عدل الهی

در قرآن کریم، ضمن تأکید بر تنزیه خداوند سبحان از ظلم و ستم، عادل بودن و قیام به عدل به عنوان یکی از صفات او ذکر شده است. بنابراین از نظر اسلام، عدل الهی حقیقی است و عدالت از صفاتی است که قطعا باید خداوند را به آن موصوف نمود. به عقیده شیعه، «عدل» از اصول دین اسلام بشمار می‌آید.

معنای عدل الهی

«عدل» در لغت به معنی مساوات و برابری است. و در اصطلاح به چند معنی آمده است از جمله:

• الف) رعایت تساوی میان دیگران و اجتناب از تبعیض، در صورتی که هیچگونه تفاوتی در شایستگی‌ها و استحقاق‌ها وجود نداشته باشد.

• ب) رعایت و توجه کردن به حقوق هر ذی‌ حقی، بنابراین باید نخست موجودی را در نظر گرفت که دارای حقی باشد تا «رعایت» آن «عدل»، و تجاوز به آن «ظلم» نامیده شود.

• ج) «هر چیزی را به جای خود نهادن یا هر کاری را به وجه شایسته انجام دادن»، طبق این تعریف عدل مرادف با حکمت و کار عادلانه مساوی با کار حکیمانه است. در جهان تکوین و تشریع، هر چیزی موقعیت و جایگاه مناسب و درخور خود را دارد و عدل آن است که این تناسب رعایت گردد و هر چیزی در جای مناسب خود قرار گیرد.

با توجه به معانی ذکر شده، معنای اجمالی «عدل الهی» آن است که خداوند با هر موجودی، آنچنان که شایسته آن است، رفتار کند و او را در جایگاهی که درخور آن است، بنشاند و چیزی را که مستحق آن است به او عطا کند.

دلایل عدل الهی

در آیات قرآن کریم، عادل بودن و قیام به عدل به عنوان یک صفت مثبت برای خداوند ذکر شده است؛ یعنی در قرآن تنها به تنزیه خداوند از ظلم و ستم قناعت نشده، بلکه به طور مستقیم نیز صفت عدالت برای خداوند اثبات شده است، چنانکه می‌فرماید: «شَهدَ اللهُ انّه لا اله الّا هو والملائکة و اولوا العلم قائماً بالقسط»؛ خدا و فرشتگان و دارندگان دانش گواهی می دهند که معبودی جز خدای یکتای بپادارنده قسط و عدل، نیست.

متکلمین برای اثبات عدل الهی به دلایلی استناد کرده‌اند از جمله:

۱- در نظر عقل، عدل کاری شایسته و ظلم عملی ناشایست است و خداوند حکیم از انجام کارهایی که عقل ناشایست می‌شمارد، منزه است. پس خداوند هیچگاه مرتکب ظلم و ستم نمی‌شود و تمام کارهای او عادلانه است.

۲- اگر فرض کنیم خداوند سبحان مرتکب ظلم می‌گردد، با سه احتمال روبرو خواهیم بود:

• الف: یا این عمل ناشی از جهل است که این با علم مطلق الهی ناسازگار است.
• ب: یا این عمل از نیاز و فقر سرچشمه می‌گیرد و در بحث غنی بودن خداوند ثابت شده که خداوند غنی مطلق است.
• ج: یا ظلم، مقتضای ظلم است. با این که در بحث حسن و قبح عقلی ثابت شده که خداوند فعل زشت و قبیح انجام نمی‌دهد و تمام افعال خداوند عادلانه است.

۳- برخی از اندیشمندان معتقدند که عدالت را در چند مقام و جایگاه باید در نظر گرفت و هر کدام را با دلیلی اثبات کرد:

