استهلال: تفاوت بین نسخه‌ها
Heidariyan47 (بحث | مشارکتها) |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
||
| (۱۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | ==استهلال در لغت== | + | {{خوب}} |
| + | '''«اِستِهلال»''' به تلاش برای دیدن هلال ماه نو گفته می‌شود. از آنجا که مناسبت‌های [[دین اسلام]] بر مبنای گاه‌شمار [[سال قمری|قمری]] تنظیم شده است، استهلال در اسلام کاربرد و اهمیت ویژه‌ای دارد. | ||
| + | ==استهلال در لغت و اصطلاح== | ||
| − | + | «استهلال» در لغت به معنای دیدن یا آشکار شدن ماه نو (هلال) یا فریاد نوزاد پس از ولادت است. | |
| − | استهلال به مفهوم دوم از نشانه‌هاى | + | استهلال به مفهوم دوم از نشانه‌هاى حیات کودک شمرده شده و از آن به مناسبت در باب‌هاى [[طهارت]]، وصیت، [[ارث]]، شهادات و [[دیات|دیات]] سخن رفته است.<ref> جمعى از پژوهشگران زیر نظر شاهرودى، سید محمود هاشمى، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ۳ جلد، ، ج ۱ ص ۴۶۶، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم - ایران، اول، ۱۴۲۶ ه ق. |
</ref> | </ref> | ||
| − | + | ||
| − | استهلال در لغت به همان ندای کودک که هنگام تولد از او بلند می | + | [[فخرالدین طریحی]] می گوید: |
| + | استهلال در لغت به همان ندای کودک که هنگام تولد از او بلند می شود گفته می شود. و به تعبیر اهل لغت: تصویته عند الولاده است.<ref> طریحی، فخر الدین ، مجمع البحرین، ج۵، ص ۵۰۰، کتابفروشی مرتضوی ، چاپ سوم ، ۱۴۱۱ ه. ق. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | چنانچه صاحب لسان العرب در تعریف لغوی استهلال بیان داشته است : | + | چنانچه صاحب [[لسان العرب]] در تعریف لغوی استهلال بیان داشته است: استهلال القمر لبیاض اولها؛ استهلال قمر برای روز اول آن و سفیدی ماه هنگام اول ماه بکار می رود.<ref> ابن منظور ، محمد ابن مکرم ، لسان العرب ، ج ۵ ، ص۱۵، دارالفکر للطباعه والنشر والتوزیع ، چاپ سوم ، ۱۴۱۴ ه. ق. |
| − | استهلال القمر لبیاض | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | + | زبیدی در بیان معنای اصطلاحی استهلال اینگونه بیان نموده است: استهلال یعنی تلاش در راستای دیدن ماه در اول حضورش در آسمان که معمولا اول هر ماه صورت می گیرد.<ref> واسطی، سید محمد مرتضی حسینی، تاج العروس من جواهر القاموس ، ج ۷ ، ص ۳۰۳ ، دارالفکر للطباعه والنشر و التوزیع، چاپ اول ، ۱۴۱۴ ه. ق. | |
| − | + | </ref> | |
| − | |||
| − | استهلال یعنی تلاش در راستای دیدن ماه در اول حضورش در آسمان که معمولا اول هر ماه صورت می گیرد . <ref> سید محمد مرتضی | ||
| − | </ref> | ||
| − | |||
| − | + | این عمل دارای ارزش [[علم نجوم|نجومی]] است، زیرا ماه قمری ممکن است ۲۹ یا ۳۰ روز باشد و مشاهده ماه نو گاه کاری دشوار و نیازمند محاسبات نجومی است. از نظر [[اسلام]] نیز این کار مهم محسوب می‌شود؛ زیرا مناسبت‌های دین اسلام بر مبنای گاه‌شمار قمری تنظیم شده است. | |
| − | + | در [[قرآن کریم]]، واژه هلال نیامده، ولی جمع آن (اَهِلَّة) یک بار به کار رفته است ([[سوره بقره]]، ۱۸۹). برطبق این [[آیه]]، [[پیامبر اکرم]] در پاسخ به مردم، که از او درباره هلال می پرسیدند، مأمور شد به آنها بگوید که هلالها زمان نمایِ مردم در مواضعی مانند [[حج]] اند. افزون بر این آیه، چند آیه مرتبط با موضوع رؤیت هلال و گاه شماری قمری در قرآن می توان یافت. | |
| − | |||
| − | + | ==استهلال در مباحث فقهی== | |
| + | اهمیت رؤیت هلال در شریعت [[اسلام]] از آن روست که بسیاری از وظایف و عبادات فردی و اجتماعی مسلمانان براساس ماههای قمری مقرر شده و راه تشخیص آغاز و انجام ماه قمری هم رؤیت هلال است. در منابع جامع فقهی، به سبب اهمیت موضوع رؤیت هلال برای ثبوت آغاز و انجام ماه مبارک [[رمضان]]، این موضوع عمدتاً در مبحث «[[روزه]]» (صوم) مطرح شده است. البته فقها پاره ای از [[احکام شرعی|احکام]] آن را در مبحث «شهادات» و شماری دیگر را در مبحث «[[حج]]» (به ویژه در قرون متأخر) مطرح کرده اند. | ||
