۱۷۰.
- پرش به بالا ↑ طوسى، خواجه نصیر؛ أوصاف الأشراف، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، چاپ سوم، تهران، ۱۳۷۳، ص ۳۹.
- پرش به بالا ↑ ملکى تبریزى، میرزا جواد آقا؛ أسرار الصلاة، تهران، انتشارات پیام آزادى، ۱۳۷۸، چاپ هشتم، ص ۵۱.
- پرش به بالا ↑ خمینى، روح‌الله، چهل حدیث، مؤسسه‌ى تنظیم و نشر آثار امام خمینى، چاپ بیستم، ۱۳۷۸، ص ۹.
- پرش به بالا ↑ بحرالعلوم؛ پیشین، ص ۱۱۴.
- پرش به بالا ↑ طهرانی، سید محمدحسین حسینی؛ رسالة لُبّ اللباب فى سیر و سلوک أولی الألباب، دارالمحجةالبیضاء، بیروت، ۱۴۳۱ ه.ق، چاپ چهارم، ص ۱۱۴.
- پرش به بالا ↑ نراقی ملا محمدمهدی، پیشین، ج ۳، ص ۱۲۷.
- پرش به بالا ↑ امام خمینى، چهل حدیث، پیشین، ص ۹.
- پرش به بالا ↑ فیض کاشانی؛ پیشین، ج ۸، ص ۱۹۵.
- پرش به بالا ↑ حر عاملى، محمد بن حسن بن على؛ تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ ه.ق، ج ۱۵، ص ۲۵۲.
- پرش به بالا ↑ فیض کاشانی؛ پیشین، ج ۸، ص ۲۰۱.
- پرش به بالا ↑ طهرانی سید محمدحسین حسینی؛ پیشین، ص ۱۱۳ و ۱۱۴.
- پرش به بالا ↑ طهرانی، سید محمدحسین حسینی؛ پیشین، ص ۳۰ و ۳۱.
- پرش به بالا ↑ نراقی، ملا محمدمهدی؛ پیشین، ج ۳، ص ۱۲۸.
- پرش به بالا ↑ نراقی، ملا محمدمهدی؛ پیشین، ج ۳، ص ۱۲۸.
- پرش به بالا ↑ طهرانی، سید محمدحسین حسینی؛ پیشین، ص ۱۴۴.
- پرش به بالا ↑ آمدى، عبدالواحد بن محمد تمیمى؛ پیشین، ص ۲۳۵.
- پرش به بالا ↑ حسن زاده، آملى حسن؛ انه الحق، پیشین، ص ۱۶۲.
- پرش به بالا ↑ طهرانی سید محمدحسین حسینی؛ پیشین، ص ۳۲.
- پرش به بالا ↑ همان.
- پرش به بالا ↑ حسن زاده، آملى حسن؛ عیون مسائل النفس و سرح العیون فی شرح العیون، امیر کبیر، تهران، چاپ دوم، ۱۳۸۵، ص ۶۴۹.
- پرش به بالا ↑ حسن زاده، آملى حسن؛ انسان و قرآن، قیام، قم، چاپ دوم، ۱۳۸۱، ص ۷۲.
- پرش به بالا ↑ حسن زاده، آملى حسن؛ نامه‌ها برنامه‌ها، الف لام میم، قم، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش، ص ۲۴۰.
- پرش به بالا ↑ کلینى، پیشین، ج ۲، ص ۴۹۶.
- پرش به بالا ↑ حسن زاده، آملى حسن؛ نصوص الحکم بر فصوص الحکم، رجاء، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۵، ص ۲۷۱.
- پرش به بالا ↑ طهرانی سید محمدحسین حسینی، پیشین، ص ۱۵۱- ۱۵۴.
- پرش به بالا ↑ حسن زاده، آملى حسن؛ انه الحق، پیشین، ص ۱۶۲.
- پرش به بالا ↑ طهرانی سیدمحمّدحسین حسینی؛ پیشین، ص ۱۴۴.
- پرش به بالا ↑ همان، ص ۱۵۰.
- پرش به بالا ↑ ملکى تبریزى، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص ۱۴۸.
- پرش به بالا ↑ ملکى تبریزى، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص ۱۴۶.
- پرش به بالا ↑ ملکى تبریزى، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص ۱۵۵.
- پرش به بالا ↑ ملکى تبریزى، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص ۱۵۶.
- پرش به بالا ↑ ملکى تبریزى، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص ۱۵۹.
- پرش به بالا ↑ ملکى تبریزى، میرزا جواد آقا؛ پیشین، ص ۱۶۰.
منابع
- "مراقبه"، مصطفی همدانی، دانشنامه پژوهه، تاریخ بازیابی: 9 اردیبهشت 1391.
