امت قائمه: تفاوت بین نسخه‌ها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
|||
| (۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | + | {{خوب}} | |
| + | {{مدخل دائرة المعارف|[[دائرة المعارف قرآن کریم]]}} | ||
| + | «اُمّة قائمة» تعبیری [[قرآن|قرآنی]] و اشاره به گروهی است که در آیات ۱۱۳ تا ۱۱۵ [[سوره آل‌عمران]]، به عنوان افرادی استوار و صالح که اهل [[ایمان]] به [[خدا]] و روز [[قیامت]]، [[امر به معروف و نهی از منکر]] و شتاب در انجام کارهای نیک هستند، توصیف شده‌اند. بطور کلی هر امتی که در برابر [[شرک]] و [[ظلم]] قیام کرده و به سوی [[توحید]] و اطاعت الهی روی آورند، از مصادیق «امت قائمه» به شمار می‌آیند. | ||
| − | == | + | ==مفهوم‌شناسی امت قائمه== |
| − | + | «امّت قائمه» ترکیبی وصفی است. «[[امّت]]» در لغت به معنای گروهی<ref>. المنجد، ص ۱۷، «امّ»؛ نثر طوبی، ج ۱، ص ۳۷.</ref> است که بر محور امری مشترک مانند [[دین]]، زمان یا مکان واحد و یک طریقه و روش گرد هم آمده‌اند.<ref>. مفردات، ص ۸۶؛ مجمع البحرین، ج ۱، ص ۵۰۸، «امم».</ref> «قائمة» نیز مؤنث قائم و به معنای کسی است که بر حفظ و مراعات چیزی ایستاده و مصمّم است.<ref>. مقاییس اللغه، ج ۱، ص ۴۳؛ مفردات، ص ۶۹۰.</ref> بر این اساس، «امت قائمه» به معنای گروهی است که عزم برپاداشتن امری را داشته باشند. | |
| − | + | ترکیب خاص «امّة قائمة» تنها یک بار در [[قرآن|قرآن کریم]] آمده است: {{متن قرآن|«لَیسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْکتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ یتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیلِ وَهُمْ یسْجُدُونَ * یؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ وَیأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَیسَارِعُونَ فِی الْخَیرَاتِ وَأُولَٰئِک مِنَ الصَّالِحِینَ *وَمَا یفْعَلُوا مِنْ خَیرٍ فَلَنْ یکفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ»}} ([[سوره آل عمران|آل عمران]]/۳، ۱۱۳-۱۱۵). | |
| − | + | امت قائمه در اصطلاح مفسران به معانی متفاوتی آمده است؛ مانند: امت عادل، امت هدایت یافته، گروه ثابت در عمل به قرآن<ref>. جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۲-۷۳.</ref>، قیام کننده به اطاعت خداوند<ref>. مجمع البیان، ج ۳، ص ۵۶۶.</ref> و ثابت در تمسک به [[دین]] حق و ملازم با آن.<ref>. التفسیر الکبیر، ج ۳، ص ۳۳۲.</ref> گرچه معانی یاد شده به یکدیگر نزدیک<ref>. جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۲-۷۳.</ref> و اطلاق لفظ قائمه با همه معانی سازگار است؛ امّا چون در تنها آیه‌ای که «امت قائمه» به‌کار رفته، سخن از کتاب و عمل صالح به میان آمده، معنای قائمه، قیام کننده بر [[ایمان]] و اطاعت است.<ref>. المیزان، ج ۳، ص ۳۸۵.</ref> | |
| − | + | با توجّه به معنای قیام (ایستادن) انسان که کنایه از حالت تسلط وی بر کارها<ref>. همان، ج ۱۱، ص ۴۷.</ref> و آمادگی او برای انجام امور<ref>. نمونه، ج ۱۸، ص ۱۳۵.</ref> است، شاید بتوان گفت که امت قائمه در فرهنگ قرآن به معنای گروهی از انسانهای مصمم و آماده برای انجام وظایف فردی، اجتماعی، دینی و دنیایی خویش و برپاخاسته در برابر کجرویها و ناهنجاریهای [[کفر]] و [[شرک]] و [[بت پرستی|بت‌پرستی]] و نابرابریهای ظالمانه است. | |
| − | + | ==تبیین امت قائمه== | |
| − | + | خداوند به [[رسول اکرم]](صلی الله علیه وآله) فرمان می‌دهد تا در راه رسالت خویش در [[انذار]] مردم برپا خیزد: {{متن قرآن|«یا أَیهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنْذِرْ»}} ([[سوره مدثر|مدثّر]]/۷۴، ۱-۲). برخی از آیات به [[موعظه]] همه مردم پرداخته و به آنان فرمان می‌دهد تا به صورت جمعی و فردی برای خداوند بر پا خیزند: {{متن قرآن|«قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَىٰ وَفُرَادَىٰ...»}} ([[سوره سبا|سبأ]]/۳۴، ۴۶) منظور از این قیام، ایستادن روی پا در برابر نشستن نیست، بلکه مراد قیام مصلحانه و حق‌طلبانه است<ref>. مجمع‌البیان، ج ۸، ص ۶۱۹؛ زاد المسیر، ج ۶، ص ۴۶۵؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۴، ص ۱۹۹.