| − | + | به نظر فقهای [[امامیه|امامی]] و [[اهل سنّت]]، رؤیت هلال، حلول ماه رمضان (و هر ماه قمری دیگر) را ثابت و روزه را بر رؤیت کننده واجب می کند. مستند این دیدگاه، [[آیه 189 سوره بقره|آیه ۱۸۹ سوره بقره]] و [[احادیث]] فراوان از [[پیامبر اسلام|پیامبر اکرم]] و [[ائمه اطهار|امامان]] شیعه است، ازجمله این حدیث مشهور که «صوموا لِرؤیته و اَفطِروا لِرؤیته».<ref>وسائل، حرّ عاملی، ج ۱۰، ص ۲۵۲ـ۲۶۰.</ref> در واقع، ملاک اصلی حلول ماه قمری رسیدن ماه است در مدار خود، پس از مقارنه، به حدی که مقارن غروب خورشید رؤیت پذیر باشد. حال به هر دلیلی یقین یا اطمینان به «رؤیت پذیری» هلال حاصل شود، اول ماه ثابت می شود و در این میان بهترین و سهل ترین راه آن رؤیت هلال است. فقها در کنار رؤیت شخص مکلف که بهترین راه ثبوت اول ماه به شمار می رود، به استناد احادیث، راههای دیگری نیز برای آن ذکر کرده اند، که هریک نشانه و دلیلی بر رؤیت پذیری هلال است، ازجمله شِیاع علم آور (رؤیت گروهی از مردم که امکان تبانی و همدستی آنان بر ادعای [[دروغ]] نباشد)، بیّنه (گواهی دو شاهد عادل)، گذشتن سی روز از ماه پیشین که درستی آغاز آن مسلّم است و حکم حاکم در نظر بسیاری از آنان. | |
| − | سوم: با شهرتى | + | [[امام خمینی]] (ره) در بیان راه های ثابت شدن اول و یا آخر ماه می گوید: |
| − | + | اول یا آخر [[ماه رمضان]] از چند راه قابل اثبات است: اول: با رؤیت شخص مکلّف؛ دوم: با [[شهادت (در فقه)|شهادت]] دو فرد عادل؛ سوم: با شهرتى که مفید علم است؛ چهارم: با گذشت سى روز از ماه؛ پنجم: به وسیلۀ حکم حاکم شرع.<ref> خمینى، سید روح الله موسوى، توضیح المسائل (محشّى - امام خمینى)، ۲ جلد، ج۱، ص ۹۸۸ دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم - ایران، هشتم، ۱۴۲۴ ه ق. | |
| − | چهارم: با گذشت سى روز | + | </ref> |
| − | |||
| − | پنجم: به | ||
| − | <ref> | + | در صورتی که میان علماء یک شهر در خصوص رؤیت هلال ماه اختلاف حاصل شد، اگر اختلاف دو بینه به صورت نفى و اثبات باشد، یعنى یکى مدعى ثبوت هلال و دیگرى مدعى عدم ثبوت آن باشد، این اختلاف موجب تعارض دو بینه و تساقط هر دو است، و وظیفه مکلّف این است که هر دو نظر را کنار گذاشته و در بارۀ [[افطار]] کردن یا [[روزه]] گرفتن، به آن چه که مقتضاى اصل است، عمل نماید. ولى اگر بین ثبوت هلال و عدم علم به ثبوت آن اختلاف داشته باشند، به این صورت که بعضى از آنها مدعى رؤیت هلال باشند و بعضى دیگر مدعى عدم مشاهدۀ آن، قول کسانى که مدعى رؤیت هلال هستند، در صورت عادل بودن، حجت شرعى براى مکلّف است و باید از آن متابعت کند، و همچنین اگر حاکم شرع، حکم به ثبوت هلال نماید، حکم وى حجت شرعى براى همۀ مکلفین است و باید از آن پیروى کنند.<ref> خمینى، سید روح الله موسوى، توضیح المسائل (محشّى - امام خمینى)، ۲ جلد، ، ج ۱، ص ۹۸۷ دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم - ایران، هشتم، ۱۴۲۴ ه ق. </ref> |
| − | |||
| − | + | از جمله مسائل مورد بحث در مبحث رؤیت هلال آن است که آیا آغاز ماه قمری با حکم حاکم شرعی نیز ثابت می شود یا نه. بیشتر فقهای امامی، به استناد ادله دالّ بر [[مرجعیت]] فقها در عصر [[غیبت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه)|غیبت]]، حکم حاکم را نیز از راههای معتبر ثابت شدن آغاز ماه دانسته اند، مشروط برآنکه علم به خطای او یا نادرستیِ مستندِ او نباشد. | |
| − | + | از موضوعات جدید درباره رؤیت هلال، که امروزه همچنان مورد بحث و گفتگوست، حکم رؤیت با چشم مسلّح یعنی با وسایلی چون دوربین و تلسکوپ است که به نظر غالب فقیهان معاصر امامی معتبر به شمار نمی رود. به نظر این فقیهان آنچه موضوع حکم شارع است، رؤیت با چشم طبیعی یعنی چشم غیرمسلح است. درواقع، شارع اثبات اول ماه را منوط به رؤیت هلال کرده که تلقی مخاطبان از آن همان رؤیت طبیعی بوده است. البته به تصریح فقها، تعیین محل دقیق طلوع ماه با ابزار نجومی که مقدمه رؤیت با چشم غیرمسلح باشد، ممنوع نیست. به تعبیر دیگر، ملاک حلول ماه قمری از نگاه این فقیهان، رؤیت پذیریِ هلال یعنی رسیدن ماه در مدار خود به نقطه ای خاص است که در آن نقطه امکان رؤیتِ طبیعی باشد. مهمترین ادله قائلان به اعتبار رؤیت با چشم مسلح اینهاست: اطلاق ادله دربردارنده عنوان رؤیت و نبودنِ قرینه بر انصراف آن به رؤیت عادی، استناد حقیقی «رؤیت» به دیدن به کمک ابزار و شمول اطلاق لفظ «اهلّه» بر هلالی که با ابزار قابل رؤیت است. | |
==استهلال از منظر دانشمندان== | ==استهلال از منظر دانشمندان== | ||
