عذاب قبر

اخبار و روایات اسلامی درباره «عذاب قبر» و یا «فشار قبر» در حد تواتر است. از برخی روایات چنین برمی‌آید که قبر همان برزخ است و فشار یا عذاب بر حقیقت انسان وارد می‌شود، اما او آن عذاب را به صورت فشار قبر می‌بیند، نه اینکه واقعاً قبر او را تحت فشار قرار دهد؛ چیزی شبیه مشاهدات شخص در خواب است.

معنای قبر و عذاب قبر

آیا مقصود از قبر همان قبر خاکی و متعارف است یا منظور چیز دیگری است؟ امام صادق علیه السلام فرمود: «البرزخُ القبرُ، ...» عالم برزخ، قبر است. در روایت دیگر از ایشان سؤال می شود: برزخ چیست؟ امام می فرماید: «القبر، مُنذ حین موته الی یوم القیامة»؛ مقصود از برزخ، همان قبر است که از لحظۀ مرگ تا روز رستاخیز می باشد.

از این روایت و از روایاتی که درباره‌ عذاب الهی قبر وارد شده است، استفاده می‌گردد که منظور از قبر عالم برزخ است، نه این "قبر خاکی". آیت اللّه جعفر سبحانی می‌فرماید: واقعیت قبر همان برزخ است.

علامه حسن زاده آملی در مورد مشاهدات انسان پس از مرگ می فرماید: «آن فشار و احوال دیگر بر حقیقت شخص وارد است که ادراکات اوست، ولى در تمثل خود آن همه را در قبرش مى بیند، یعنى آنچه را مى بیند همه را در عالم قبرش مى نگرد. اما قبر او یعنى قبر مربوط به شخص او که متمثل در صقع‌ نفس او است که در وعاء ادراک او است که اگر چنانکه زنده اى را با او در قبرش بگذارند این زنده هیچیک از آن احوال را نه مى بیند و نه مى شنود، زیرا این قبر ظرف عذاب یا ثواب مرده نیست بلکه ظرف ثواب و عقاب را در قبر خودش مى بیند. و یا اگر مؤمن و کافرى هر دو را در یک قبر بگذارند براى آن (مؤمن) قبرش روضة من ریاض الجنة است و براى این (کافر) قبرش حفرة من حفر النار است چون قبر هر یک جدا است اگر چه هر دو در یک قبرند».

برخی محققان، از «خواب» برای درک عذاب قبر و عذاب برزخی کمک گرفته اند. با این توضیح که روح انسان پس از مرگ و انقطاع از بدن مادى، خود را با بدن برزخى و قالب مثالى مى‌یابد و مى‌بیند. و این را به کمک خواب می توان درک نمود، چرا که هنگام خواب که تعلق روح به بدن مادى تا اندازه‌اى کم مى‌شود و از حدود مادى تا اندازه‌اى آزاد مى‌گردد، روح خود را با یک نوع تن مثالى - با بدنى شبیه بدن مادى و دنیوى - مى‌بیند و در حالى که بدن مادى ما در رختخواب افتاده و در حال آرامش است، خود را با بدنى مشابه با این بدن یافته و سیرها و حرکت‌ها و فهم‌ها و دیدنى‌ها و شنیدنى‌ها و خوردنى‌ها و خواستنی‌ها با آن داریم.

فشار قبر در روایات

مرحوم شیخ مفید فرموده: اثبات عذاب قبر از طریق آیات و اخبار است نه عقل؛ اخبار از طریق عامه و شیعه درباره عذاب و فشار قبر در حد تواتر است. از روایات یک نوع عذاب جداگانه‌اى بدست مى آید که همان فشار قبر است و برخى روایات این عذاب را عام مى دانند (شامل حال مؤمنان هم می شود).

• رسول خدا صلى الله علیه و آله پس از خاکسپاری جنازه ى سعد بن معاذ صحابی فرمود: هیچ مؤمنى نیست که فشار قبر نداشته باشد. اگر کسى از فشار قبر رهایى مى یافت سعد بن معاذ از آن جمله مى بود.