</ref> و چون قیام جمعی، از اهمیت بیشتری برخوردار است، بر قیام فردی مقدم شده است.<ref>. البرهان فی علوم‌القرآن، ج ۳، ص ۳۱۷.</ref> البتّه چنین گروهی از حمایت الهی برخوردار خواهند بود، چنانکه گروهی از مؤمنان ([[اصحاب کهف]]) که در راه خدا بر پا خاسته‌اند مورد ستایش خدا قرار گرفته، هدایت و تأیید ویژه الهی را نصیب خویش کرده‌اند: {{متن قرآن|«نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیک نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ إِنَّهُمْ فِتْیةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدًى*وَرَبَطْنَا عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ إِذْ قَامُوا فَقَالُوا رَبُّنَا رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَ مِنْ دُونِهِ إِلَٰهًا...»}} ([[سوره کهف|کهف]]/۱۸، ۱۳-۱۴). حرکت این گروه قیامی خدایی و تصمیمی برای پایداری کلمه [[توحید]] بوده است.<ref>. تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۳۸؛ المیزان، ج ۱۳، ص ۲۸۴.</ref> آیات ۱۱۳-۱۱۵ [[سوره آل‌عمران]] نیز امت قائمه و اوصاف آنان را متذکر شده است: {{متن قرآن|«لَیسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْکتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ یتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیلِ وَهُمْ یسْجُدُونَ * یؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ وَیأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَیسَارِعُونَ فِی الْخَیرَاتِ وَأُولَٰئِک مِنَ الصَّالِحِینَ *وَمَا یفْعَلُوا مِنْ خَیرٍ فَلَنْ یکفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ»}}. | |
| − | به | + | با توجّه به آنچه گذشت روشن است که امت [[اسلام|اسلامی]]، بارزترین مصداق امت قائمه هستند و به طور کلی هر امتی که در برابر [[شرک]] و [[ظلم]] قیام کرده و به سوی توحید و اطاعت الهی روی آورند از مصادیق امت قائمه به شمار می‌آیند. بر این اساس، روایاتی که مقصود از امت قائمه را امت [[پیامبر]](صلی الله علیه وآله) یا [[امام علی]](علیه السلام) و یارانش دانسته‌اند، می‌توان به همین روش تبیین کرد.<ref>. المعجم الکبیر، ج ۱۹، ص ۳۲۹؛ شرح الاخبار، ج ۳، ص ۱۳۲.</ref> |
| − | + | مفسران با صرف نظر از این معنا در خصوص [[شأن نزول]] این آیات آرای متفاوتی داده‌اند: | |
| − | + | به نظر برخی، امت قائمه وصف گروهی از [[اهل کتاب]] ([[یهود|یهودیان]]) است که [[اسلام]] آورده‌اند و خداوند آنان را در مقایسه با سایر اهل کتاب که [[ایمان]] نیاورده‌اند می‌ستاید. به گفته [[عبدالله بن عباس|ابن‌عباس]] هنگامی که [[عبدالله بن سلام|عبداللّه بن سلام]]، ثعلبه بن سعیه و اسید بن سعیه و اسد بن عبید و جمعی دیگر از یهودیان، مسلمان شدند، از جانب دیگر یهودیان مورد طعن قرار گرفتند که ایمان شما به [[پیامبر اسلام|پیامبر خاتم]](صلی الله علیه وآله) نشانه شرارت شماست و اگر درستکار بودید، [[دین]] پدری خود را رها نمی‌کردید<ref>. جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۱؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۸۱۵.</ref> و [[آیه]] مورد نظر در چنین فضایی در حمایت آنان نازل شده است. نقل دیگری از ابن‌جریج با تفاوتی در نامهای افراد، این مطلب را تأیید می‌کند.<ref>. جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۱؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۸۱۵.</ref> | |