| − | + | ===۱. رؤیت هلال شامگاهی=== | |
| + | رویت هلال شامگاهی بدین صورت است که هلال ماه در افق غربی دقایقی بعد از غروب خورشید رؤیت شود، هر چند که می توان برای هلال هایی که دارای بخش روشن تری هستند یا به اصطلاح از فاز بیشتری برخوردارند (اختلاف سمتشان زیاد است) انتظار داشت در شرایط خوب رصدی دقایقی قبل از غروب خورشید هلال ماه رویت شود. در حال حاضر رویت هلال ماه شامگاهی به دو صورت رصد می شوند؛ با چشم غیر مسلح و با چشم مسلح. با پیشرفت تکنولوژی در دهه های اخیر هلال های متعددی با | ||
| + | چشم مسلح رویت شده اند که در بعضی مواقع با رویت آن، یک روز زودتر از زمانی که ماه با چشم غیر مسلح قابل رویت بوده هلال رویت شده. اما تعداد آن در یک سال قمری به اندازه ای نیست که تصور کنیم هر ماه می توان هلال را با ابزار دید، اما این واقعیتی است انکار ناپذیر که برای رصد این دو هلال باید تفاوت اساسی قائل شد، چون هرگز نمی توان تصور کرد میزان توانایی چشم انسان با ابزاری که می تواند دهها برابر هلال را بزرگتر و واضح تر نماید یکی باشد. | ||
| − | + | '''رویت هلال با چشم غیر مسلح:''' | |
| − | |||
| − | |||
| − | + | قرن هاست علاقه مندان و منجمین به رویت هلال شامگاهی با چشم غیر مسلح توجه خاصی دارند. رویت این نوع هلال ها به شدت وابسته به شرایط افق و همچنین دقت و توانایی رصدگری است که به دنبال هلال می گردد. با ظهور دین مبین [[اسلام]] و برای رسیدن به نتیجه ای مطلوب در ثبوت رویت هلال، حاکم شرع از افرادی که مورد وثوق و اطمینان بودند و همچنین بینایی آنها از افراد عادی بیشتر بود می خواسته تا به رصد هلال بپردازند. بدیهی است اعلام رویت آنها هم از نظر شرعی مورد قبول بود و هم از نظر علمی ارزشمند. رصدگران از یک لوله دراز که داخل آن دود اندود شده بود استفاده می کردند تا بهتر بتوانند هلال را ببینند و این نشان می داد که در قرنهای گذشته نیز بشر به تمرکز نور و رسیدن آن به چشم آگاهی داشت. سوابق و اطلاعات حاکی از آن است که حتی خیلی پیش از ظهور دین اسلام، مردمان آن زمان از رخدادهای طبیعی که تکرار منظمی داشته به عنوان تعیین زمان سود جسته اند. به عنوان مثال از حرکت ظاهری خورشید و از گردش ماه به دور زمین و ... . | |
| − | + | بدیهی است رویت هلال با چشم غیر مسلح تابع شرایط خاص خودش از جمله مهمترین پارامترها (ارتفاع و بخش درخشان) آن می باشد هرچند که پارامترهای دیگری نیز دخیل هستند. در گذشته منجمان از معیار بعد معدَّل و بعد سِواء سود می جستند، البته افراد دیگری نیز بودند که از شرایط و پارامترهای دیگری در محاسبات خود استفاده می کردند، اما معروف ترین آن که تا همین چند سال پیش نیز از آن استفاده می شده و هنوز نیز بعضی از مستخرجین تقویم از آن استفاده می کنند، معیار بعد معدل و بعد سواء است که این معیار یک حداقلی برای ثبوت رویت هلال دارد، بدین گونه که اگر هلال ماهی برخوردار از دو مشخصه بعد معدل ۱۰ درجه و همچنین بعد سواء ۱۰ درجه باشد، هلال در شرایط مناسب رصدی با چشم غیر مسلح دیده خواهد شد. برخی ۹ و ۱۱ و حتی تعدادی از منجمین مقدار ۸ و ۱۲ را نیز حد رویت با چشم غیر مسلح می دانستند. معیار بعد معدل و سواء یعنی همان ارتفاع و اختلاف طول دایرة البروجی ماه از خورشید. | |
| − | |||
| − | + | این معیار هر چند که رویت نسبتا قابل قبولی را مطرح می کند اما استفاده کلی از معیار بعد معدل و سواء در پاره ای از نقاط هلال ماه را ۳۱ روزه می کند و این یکی از اشتباهات این معیار است زیرا می دانیم دوره رویت هلال ماه هرگز کمتر از ۲۹ روز و بیشتر از ۳۰ روز نمی تواند باشد، (در عرضهای بسیار شمالی و جنوبی این قاعده مستثنی است). | |
| − | + | نوری که از هلال ماه به زمین می رسد در اولین لحظه ورود به جو زمین دچار تغییراتی خواهد شد. مقداری از آن جذب ذرات شده و مقداری نیز پخش یا پراکنده می شود و در نهایت نوری که با ما می رسد باقی مانده نوری است که وارد جو زمین شده. پر واضح است هرچه افق غربی پاک و شفاف باشد نور بیشتری به چشم راصد می رسد و هرچه افق آلودگی داشته باشد نور هلال کم می شود و چه بسا هلالی که به راحتی قابل رویت است در شرایط نامناسب و آلودگی افق هرگز دیده نشود. نوری که از هلال ماه شامگاهی و از افق به چشم ما می رسد لایه های ضخیم تری را طی کرده کم نور تر یا به عبارتی کم رنگ شده