• پیامبر گرامی اسلام‌ صلی الله علیه و آله فرمود: «القبر روضة من ریاض الجنّة اوْ حفرة من حُفر النیران و کان ‌صلی الله علیه و آله یقول فی آخر صلاته: "اعوذ بک من عذاب القبر".» قبر باغی است از باغ‌های بهشت، یا گودالی است از گودال‌های جهنم؛ و حضرت رسول در آخر نمازش به خداوند عرض می کرد: خدایا پناه می‌برم به تو از عذاب قبر. از برخی دیگر از ائمه علیهم السلام احادیثی با همین عبارت در مورد قبر آمده است.

• امام صادق علیه السلام فرمودند: افرادِ کمی از فشار قبر نجات پیدا می­ کنند.

• در حدیثی دیگر از پیامبر گرامی ‌صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود: «ضَغْطَةُ الْقَبْرِ لِلْمُؤْمِنِ کفَّارَةٌ لِمَا کانَ مِنْهُ مِنْ تَضْییعِ النِّعَمِ»؛ فشار قبر برای مومن کفاره ضایع نمودن نعمت‌های الهی است.
• از امام صادق علیه السلام سوال شد: آیا کسى از فشار قبر رهایى مى یابد؟ فرمود: از آن به خدا پناه مى برم! چه بسیار اندک اند کسانى که از عذاب قبر نجات یابند.

اما در عین حال، به تصریح برخى از روایات، برخى از افراد از عذاب قبر معاف شده اند. رقیه دختر گرامى پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله از کسانى است که خود رسول خدا صلى الله علیه و آله برایش طلب بخشش از عذاب قبر فرمود و خداوند هم او را رهایى بخشید. و فاطمه بنت اسد مادر امام على علیه السلام نیز با دعاى پیامبر صلى الله علیه و آله و تدفین در پیراهن مبارک او، شامل آمرزش عذاب قبر شد.

موانع عذاب قبر و عوامل آن

در برخی روایات، راه‌هایی برای «خلاصی از عذاب قبر» بیان شده است، مانند:

• ۱. کسانى که چهل نفر یا بیشتر به خوبى او شهادت دهند و از خداوند براى او طلب مغفرت کنند.
• ۲. کسانى که در رکوع نمازشان کامل و تمام باشد.
• ۳. خواندن سوره نساء در هر شب جمعه، مداومت بر خواندن سوره زخرف، نماز شب، دفن شدن در سرزمین نجف و... .
• ۴. کسانی که برایشان نماز وحشت بخوانند.
• ۵. و هر کس چهار‌ ‌مرتبه حج به جا آورد عذاب قبر از او ‌برداشته می‌شود.
• ۶. و نیز در روایت آمده است کسی که ما بین ظهر روز پنجشنبه و ظهر روز جمعه از دنیا برود خداوند او را از فشار قبر پناه دهد.

اما در روایات دیگری «عوامل موجب عذاب قبر» نیز بیان شده است، از جمله:

• ۱. امام علی علیه السلام می فرمایند: عذاب قبر از سه چیز است: سخن چینی، مراعات نکردن طهارت و نجاست و پرهیز نکردن از ترشحات بول‌‌، و کناره گیری از همسر.

• ۲. در کتاب ثواب الاعمال آمده است که یکی‌ ‌از علمای بنی‌اسرائیل از ‌دنیا رفت و فشار قبر بر او وارد شد؛ چرا که او یک بار نماز‌ ‌را (عمداً) بی‌وضو خوانده بود و از ‌کنار مظلومی گذشته بود و او را یاری نکرده‌ ‌بود.

• ۳. ضایع نمودن نعمت‌های الهی: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: فشار قبر برای مؤمن، ‌کفاره تباه نمودن نعمت‌ها از‌ ‌ناحیه‌ی اوست.

• ۴. غیبت کردن.

منابع

• "چه گناهانی باعث فشار قبر مي‌شوند؟"، پایگاه اندیشه قم، بازیابی: ۲۰ خرداد ۱۳۹۹.
• "فشار قبر"، محمدرضا کاشفی، مکاتبه و اندیشه، پاییز ۱۳۹۰، شماره ۴۰.
• نصوص الحکم بر فصوص الحکم، حسن حسن‌زاده آملی.