| − | + | بنابر نظری دیگر، منظور از امت قائمه، امت [[پیامبر اسلام|محمّد]](صلی الله علیه وآله) است.<ref>. مسند ابی یعلی، ج ۱۳، ص ۳۷۵؛ المعجم الکبیر، ج ۷، ص ۵۲، التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۰.</ref> براساس این نظریه، مقایسه افراد صالح و غیر صالح از اهل کتاب، در آیات پیشین با تعبیر {{متن قرآن|«لَیسُوا سَوَاءً»}} پایان یافته و این بخش از [[آیه]] شریفه با تعبیر {{متن قرآن|«مِنْ أَهْلِ الْکتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ»}} به عنوان جمله‌ای مستأنف درباره مسلمانان و ادامه آیه و آیات بعد اشاره به اوصاف آنان است.<ref>. جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۲؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۸۱۵.</ref> در این صورت {{متن قرآن|«أهل الکتب»}} به معنای اهل الادیان (پیروان شرایع الهی) از جمله مسلمانان<ref>. التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۰.</ref> بوده و آیه درصدد تأکید فضیلت مسلمانان بر پیروان سایر ادیان است. در اثبات این وجه به آیه {{متن قرآن|«ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکتَابَ الَّذِینَ اصْطَفَینَا مِنْ عِبَادِنَا»}} ([[سوره فاطر|فاطر]]/۳۵،۳۲) و نقلی تاریخی تمسک شده است. براساس این نقل، حضرت رسول(صلی الله علیه وآله) [[نماز عشا]] را به تأخیر انداختند و پس از ورود به [[مسجد]] برای اقامه [[نماز]] و دیدن انتظار مردم فرمودند: هیچ‌یک از اهل ادیان در چنین ساعاتی ذکر خدا را نمی‌گویند، مگر شما و سپس آیه ۱۱۳ آل‌عمران را قرائت فرمودند.<ref>. التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۰.</ref> با توجّه به اینکه در فرهنگ دینی، اهل کتاب به غیر مسلمانان گفته می‌شود، این قول صحیح به نظر نمی‌رسد. | |
| − | + | برخی نیز به همین دلیل<ref>. تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۱.</ref> و به دلیل آنکه قرآن از یهودیانی که ایمان آورده‌اند با عنوان مؤمنین یاد می‌کند،<ref>. الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۴.</ref> امت قائمه را وصفی برای صالحان از اهل کتاب (یهودی یا [[مسیحیت|مسیحی]]) دانسته و گفته‌اند: قرآن بعضی از اهل کتاب را صالح و متقی به شمار آورده است. ضابطه اصلی قرآن در متقی بودن اشخاص، [[ایمان]] به خدا و روز [[قیامت]] و [[عمل صالح]] آنان است و اجر چنین کسانی ضایع نخواهد شد<ref>. تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۱.</ref>: {{متن قرآن|«إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هَادُوا وَالنَّصَارَىٰ وَالصَّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَلَا هُمْ یحْزَنُونَ»}} ([[سوره بقره|بقره]]/۲،۶۲). با توجه به دلایلی که این گروه از مفسران ذکر کرده‌اند، امت قائمه وصف اهل کتابی است که در فرهنگ اسلام شایسته احترام و ستایش بوده‌اند، زیرا از اصول مشترک اعتقادی و رفتاری بین ادیان الهی برخوردار بوده‌اند.<ref>. راهنما، ج ۳، ص ۱۸-۱۹.</ref> بدیهی است نظر اخیر اگر قابل پذیرش باشد، تنها درباره آن دسته از اهل کتاب می‌تواند پذیرفته شود که از روی جهل و قصور بر دین خود مانده باشند، امّا کسانی که پیام اسلام به آنان رسیده و [[حجت]] بر ایشان تمام گشته، چنانچه ایمان نیاورند، مقصر بوده و عذری از آنان پذیرفته نیست. این گروه نه تنها ستایش نمی‌شوند، بلکه باید در انتظار داوری عادلانه الهی باشند: {{متن قرآن|«إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هَادُوا وَالصَّابِئِینَ وَالنَّصَارَىٰ وَالْمَجُوسَ وَالَّذِینَ أَشْرَکوا إِنَّ اللَّهَ یفْصِلُ بَینَهُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ کلِّ شَیءٍ شَهِیدٌ»}} ([[سوره حج|حجّ]]/۲۲،۱۷). | |
| − | + | ==ویژگیهای امت قائمه == | |
| − | + | ۱. تلاوت آیات الهی و عبادت: | |
| − | امت | + | امت قائمه، کتاب اللّه ([[قرآن]]) را در لحظاتی از شب [[تلاوت قرآن|تلاوت]] می‌کنند<ref>. جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۴.</ref>: {{متن قرآن|«یتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیلِ وَهُمْ یسْجُدُونَ»}} ([[سوره آل‌عمران|آل‌عمران]]/۳، ۱۱۳) برخی گفته‌اند: با توجه به جمله {{متن قرآن|«وَهُمْ یسْجُدُونَ»}}، قرائت قرآن در [[نماز عشا]] یا [[نماز شب]] مراد است<ref>. همان، ص ۷۵؛ کشف الاسرار، ج ۲، ص ۲۴۸، مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۸۱۶.</ref>، امّا کسانی که امت قائمه را وصف برای [[اهل کتاب|اهل کتابی]] قرار داده‌اند که [[اسلام]] نیاورده‌اند، آن را به تلاوت مناجاتها و ادعیه<ref>. تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۲.