تا به چشمان راصد برسد، پس تابع شرایط خاص خودش می باشد. اصولا پیش بینی رویت هلال شامگاهی با چشم غیر مسلح از ظرایف خاصی برخوردار است و عوامل مختلفی بر رویت آن اثر گذارند. به عنوان مثال یک هلال جوانی را در نظر بگیریم که قابل رویت است و یک فرد با تجربه و تیزبین قاعدتا باید آن هلال را با چشم غیر مسلح رویت کند، اما کوچکترین عامل یا عواملی می توانند مانع از رصد آن هلال شود؛ گرد و غبار، رطوبت، فشارهوا، باد، نور اضافی، یا احتمالا موانع بسیار کم نیز باعث عدم رویت می گردند. چون قوی ترین چشم نیز تا حد مشخصی می تواند بین نور هلال ماه و نور زمینه آسمان پس از غروب خورشید را از هم تفکیک کند. لذا به نظر می رسد رویت یک هلال ماه جوان با چشم غیر مسلح ارزش بسیار زیادی را داراست. برای همین است که این نوع رصد هلال ماه در بین ملل دنیا از توجه خاصی برخوردار است. | |
| − | |||
| − | |||
| − | ''' | + | '''رویت هلال با چشم مسلح:''' |
| − | + | در شامگاه اگر هوا گرم باشد و کمی نیز غبار داشته باشیم خورشید به هنگاه غروب بیشتر به رنگ قرمز متمایل است تا به رنگ زرد و ارتفاع خطوط رنگی قرمز و نارنجی و زرد تا محل آبی آسمان بیشتر از زمانی است که هوا سرد تر است. در فصل گرما مولکول های موجود در هوا منبسط شده و پراکنده تر می شوند، پس متوجه می شویم که یک منجم می بایستی خیلی مو شکاف باشد که نه تنها به محاسبات نجومی بپردازد بلکه می باید مراقب فصول نیز باشد. برای همین است که در اغلب معیارها چون از یک قاعده یا فرمول خاصی استفاده می شود خطای آن بیشتر است، تا زمانی که از همان منجم بخواهیم مثلا تعداد خاصی از ماه های قمری را برای رویت پذیری یا رویت ناپذیری آن نظر بدهد. سر انجام با اآمدن دوربین های قوی و تلسکوپ های غول پیکر، فصل جدیدی نیز در رویت با چشم مسلح اغاز شد. | |
| − | |||
| − | + | وجود ابزار می تواند دو کار مهم و اساسی را انجام دهد؛ | |
| + | الف- می تواند به رصدگر برای رویت هلالی که در مرز دیدن یا ندیدن با چشم غیر مسلح است کمک کند تا با دقت بیشتری توجه کند آیا واقعا این هلال لب مرز را می توان با چشم غیر مسلح رویت کرد یا خیر. ب- از طرفی هلال ماه در افق قرار دارد و ابزار رصدی به ما کمک می کند تا هلالی که قرار است فردا شب با چشم غیر مسلح دیده شود یک شب زودتر رویت شود، یا هلالی که در لابه لای غبار و یا رطوبت اسیر شده و نمی توان با چشم عادی انرا رصد کرد با ابزار ان را رویت کنیم | ||
| − | + | ===۲. رؤیت هلال در روز=== | |
| + | این نوع رصد با چشم غیر مسلح دوره نسبتا طولانی داشته، سالهای سال است که با رویت هلال با چشم غیر مسلح در روز، به خصوص قبل از ظهر، برخی از علما برای رویت شب قبل [[فتوا]] می داده اند و هم اکنون نیز این عمل کاربرد دارد. ضمن اینکه دانشمندان بزرگ اسلامی نیز به آن توجه ویژه ای داشته اند و تعدادی از این افراد در زیج های خود به رصد در روز اشاره کرده اند. گفته شده که استاد آیت الله [[علامه حسن زاده آملی|حسن زاده آملی]] از علمای عصر حاضر، حد رویت در روز با چشم غیر مسلح را با جدایی زاویه ای ۲۵ درجه قابل قبول می دانند، البته کمتر از جدایی زاویه ای ۲۵ درجه رصدهای نیز داشته ایم. | ||
| − | + | ==معیارهای رویت هلال== | |
| − | + | در دوره اسلامی منجمین مشهوری مانند عبدالرحمان خازنی، عبدالرحمن صوفی، یعقوب ابن طارق، [[خواجه نصیرالدین طوسی]]، عبدالله مروزی معروف به حبش حاسب، [[ابوریحان بیرونی]]، محمد بن جابر بتانی، عمر خیام و... از مردان بزرگی بودند که نظرات و زیج های مختلفی در مورد ضابطه های رویت هلال ماه ارائه داده اند، و هم اکنون نیز با توجه به تکنولوژی پیشرفته و معیارهای جدید امروزی باز هم معیار افرادی مثل عبدالرحمن خازنی و ابوریحان بیرونی که از زیج بتانی به کرات نام برده، متوجه می شویم که این معیارها در آن موقع و با آن امکانات و چه امروزه با امکانات موجود از اهمیت و دقت خاصی برخوردارند. هر چند که می توان نقاط ضعفی را هم در معیار آنها دید اما این نقاط ضعف از عظمت کار آنها نخواهد کاست. | |
| − | + | باید توجه داشت که امروزه می توان کسوف و خسوف را با دقت بسیار بالا برای سالهای متمادی پیش بینی کرد اما اکثر منجمین قدیم و جدید در این امر هم نظرند که به علت پیچیدگی گردش ماه به دور زمین و سایر مشخصه های ماه، پیش بینی رویت هلال ماه می تواند دستخوش حدس و خطا نیز باشد، و یا به عبارت دیگر قرنهاست که در مورد رویت هلال ماه تحقیق شده اما هیچ کسی نمی تواند ادعا کند که معیارهای موجود خالی از خطا نیستند. | |