• الف: عدالت در مقام تکلیف: اگر خدای متعال، تکلیفی بالاتر و فوق طاقت بندگان تعیین کند، امکان عمل نخواهد داشت و کار لغو و بیهوده‌ای خواهد بود و حکمت الهی اقتضا می‌کند که این تکالیف، متناسب با توانایی‌‌های مکلفین باشد تا نقض غرض لازم نیاید زیرا غرض خداوند انجام تکالیف بندگان است برای بدست آوردن خیر و مصلحت و رسیدن به سعادت واقعی، وقتی خداوند تکالیفی به عهده آنها بگذارد که نتوانند انجام دهند چگونه این غرض ایجاد خواهد شد.
• ب: عدالت در مقام قضاوت بین بندگان: این کار به منظور مشخص شدن استحقاق افراد برای انواع پاداش و کیفر، انجام می گیرد و اگر برخلاف قسط و عدل باشد، نقض غرض خواهد شد.
• ج: عدالت در مقام پاداش و کیفر: با توجه به هدف نهایی آفرینش، کسی که انسان را برای رسیدن به نتایج کارهای خوب و بدش آفریده است اگر او را برخلاف اقتضای آنها پاداش یا کیفر دهد به هدف خودش نخواهد رسید.

پس صفات ذاتیه خداوند باعث می‌شود تا رفتار او حکیمانه و عادلانه باشد و هیچ صفتی که اقتضای ظلم و ستم یا لغو و عبث را داشته باشد در او وجود نداشته باشد.

عدل از اصول دین

در مسأله عدل و امامت بین مذهب شیعه اثنی عشری و سایر فرق اسلامی (غیر از معتزله که در مسئله عدل با شیعه متفق است) اختلاف وجود دارد. پیروان مذهب اهل بیت علیهم السلام، «عدل خداوند» و «امامت امامان» را از اصول دین اسلام مى دانند.

عقیدۀ مشهور میان متکلمان امامیه این است که اصول دین شامل سه موضوع: توحید و معاد و نبوت است؛ اما باید عدل و امامت را نیز به‌عنوان اصول مذهب، به آن سه افزود. ولی شیعیان -هر چند عقیده دیگر مذاهب را در مسئله امامت و عدل نمی پذیرند- چون تمام فرق مسلمین را مسلمان می دانند، گاهی اصول پنج گانه دین را به دو بخش تقسیم کرده و سه اصل نخستین (توحید، نبوت و معاد) را، اصول دین -که انکار آنها موجب خروج از دین می گردد- دانسته و اعتقاد به امامت و عدل الهی را اصول مذهب می دانند. بنابر این عقیده، اگر کسی منکر یکی از اصول دین شود، کافر است؛ اما اگر اقرار به آن سه اصل داشته باشد - ولی منکر عدل یا امامت شود - کافر نیست، گرچه شیعه هم نیست.

شیعیان از آنجا که مسئله عدل از مسائل مهمی است که سبب جدایی اشاعره و عدلیه (امامیه و معتزله که قایل به عدل الهی هستند) شده است، و آثار زیادی بر آن بار می شود، عدل را به طور جداگانه بحث کرده و جزء اصول عقاید آورده اند. در اهمّیت عقیده به عدل خداوند، همین بس که بسیارى از عقاید اسلامى، زیرمجموعه عدل خداوند هستند و اگر این اصلْ پذیرفته نشود، بسیارى از آموزه هاى اعتقادى (مانند: نبوّت، معاد، حسابرسى، بهشت و دوزخ)، قابل توجیه نخواهند بود.

همچنین عدل خداوند، در واقع، زیربناى عدالت اجتماعى است. در زمان حکومت بنى امیه، شمارى از زمامداران جائر، براى توجیه بى عدالتى هاى خود، راهى جز تحریف عدل خداوند نداشتند. آنان مسئله قضا و قدر خداوند را مطرح نموده و چنین وانمود کردند که هر چه در عالَم رخ مى دهد (از جمله حکمرانى ستمگرانه آنان)، به تقدیر خدا و مورد خشنودى اوست و هر کارى که خدا انجام بدهد، عین عدل است؛ بنابراین، مردم باید از حکومت ستمگران، راضى باشند. پیروان اهل بیت علیهم السلام در برابر این تحریف و توطئه خطرناک، عدل خداوند به معناى درست آن را در کنار توحید، از اصول دین قرار دادند، بدین معنا که انکارِ عدل، در واقع، انکار اسلام است.

منابع

• "ادله عدل الهی"، دانشنامه پژوهه، سید ایوب هاشمی و جابر توحیدی مقدم، تاریخ بازیابی: ۲۳ دی ۱۳۹۲.
• عدل الهی از نظر قرآن کریم، کتابخانه طهور.
• دانشنامه عقايد اسلامی، محمد محمدى رى‌شهرى، ج ۸، ص ۹۷-۱۰۴.