</ref> یا بر قرائت بخش تحریف نشده [[تورات]] و [[انجیل]] حمل کرده‌اند.<ref>. الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۶.</ref> این گروه در مورد {{متن قرآن|«وَهُمْ یسْجُدُونَ»}} گفته‌اند: یا مراد، معنای لغوی آن یعنی [[خشوع]] و [[خضوع]] در برابر [[خداوند]]، یا کنایه از نماز اهل کتاب است<ref>. تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۳؛ الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۶.</ref> و این [[سجده]] باید برای خداوند باشد؛ نه دیگران، حتی [[حضرت عیسی علیه السلام|مسیح]] نیز شایسته سجده نیست، اگرچه بعضی او را پسر خدا یا خدا بدانند.<ref>. الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۶.</ref> |
| − | ایمان به خدا | + | ۲. ایمان به خدا و روز قیامت: |
| − | برخی ایمان به خدا را به عدم اعتقادات باطل چون تثلیث و سایر انحرافات مقید کرده‌اند.<ref>. الفرقان، ج | + | امت قائمه به خداوند [[ایمان]] اذعانی (واقعی) دارد که ثمره آن خشیت از خدا و آمادگی برای روز [[قیامت]] است: {{متن قرآن|«یؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ»}} (آل عمران/۳، ۱۱۴)؛ نه ایمان جنسی (ادّعایی) که برای صاحب آن بهره‌ای جز [[غرور]] و ادّعا ندارد، چنانکه شأن بسیاری از افراد بشر این گونه است.<ref>. تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۳.</ref> ایمان به خدا، ایمان به [[توحید|وحدانیت]] و سایر صفات اوست، و ایمان به روز قیامت، ایمان به برانگیخته شدن انسانها در روز قیامت است.<ref>. جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۵؛ مجمع البیان، ج ۲، ص ۸۱۶.</ref> برخی ایمان به خدا را به عدم اعتقادات باطل چون [[تثلیث]] و سایر انحرافات مقید کرده‌اند.<ref>. الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۶.</ref> |
| − | + | ۳. امر به معروف و نهی از منکر: | |
| − | این گروه امر | + | این گروه [[امر به معروف و نهی از منکر|امر به معروف و نهی از منکر]] می‌کنند: {{متن قرآن|«وَیأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ»}}؛ «معروف» ایمان به خدا و تصدیق رسالت [[حضرت محمد]](صلی الله علیه وآله)، و «منکر» تکذیب توحید و [[مبعث حضرت محمد صلی الله علیه و آله|بعثت]] آن حضرت دانسته شده است<ref>. جامع‌البیان، مج۳، ج۴، ص ۷۵؛ کشف‌الاسرار، ج ۲، ص ۲۴۸؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۸۱۶.</ref>؛ ولی با توجه به اینکه لفظ معروف و منکر، مطلق است و شامل هر معروف و منکری می‌شود، آیات یاد شده تا این بخش به اوصافی چون برترین اعمال یعنی [[نماز]] و بهترین اذکار یعنی ذکر خداوند و به برترین معارف یعنی معرفت مبدأ و [[معاد]] امت قائمه اشاره داشته است که با آنها به تکمیل خویش می‌پرداختند و در این بخش به وصف امر به معروف و نهی از منکر آنان که مربوط به تکمیل دیگران بعد از تکمیل خویش است اشاره دارد.<ref>. التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۲.</ref> |
| − | + | ۴. شتاب در انجام کارهای نیک: | |
| − | آنان به سوی نیکیها می‌شتابند:{{متن قرآن| | + | آنان به سوی نیکیها می‌شتابند: {{متن قرآن|«یسَارِعُونَ فِی الْخَیرَاتِ»}} (آل‌عمران/۳،۱۱۴)، زیرا از آن بیم دارند که با [[مرگ]] فرصت را از دست بدهند.<ref>. جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۶.</ref> مراد از خیرات را، قوانین [[اسلام]] و [[عمل صالح|اعمال صالح]] دانسته‌اند.<ref>. کشف الاسرار، ج ۲، ص ۲۴۸.</ref> |
| − | + | ۵. توصیف به صلاح: | |
| − | امت قائمه به صالح | + | امت قائمه به صالح بودن، وصف گردیده‌اند: {{متن قرآن|«وَأُولَٰئِک مِنَ الصَّالِحِینَ»}}؛ برخی وصف صلاح را بالاترین مدح در فرهنگ [[قرآن|قرآنی]] دانسته‌اند، زیرا خداوند بزرگ‌ترین پیامبران خود را با این وصف، ستوده است: {{متن قرآن|«وَأَدْخَلْنَاهُمْ فِی رَحْمَتِنَا إِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِحِینَ}} و ایشان را در مهر و بخشایش خویش درآوردیم، که آنان از نیکان و شایستگان بودند» ([[سوره انبیاء|انبیاء]]/۲۱،۸۶).<ref>. التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۳.</ref> |