| − | + | ارتباط مستقیم مسئله رؤیت هلال با تقویم قمری و به تبَع آن شعائر دینی، موجب تمرکز برخی منجمان و پژوهشگران مسلمان [[ایران|ایرانی]] و دیگر کشورهای اسلامی بر این مسئله شد؛ از جمله محمد الیاس، منجم مسلمان [[مالزی|مالزیایی]]، که سه معیار مختلف با چشم غیرمسلح در زمانهای مختلف مطرح کرد. معیار نخست او براساس مشخصه ارتفاع ماه و جدایی زاویه ای آن هنگام غروب خورشید است. محمد الیاس در ۱۳۶۲ش/ ۱۹۸۳، کار بر روی معیار دوم خود را با تصحیح سن معیار بابلی شروع کرد و براساس تأثیر عرض جغرافیایی ناظر در این معیار، در ۱۳۷۳ش/ ۱۹۹۴ جدولی شامل مشخصه های مکث ماه (مدت زمان بین غروب خورشید تا غروب ماه) و عرض جغرافیایی ناظر تدوین کرد. وی معیار سوم خود را در ۱۳۶۷ش/ ۱۹۸۸ با تصحیح و تغییر معیار نخست و به کارگیری مشخصه ارتفاع ماه و اختلاف سمت آن از خورشید به دست آورد که با معیار نخست تفاوت زیادی ندارد و نقاط رؤیت پذیری آنها به هم نزدیک است. | |
| − | |||
| − | + | خالد شوکت، منجم مسلمان هندی، در ۱۳۷۱ش/ ۱۹۹۷، بر مبنای داده های نهصد رصد هلال از یک دوره پنجاه ساله، معیاری برای رؤیت هلال با چشم غیرمسلح مطرح کرد. وی براساس ارتفاع لبه پایینی هلال از افق و ضخامت بخش میانی هلال، هنگام غروب خورشید، معیارش را طراحی کرده است. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
| − | + | {{سنجش کیفی | |
| − | == | + | |سنجش=شده |
| − | + | |شناسه= خوب | |
| − | + | |عنوان بندی مناسب= خوب | |
| + | |کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب | ||
| + | |رعایت سطح مخاطب عام= متوسط | ||
| + | |رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب | ||
| + | |جامعیت= خوب | ||
| + | |رعایت اختصار= متوسط | ||
| + | |سیر منطقی= خوب | ||
| + | |کیفیت پژوهش= خوب | ||
| + | |رده= دارد | ||
| + | }} | ||
| + | ==منابع== | ||
| + | *سلسله مقالات رویت هلال ماه، بخش دوم، سید محسن قاضی میر سعید، [http://parssky.com/view/2377.aspx آسمان پارس]. | ||
| + | *[https://rch.ac.ir/article/Details?id=13451 رؤیت هلال، دانشنامه جهان اسلام]. | ||
| + | [[رده:احکام]] | ||
| + | [[رده: مقاله های مهم]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۶ نوامبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۳:۲۳
«اِستِهلال» به تلاش برای دیدن هلال ماه نو گفته می‌شود. از آنجا که مناسبت‌های دین اسلام بر مبنای گاه‌شمار قمری تنظیم شده است، استهلال در اسلام کاربرد و اهمیت ویژه‌ای دارد.
محتویات
استهلال در لغت و اصطلاح
«استهلال» در لغت به معنای دیدن یا آشکار شدن ماه نو (هلال) یا فریاد نوزاد پس از ولادت است. استهلال به مفهوم دوم از نشانه‌هاى حیات کودک شمرده شده و از آن به مناسبت در باب‌هاى طهارت، وصیت، ارث، شهادات و دیات سخن رفته است.[۱]
فخرالدین طریحی می گوید: استهلال در لغت به همان ندای کودک که هنگام تولد از او بلند می شود گفته می شود. و به تعبیر اهل لغت: تصویته عند الولاده است.[۲] چنانچه صاحب لسان العرب در تعریف لغوی استهلال بیان داشته است: استهلال القمر لبیاض اولها؛ استهلال قمر برای روز اول آن و سفیدی ماه هنگام اول ماه بکار می رود.[۳]
زبیدی در بیان معنای اصطلاحی استهلال اینگونه بیان نموده است: استهلال یعنی تلاش در راستای دیدن ماه در اول حضورش در آسمان که معمولا اول هر ماه صورت می گیرد.[۴]
این عمل دارای ارزش نجومی است، زیرا ماه قمری ممکن است ۲۹ یا ۳۰ روز باشد و مشاهده ماه نو گاه کاری دشوار و نیازمند محاسبات نجومی است. از نظر اسلام نیز این کار مهم محسوب می‌شود؛ زیرا مناسبت‌های دین اسلام بر مبنای گاه‌شمار قمری تنظیم شده است.
در قرآن کریم، واژه هلال نیامده، ولی جمع آن (اَهِلَّة) یک بار به کار رفته است (سوره بقره، ۱۸۹). برطبق این آیه، پیامبر اکرم در پاسخ به مردم، که از او درباره هلال می پرسیدند، مأمور شد به آنها بگوید که هلالها زمان نمایِ مردم در مواضعی مانند حج اند. افزون بر این آیه، چند آیه مرتبط با موضوع رؤیت هلال و گاه شماری قمری در قرآن می توان یافت.
استهلال در مباحث فقهی
اهمیت رؤیت هلال در شریعت اسلام از آن روست که بسیاری از وظایف و عبادات فردی و اجتماعی مسلمانان براساس ماههای قمری مقرر شده و راه تشخیص آغاز و انجام ماه قمری هم رؤیت هلال است. در منابع جامع فقهی، به سبب اهمیت موضوع رؤیت هلال برای ثبوت آغاز و انجام ماه مبارک رمضان، این موضوع عمدتاً در مبحث «روزه» (صوم) مطرح شده است. البته فقها پاره ای از احکام آن را در مبحث «شهادات» و شماری دیگر را در مبحث «حج» (به ویژه در قرون متأخر) مطرح کرده اند.
به نظر فقهای امامی و اهل سنّت، رؤیت هلال، حلول ماه رمضان (و هر ماه قمری دیگر) را ثابت و روزه را بر رؤیت کننده واجب می کند. مستند این دیدگاه، آیه ۱۸۹ سوره بقره و احادیث فراوان از پیامبر اکرم و امامان شیعه است، ازجمله این حدیث مشهور که «صوموا لِرؤیته و اَفطِروا لِرؤیته».[۵] در واقع، ملاک اصلی حلول ماه قمری رسیدن ماه است در مدار خود، پس از مقارنه، به حدی که مقارن غروب خورشید رؤیت پذیر باشد. حال به هر دلیلی یقین یا اطمینان به «رؤیت پذیری» هلال حاصل شود، اول ماه ثابت می شود و در این میان بهترین و سهل ترین راه آن رؤیت هلال است. فقها در کنار رؤیت شخص مکلف که بهترین راه ثبوت اول ماه به شمار می رود، به استناد احادیث، راههای دیگری نیز برای آن ذکر کرده اند، که هریک نشانه و دلیلی بر رؤیت پذیری هلال است، ازجمله شِیاع علم آور (رؤیت گروهی از مردم که امکان تبانی و همدستی آنان بر ادعای دروغ نباشد)، بیّنه (گواهی دو شاهد عادل)، گذشتن سی روز از ماه پیشین که درستی آغاز آن مسلّم است و حکم حاکم در نظر بسیاری از آنان.
امام خمینی (ره) در بیان راه های ثابت شدن اول و یا آخر ماه می گوید: اول یا آخر ماه رمضان از چند راه قابل اثبات است: اول: با رؤیت شخص مکلّف؛ دوم: با شهادت دو فرد عادل؛ سوم: با شهرتى که مفید علم است؛ چهارم: با گذشت سى روز از ماه؛ پنجم: به وسیلۀ حکم حاکم شرع.[۶]
در صورتی که میان علماء یک شهر در خصوص رؤیت هلال ماه اختلاف حاصل شد، اگر اختلاف دو بینه به صورت نفى و اثبات باشد، یعنى یکى مدعى ثبوت هلال و دیگرى مدعى عدم ثبوت آن باشد، این اختلاف موجب تعارض دو بینه و تساقط هر دو است، و وظیفه مکلّف این است که هر دو نظر را کنار گذاشته و در بارۀ افطار کردن یا روزه گرفتن، به آن چه که مقتضاى اصل است، عمل نماید. ولى اگر بین ثبوت هلال و عدم علم به ثبوت آن اختلاف داشته باشند، به این صورت که بعضى از آنها مدعى رؤیت هلال باشند و بعضى دیگر مدعى عدم مشاهدۀ آن، قول کسانى که مدعى رؤیت هلال هستند، در صورت عادل بودن، حجت شرعى براى مکلّف است و باید از آن متابعت کند، و همچنین اگر حاکم شرع، حکم به ثبوت هلال نماید، حکم وى حجت شرعى براى همۀ مکلفین است و باید از آن پیروى کنند.[۷]
از جمله مسائل مورد بحث در مبحث رؤیت هلال آن است که آیا آغاز ماه قمری با حکم حاکم شرعی نیز ثابت می شود یا نه. بیشتر فقهای امامی، به استناد ادله دالّ بر مرجعیت فقها در عصر غیبت، حکم حاکم را نیز از راههای معتبر ثابت شدن آغاز ماه دانسته اند، مشروط برآنکه علم به خطای او یا نادرستیِ مستندِ او نباشد.
از موضوعات جدید درباره رؤیت هلال، که امروزه همچنان مورد بحث و گفتگوست، حکم رؤیت با چشم مسلّح یعنی با وسایلی چون دوربین و تلسکوپ است که به نظر غالب فقیهان معاصر امامی معتبر به شمار نمی رود. به نظر این فقیهان آنچه موضوع حکم شارع است، رؤیت با چشم طبیعی یعنی چشم غیرمسلح است. درواقع، شارع اثبات اول ماه را منوط به رؤیت هلال کرده که تلقی مخاطبان از آن همان رؤیت طبیعی بوده است. البته به تصریح فقها، تعیین محل دقیق طلوع ماه با ابزار نجومی که مقدمه رؤیت با چشم غیرمسلح باشد، ممنوع نیست. به تعبیر دیگر، ملاک حلول ماه قمری از نگاه این فقیهان، رؤیت پذیریِ هلال یعنی رسیدن ماه در مدار خود به نقطه ای خاص است که در آن نقطه امکان رؤیتِ طبیعی باشد. مهمترین ادله قائلان به اعتبار رؤیت با چشم مسلح اینهاست: اطلاق ادله دربردارنده عنوان رؤیت و نبودنِ قرینه بر انصراف آن به رؤیت عادی، استناد حقیقی «رؤیت» به دیدن به کمک ابزار و شمول اطلاق لفظ «اهلّه» بر هلالی که با ابزار قابل رؤیت است.