| − | |||
| − | |||
| + | در پایان، خداوند می‌فرماید: و آنان (امت قائمه) هر کار نیکی که انجام دهند هرگز ناسپاسی نبینند و خداوند به [حال] پرهیزکاران داناست: {{متن قرآن|«وَمَا یفْعَلُوا مِنْ خَیرٍ فَلَنْ یکفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ»}} (آل‌عمران/۳، ۱۱۵). به گفته برخی مفسران این آیه نیز ردّی بر پندار باطل یهودیان درباره امت قائمه است که می‌گفتند: اشرار از [[یهود]] به [[پیامبر اسلام|محمد]](صلی الله علیه وآله) ایمان آورده‌اند؛ زیرا خداوند در این آیه آنان را در شمار صالحان و متقین خوانده<ref>. روح المعانی، مج ۳، ج ۴، ص ۵۵.</ref> و از آنان به عظمت یاد کرده است.<ref>. التفسیر الکبیر، ج ۴، ص ۲۰۳.</ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| − | {{پانویس}} | + | {{پانویس}} |
| − | |||
| − | |||
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | + | * "امت قائمه"، عبدالحسن افتخاری، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۴. | |
| + | {{سنجش کیفی | ||
| + | |سنجش=شده | ||
| + | |شناسه= خوب | ||
| + | |عنوان بندی مناسب= خوب | ||
| + | |کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب | ||
| + | |رعایت سطح مخاطب عام= خوب | ||
| + | |رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب | ||
| + | |جامعیت= خوب | ||
| + | |رعایت اختصار= خوب | ||
| + | |سیر منطقی= خوب | ||
| + | |کیفیت پژوهش= خوب | ||
| + | |رده= دارد | ||
| + | }} | ||
[[رده:واژگان قرآنی]] | [[رده:واژگان قرآنی]] | ||
| + | [[رده:معارف قرآن]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۶ مهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۵۸
«اُمّة قائمة» تعبیری قرآنی و اشاره به گروهی است که در آیات ۱۱۳ تا ۱۱۵ سوره آل‌عمران، به عنوان افرادی استوار و صالح که اهل ایمان به خدا و روز قیامت، امر به معروف و نهی از منکر و شتاب در انجام کارهای نیک هستند، توصیف شده‌اند. بطور کلی هر امتی که در برابر شرک و ظلم قیام کرده و به سوی توحید و اطاعت الهی روی آورند، از مصادیق «امت قائمه» به شمار می‌آیند.
مفهوم‌شناسی امت قائمه
«امّت قائمه» ترکیبی وصفی است. «امّت» در لغت به معنای گروهی[۱] است که بر محور امری مشترک مانند دین، زمان یا مکان واحد و یک طریقه و روش گرد هم آمده‌اند.[۲] «قائمة» نیز مؤنث قائم و به معنای کسی است که بر حفظ و مراعات چیزی ایستاده و مصمّم است.[۳] بر این اساس، «امت قائمه» به معنای گروهی است که عزم برپاداشتن امری را داشته باشند.
ترکیب خاص «امّة قائمة» تنها یک بار در قرآن کریم آمده است: «لَیسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْکتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ یتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیلِ وَهُمْ یسْجُدُونَ * یؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ وَیأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَیسَارِعُونَ فِی الْخَیرَاتِ وَأُولَٰئِک مِنَ الصَّالِحِینَ *وَمَا یفْعَلُوا مِنْ خَیرٍ فَلَنْ یکفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ» (آل عمران/۳، ۱۱۳-۱۱۵).
امت قائمه در اصطلاح مفسران به معانی متفاوتی آمده است؛ مانند: امت عادل، امت هدایت یافته، گروه ثابت در عمل به قرآن[۴]، قیام کننده به اطاعت خداوند[۵] و ثابت در تمسک به دین حق و ملازم با آن.[۶] گرچه معانی یاد شده به یکدیگر نزدیک[۷] و اطلاق لفظ قائمه با همه معانی سازگار است؛ امّا چون در تنها آیه‌ای که «امت قائمه» به‌کار رفته، سخن از کتاب و عمل صالح به میان آمده، معنای قائمه، قیام کننده بر ایمان و اطاعت است.[۸]
با توجّه به معنای قیام (ایستادن) انسان که کنایه از حالت تسلط وی بر کارها[۹] و آمادگی او برای انجام امور[۱۰] است، شاید بتوان گفت که امت قائمه در فرهنگ قرآن به معنای گروهی از انسانهای مصمم و آماده برای انجام وظایف فردی، اجتماعی، دینی و دنیایی خویش و برپاخاسته در برابر کجرویها و ناهنجاریهای کفر و شرک و بت‌پرستی و نابرابریهای ظالمانه است.