استهلال از منظر دانشمندان
۱. رؤیت هلال شامگاهی
رویت هلال شامگاهی بدین صورت است که هلال ماه در افق غربی دقایقی بعد از غروب خورشید رؤیت شود، هر چند که می توان برای هلال هایی که دارای بخش روشن تری هستند یا به اصطلاح از فاز بیشتری برخوردارند (اختلاف سمتشان زیاد است) انتظار داشت در شرایط خوب رصدی دقایقی قبل از غروب خورشید هلال ماه رویت شود. در حال حاضر رویت هلال ماه شامگاهی به دو صورت رصد می شوند؛ با چشم غیر مسلح و با چشم مسلح. با پیشرفت تکنولوژی در دهه های اخیر هلال های متعددی با چشم مسلح رویت شده اند که در بعضی مواقع با رویت آن، یک روز زودتر از زمانی که ماه با چشم غیر مسلح قابل رویت بوده هلال رویت شده. اما تعداد آن در یک سال قمری به اندازه ای نیست که تصور کنیم هر ماه می توان هلال را با ابزار دید، اما این واقعیتی است انکار ناپذیر که برای رصد این دو هلال باید تفاوت اساسی قائل شد، چون هرگز نمی توان تصور کرد میزان توانایی چشم انسان با ابزاری که می تواند دهها برابر هلال را بزرگتر و واضح تر نماید یکی باشد.
رویت هلال با چشم غیر مسلح:
قرن هاست علاقه مندان و منجمین به رویت هلال شامگاهی با چشم غیر مسلح توجه خاصی دارند. رویت این نوع هلال ها به شدت وابسته به شرایط افق و همچنین دقت و توانایی رصدگری است که به دنبال هلال می گردد. با ظهور دین مبین اسلام و برای رسیدن به نتیجه ای مطلوب در ثبوت رویت هلال، حاکم شرع از افرادی که مورد وثوق و اطمینان بودند و همچنین بینایی آنها از افراد عادی بیشتر بود می خواسته تا به رصد هلال بپردازند. بدیهی است اعلام رویت آنها هم از نظر شرعی مورد قبول بود و هم از نظر علمی ارزشمند. رصدگران از یک لوله دراز که داخل آن دود اندود شده بود استفاده می کردند تا بهتر بتوانند هلال را ببینند و این نشان می داد که در قرنهای گذشته نیز بشر به تمرکز نور و رسیدن آن به چشم آگاهی داشت. سوابق و اطلاعات حاکی از آن است که حتی خیلی پیش از ظهور دین اسلام، مردمان آن زمان از رخدادهای طبیعی که تکرار منظمی داشته به عنوان تعیین زمان سود جسته اند. به عنوان مثال از حرکت ظاهری خورشید و از گردش ماه به دور زمین و ... .
بدیهی است رویت هلال با چشم غیر مسلح تابع شرایط خاص خودش از جمله مهمترین پارامترها (ارتفاع و بخش درخشان) آن می باشد هرچند که پارامترهای دیگری نیز دخیل هستند. در گذشته منجمان از معیار بعد معدَّل و بعد سِواء سود می جستند، البته افراد دیگری نیز بودند که از شرایط و پارامترهای دیگری در محاسبات خود استفاده می کردند، اما معروف ترین آن که تا همین چند سال پیش نیز از آن استفاده می شده و هنوز نیز بعضی از مستخرجین تقویم از آن استفاده می کنند، معیار بعد معدل و بعد سواء است که این معیار یک حداقلی برای ثبوت رویت هلال دارد، بدین گونه که اگر هلال ماهی برخوردار از دو مشخصه بعد معدل ۱۰ درجه و همچنین بعد سواء ۱۰ درجه باشد، هلال در شرایط مناسب رصدی با چشم غیر مسلح دیده خواهد شد. برخی ۹ و ۱۱ و حتی تعدادی از منجمین مقدار ۸ و ۱۲ را نیز حد رویت با چشم غیر مسلح می دانستند. معیار بعد معدل و سواء یعنی همان ارتفاع و اختلاف طول دایرة البروجی ماه از خورشید.
این معیار هر چند که رویت نسبتا قابل قبولی را مطرح می کند اما استفاده کلی از معیار بعد معدل و سواء در پاره ای از نقاط هلال ماه را ۳۱ روزه می کند و این یکی از اشتباهات این معیار است زیرا می دانیم دوره رویت هلال ماه هرگز کمتر از ۲۹ روز و بیشتر از ۳۰ روز نمی تواند باشد، (در عرضهای بسیار شمالی و جنوبی این قاعده مستثنی است).