تبیین امت قائمه
خداوند به رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) فرمان می‌دهد تا در راه رسالت خویش در انذار مردم برپا خیزد: «یا أَیهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنْذِرْ» (مدثّر/۷۴، ۱-۲). برخی از آیات به موعظه همه مردم پرداخته و به آنان فرمان می‌دهد تا به صورت جمعی و فردی برای خداوند بر پا خیزند: «قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَىٰ وَفُرَادَىٰ...» (سبأ/۳۴، ۴۶) منظور از این قیام، ایستادن روی پا در برابر نشستن نیست، بلکه مراد قیام مصلحانه و حق‌طلبانه است[۱۱] و چون قیام جمعی، از اهمیت بیشتری برخوردار است، بر قیام فردی مقدم شده است.[۱۲] البتّه چنین گروهی از حمایت الهی برخوردار خواهند بود، چنانکه گروهی از مؤمنان (اصحاب کهف) که در راه خدا بر پا خاسته‌اند مورد ستایش خدا قرار گرفته، هدایت و تأیید ویژه الهی را نصیب خویش کرده‌اند: «نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیک نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ إِنَّهُمْ فِتْیةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدًى*وَرَبَطْنَا عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ إِذْ قَامُوا فَقَالُوا رَبُّنَا رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَ مِنْ دُونِهِ إِلَٰهًا...» (کهف/۱۸، ۱۳-۱۴). حرکت این گروه قیامی خدایی و تصمیمی برای پایداری کلمه توحید بوده است.[۱۳] آیات ۱۱۳-۱۱۵ سوره آل‌عمران نیز امت قائمه و اوصاف آنان را متذکر شده است: «لَیسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْکتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ یتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیلِ وَهُمْ یسْجُدُونَ * یؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ وَیأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَیسَارِعُونَ فِی الْخَیرَاتِ وَأُولَٰئِک مِنَ الصَّالِحِینَ *وَمَا یفْعَلُوا مِنْ خَیرٍ فَلَنْ یکفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ».
با توجّه به آنچه گذشت روشن است که امت اسلامی، بارزترین مصداق امت قائمه هستند و به طور کلی هر امتی که در برابر شرک و ظلم قیام کرده و به سوی توحید و اطاعت الهی روی آورند از مصادیق امت قائمه به شمار می‌آیند. بر این اساس، روایاتی که مقصود از امت قائمه را امت پیامبر(صلی الله علیه وآله) یا امام علی(علیه السلام) و یارانش دانسته‌اند، می‌توان به همین روش تبیین کرد.[۱۴]
مفسران با صرف نظر از این معنا در خصوص شأن نزول این آیات آرای متفاوتی داده‌اند:
به نظر برخی، امت قائمه وصف گروهی از اهل کتاب (یهودیان) است که اسلام آورده‌اند و خداوند آنان را در مقایسه با سایر اهل کتاب که ایمان نیاورده‌اند می‌ستاید. به گفته ابن‌عباس هنگامی که عبداللّه بن سلام، ثعلبه بن سعیه و اسید بن سعیه و اسد بن عبید و جمعی دیگر از یهودیان، مسلمان شدند، از جانب دیگر یهودیان مورد طعن قرار گرفتند که ایمان شما به پیامبر خاتم(صلی الله علیه وآله) نشانه شرارت شماست و اگر درستکار بودید، دین پدری خود را رها نمی‌کردید[۱۵] و آیه مورد نظر در چنین فضایی در حمایت آنان نازل شده است. نقل دیگری از ابن‌جریج با تفاوتی در نامهای افراد، این مطلب را تأیید می‌کند.[۱۶]
بنابر نظری دیگر، منظور از امت قائمه، امت محمّد(صلی الله علیه وآله) است.[۱۷] براساس این نظریه، مقایسه افراد صالح و غیر صالح از اهل کتاب، در آیات پیشین با تعبیر «لَیسُوا سَوَاءً» پایان یافته و این بخش از آیه شریفه با تعبیر «مِنْ أَهْلِ الْکتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ» به عنوان جمله‌ای مستأنف درباره مسلمانان و ادامه آیه و آیات بعد اشاره به اوصاف آنان است.[۱۸] در این صورت «أهل الکتب» به معنای اهل الادیان (پیروان شرایع الهی) از جمله مسلمانان[۱۹] بوده و آیه درصدد تأکید فضیلت مسلمانان بر پیروان سایر ادیان است. در اثبات این وجه به آیه «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکتَابَ الَّذِینَ اصْطَفَینَا مِنْ عِبَادِنَا» (فاطر/۳۵،۳۲) و نقلی تاریخی تمسک شده است. براساس این نقل، حضرت رسول(صلی الله علیه وآله) نماز عشا را به تأخیر انداختند و پس از ورود به مسجد برای اقامه نماز و دیدن انتظار مردم فرمودند: هیچ‌یک از اهل ادیان در چنین ساعاتی ذکر خدا را نمی‌گویند، مگر شما و سپس آیه ۱۱۳ آل‌عمران را قرائت فرمودند.[۲۰] با توجّه به اینکه در فرهنگ دینی، اهل کتاب به غیر مسلمانان گفته می‌شود، این قول صحیح به نظر نمی‌رسد.
برخی نیز به همین دلیل[۲۱] و به دلیل آنکه قرآن از یهودیانی که ایمان آورده‌اند با عنوان مؤمنین یاد می‌کند،[۲۲] امت قائمه را وصفی برای صالحان از اهل کتاب (یهودی یا مسیحی) دانسته و گفته‌اند: قرآن بعضی از اهل کتاب را صالح و متقی به شمار آورده است. ضابطه اصلی قرآن در متقی بودن اشخاص، ایمان به خدا و روز قیامت و عمل صالح آنان است و اجر چنین کسانی ضایع نخواهد شد[۲۳]: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هَادُوا وَالنَّصَارَىٰ وَالصَّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَلَا هُمْ یحْزَنُونَ» (بقره/۲،۶۲). با توجه به دلایلی که این گروه از مفسران ذکر کرده‌اند، امت قائمه وصف اهل کتابی است که در فرهنگ اسلام شایسته احترام و ستایش بوده‌اند، زیرا از اصول مشترک اعتقادی و رفتاری بین ادیان الهی برخوردار بوده‌اند.[۲۴] بدیهی است نظر اخیر اگر قابل پذیرش باشد، تنها درباره آن دسته از اهل کتاب می‌تواند پذیرفته شود که از روی جهل و قصور بر دین خود مانده باشند، امّا کسانی که پیام اسلام به آنان رسیده و حجت بر ایشان تمام گشته، چنانچه ایمان نیاورند، مقصر بوده و عذری از آنان پذیرفته نیست. این گروه نه تنها ستایش نمی‌شوند، بلکه باید در انتظار داوری عادلانه الهی باشند: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هَادُوا وَالصَّابِئِینَ وَالنَّصَارَىٰ وَالْمَجُوسَ وَالَّذِینَ أَشْرَکوا إِنَّ اللَّهَ یفْصِلُ بَینَهُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ کلِّ شَیءٍ شَهِیدٌ» (حجّ/۲۲،۱۷).
ویژگیهای امت قائمه
۱. تلاوت آیات الهی و عبادت:
امت قائمه، کتاب اللّه (قرآن) را در لحظاتی از شب تلاوت می‌کنند[۲۵]: «یتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیلِ وَهُمْ یسْجُدُونَ» (آل‌عمران/۳، ۱۱۳) برخی گفته‌اند: با توجه به جمله «وَهُمْ یسْجُدُونَ»، قرائت قرآن در نماز عشا یا نماز شب مراد است[۲۶]، امّا کسانی که امت قائمه را وصف برای اهل کتابی قرار داده‌اند که اسلام نیاورده‌اند، آن را به تلاوت مناجاتها و ادعیه[۲۷] یا بر قرائت بخش تحریف نشده تورات و انجیل حمل کرده‌اند.[۲۸] این گروه در مورد «وَهُمْ یسْجُدُونَ» گفته‌اند: یا مراد، معنای لغوی آن یعنی خشوع و خضوع در برابر خداوند، یا کنایه از نماز اهل کتاب است[۲۹] و این سجده باید برای خداوند باشد؛ نه دیگران، حتی مسیح نیز شایسته سجده نیست، اگرچه بعضی او را پسر خدا یا خدا بدانند.[۳۰]
۲. ایمان به خدا و روز قیامت:
امت قائمه به خداوند ایمان اذعانی (واقعی) دارد که ثمره آن خشیت از خدا و آمادگی برای روز قیامت است: «یؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ» (آل عمران/۳، ۱۱۴)؛ نه ایمان جنسی (ادّعایی) که برای صاحب آن بهره‌ای جز غرور و ادّعا ندارد، چنانکه شأن بسیاری از افراد بشر این گونه است.[۳۱] ایمان به خدا، ایمان به وحدانیت و سایر صفات اوست، و ایمان به روز قیامت، ایمان به برانگیخته شدن انسانها در روز قیامت است.[۳۲] برخی ایمان به خدا را به عدم اعتقادات باطل چون تثلیث و سایر انحرافات مقید کرده‌اند.[۳۳]
۳. امر به معروف و نهی از منکر:
این گروه امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند: «وَیأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ»؛ «معروف» ایمان به خدا و تصدیق رسالت حضرت محمد(صلی الله علیه وآله)، و «منکر» تکذیب توحید و بعثت آن حضرت دانسته شده است[۳۴]؛ ولی با توجه به اینکه لفظ معروف و منکر، مطلق است و شامل هر معروف و منکری می‌شود، آیات یاد شده تا این بخش به اوصافی چون برترین اعمال یعنی نماز و بهترین اذکار یعنی ذکر خداوند و به برترین معارف یعنی معرفت مبدأ و معاد امت قائمه اشاره داشته است که با آنها به تکمیل خویش می‌پرداختند و در این بخش به وصف امر به معروف و نهی از منکر آنان که مربوط به تکمیل دیگران بعد از تکمیل خویش است اشاره دارد.[۳۵]
۴. شتاب در انجام کارهای نیک:
آنان به سوی نیکیها می‌شتابند: «یسَارِعُونَ فِی الْخَیرَاتِ» (آل‌عمران/۳،۱۱۴)، زیرا از آن بیم دارند که با مرگ فرصت را از دست بدهند.[۳۶] مراد از خیرات را، قوانین اسلام و اعمال صالح دانسته‌اند.[۳۷]
۵. توصیف به صلاح:
امت قائمه به صالح بودن، وصف گردیده‌اند: «وَأُولَٰئِک مِنَ الصَّالِحِینَ»؛ برخی وصف صلاح را بالاترین مدح در فرهنگ قرآنی دانسته‌اند، زیرا خداوند بزرگ‌ترین پیامبران خود را با این وصف، ستوده است: «وَأَدْخَلْنَاهُمْ فِی رَحْمَتِنَا إِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِحِینَ و ایشان را در مهر و بخشایش خویش درآوردیم، که آنان از نیکان و شایستگان بودند» (انبیاء/۲۱،۸۶).[۳۸]
در پایان، خداوند می‌فرماید: و آنان (امت قائمه) هر کار نیکی که انجام دهند هرگز ناسپاسی نبینند و خداوند به [حال] پرهیزکاران داناست: «وَمَا یفْعَلُوا مِنْ خَیرٍ فَلَنْ یکفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ» (آل‌عمران/۳، ۱۱۵). به گفته برخی مفسران این آیه نیز ردّی بر پندار باطل یهودیان درباره امت قائمه است که می‌گفتند: اشرار از یهود به محمد(صلی الله علیه وآله) ایمان آورده‌اند؛ زیرا خداوند در این آیه آنان را در شمار صالحان و متقین خوانده[۳۹] و از آنان به عظمت یاد کرده است.[۴۰]
پانویس
- ↑ . المنجد، ص ۱۷، «امّ»؛ نثر طوبی، ج ۱، ص ۳۷.
- ↑ . مفردات، ص ۸۶؛ مجمع البحرین، ج ۱، ص ۵۰۸، «امم».
- ↑ . مقاییس اللغه، ج ۱، ص ۴۳؛ مفردات، ص ۶۹۰.
- ↑ . جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۲-۷۳.
- ↑ . مجمع البیان، ج ۳، ص ۵۶۶.
- ↑ . التفسیر الکبیر، ج ۳، ص ۳۳۲.
- ↑ . جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۲-۷۳.
- ↑ . المیزان، ج ۳، ص ۳۸۵.
- ↑ . همان، ج ۱۱، ص ۴۷.
- ↑ . نمونه، ج ۱۸، ص ۱۳۵.
- ↑ . مجمع‌البیان، ج ۸، ص ۶۱۹؛ زاد المسیر، ج ۶، ص ۴۶۵؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۴، ص ۱۹۹.
- ↑ . البرهان فی علوم‌القرآن، ج ۳، ص ۳۱۷.
- ↑ . تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۳۸؛ المیزان، ج ۱۳، ص ۲۸۴.
- ↑ . المعجم الکبیر، ج ۱۹، ص ۳۲۹؛ شرح الاخبار، ج ۳، ص ۱۳۲.
- ↑ . جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۱؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۸۱۵.
- ↑ . جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۱؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۸۱۵.
- ↑ . مسند ابی یعلی، ج ۱۳، ص ۳۷۵؛ المعجم الکبیر، ج ۷، ص ۵۲، التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۰.
- ↑ . جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۲؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۸۱۵.
- ↑ . التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۰.
- ↑ . التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۰.
- ↑ . تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۱.
- ↑ . الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۴.
- ↑ . تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۱.
- ↑ . راهنما، ج ۳، ص ۱۸-۱۹.
- ↑ . جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۴.
- ↑ . همان، ص ۷۵؛ کشف الاسرار، ج ۲، ص ۲۴۸، مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۸۱۶.
- ↑ . تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۲.
- ↑ . الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۶.
- ↑ . تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۳؛ الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۶.
- ↑ . الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۶.
- ↑ . تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۳.
- ↑ . جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۵؛ مجمع البیان، ج ۲، ص ۸۱۶.
- ↑ . الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۶.
- ↑ . جامع‌البیان، مج۳، ج۴، ص ۷۵؛ کشف‌الاسرار، ج ۲، ص ۲۴۸؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۸۱۶.
- ↑ . التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۲.
- ↑ . جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۶.
- ↑ . کشف الاسرار، ج ۲، ص ۲۴۸.
- ↑ . التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۳.
- ↑ . روح المعانی، مج ۳، ج ۴، ص ۵۵.
- ↑ . التفسیر الکبیر، ج ۴، ص ۲۰۳.
منابع
- "امت قائمه"، عبدالحسن افتخاری، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۴.