نوری که از هلال ماه به زمین می رسد در اولین لحظه ورود به جو زمین دچار تغییراتی خواهد شد. مقداری از آن جذب ذرات شده و مقداری نیز پخش یا پراکنده می شود و در نهایت نوری که با ما می رسد باقی مانده نوری است که وارد جو زمین شده. پر واضح است هرچه افق غربی پاک و شفاف باشد نور بیشتری به چشم راصد می رسد و هرچه افق آلودگی داشته باشد نور هلال کم می شود و چه بسا هلالی که به راحتی قابل رویت است در شرایط نامناسب و آلودگی افق هرگز دیده نشود. نوری که از هلال ماه شامگاهی و از افق به چشم ما می رسد لایه های ضخیم تری را طی کرده کم نور تر یا به عبارتی کم رنگ شده تا به چشمان راصد برسد، پس تابع شرایط خاص خودش می باشد. اصولا پیش بینی رویت هلال شامگاهی با چشم غیر مسلح از ظرایف خاصی برخوردار است و عوامل مختلفی بر رویت آن اثر گذارند. به عنوان مثال یک هلال جوانی را در نظر بگیریم که قابل رویت است و یک فرد با تجربه و تیزبین قاعدتا باید آن هلال را با چشم غیر مسلح رویت کند، اما کوچکترین عامل یا عواملی می توانند مانع از رصد آن هلال شود؛ گرد و غبار، رطوبت، فشارهوا، باد، نور اضافی، یا احتمالا موانع بسیار کم نیز باعث عدم رویت می گردند. چون قوی ترین چشم نیز تا حد مشخصی می تواند بین نور هلال ماه و نور زمینه آسمان پس از غروب خورشید را از هم تفکیک کند. لذا به نظر می رسد رویت یک هلال ماه جوان با چشم غیر مسلح ارزش بسیار زیادی را داراست. برای همین است که این نوع رصد هلال ماه در بین ملل دنیا از توجه خاصی برخوردار است.
رویت هلال با چشم مسلح:
در شامگاه اگر هوا گرم باشد و کمی نیز غبار داشته باشیم خورشید به هنگاه غروب بیشتر به رنگ قرمز متمایل است تا به رنگ زرد و ارتفاع خطوط رنگی قرمز و نارنجی و زرد تا محل آبی آسمان بیشتر از زمانی است که هوا سرد تر است. در فصل گرما مولکول های موجود در هوا منبسط شده و پراکنده تر می شوند، پس متوجه می شویم که یک منجم می بایستی خیلی مو شکاف باشد که نه تنها به محاسبات نجومی بپردازد بلکه می باید مراقب فصول نیز باشد. برای همین است که در اغلب معیارها چون از یک قاعده یا فرمول خاصی استفاده می شود خطای آن بیشتر است، تا زمانی که از همان منجم بخواهیم مثلا تعداد خاصی از ماه های قمری را برای رویت پذیری یا رویت ناپذیری آن نظر بدهد. سر انجام با اآمدن دوربین های قوی و تلسکوپ های غول پیکر، فصل جدیدی نیز در رویت با چشم مسلح اغاز شد.
وجود ابزار می تواند دو کار مهم و اساسی را انجام دهد؛ الف- می تواند به رصدگر برای رویت هلالی که در مرز دیدن یا ندیدن با چشم غیر مسلح است کمک کند تا با دقت بیشتری توجه کند آیا واقعا این هلال لب مرز را می توان با چشم غیر مسلح رویت کرد یا خیر. ب- از طرفی هلال ماه در افق قرار دارد و ابزار رصدی به ما کمک می کند تا هلالی که قرار است فردا شب با چشم غیر مسلح دیده شود یک شب زودتر رویت شود، یا هلالی که در لابه لای غبار و یا رطوبت اسیر شده و نمی توان با چشم عادی انرا رصد کرد با ابزار ان را رویت کنیم
۲. رؤیت هلال در روز
این نوع رصد با چشم غیر مسلح دوره نسبتا طولانی داشته، سالهای سال است که با رویت هلال با چشم غیر مسلح در روز، به خصوص قبل از ظهر، برخی از علما برای رویت شب قبل فتوا می داده اند و هم اکنون نیز این عمل کاربرد دارد. ضمن اینکه دانشمندان بزرگ اسلامی نیز به آن توجه ویژه ای داشته اند و تعدادی از این افراد در زیج های خود به رصد در روز اشاره کرده اند. گفته شده که استاد آیت الله حسن زاده آملی از علمای عصر حاضر، حد رویت در روز با چشم غیر مسلح را با جدایی زاویه ای ۲۵ درجه قابل قبول می دانند، البته کمتر از جدایی زاویه ای ۲۵ درجه رصدهای نیز داشته ایم.
معیارهای رویت هلال
در دوره اسلامی منجمین مشهوری مانند عبدالرحمان خازنی، عبدالرحمن صوفی، یعقوب ابن طارق، خواجه نصیرالدین طوسی، عبدالله مروزی معروف به حبش حاسب، ابوریحان بیرونی، محمد بن جابر بتانی، عمر خیام و... از مردان بزرگی بودند که نظرات و زیج های مختلفی در مورد ضابطه های رویت هلال ماه ارائه داده اند، و هم اکنون نیز با توجه به تکنولوژی پیشرفته و معیارهای جدید امروزی باز هم معیار افرادی مثل عبدالرحمن خازنی و ابوریحان بیرونی که از زیج بتانی به کرات نام برده، متوجه می شویم که این معیارها در آن موقع و با آن امکانات و چه امروزه با امکانات موجود از اهمیت و دقت خاصی برخوردارند. هر چند که می توان نقاط ضعفی را هم در معیار آنها دید اما این نقاط ضعف از عظمت کار آنها نخواهد کاست.
باید توجه داشت که امروزه می توان کسوف و خسوف را با دقت بسیار بالا برای سالهای متمادی پیش بینی کرد اما اکثر منجمین قدیم و جدید در این امر هم نظرند که به علت پیچیدگی گردش ماه به دور زمین و سایر مشخصه های ماه، پیش بینی رویت هلال ماه می تواند دستخوش حدس و خطا نیز باشد، و یا به عبارت دیگر قرنهاست که در مورد رویت هلال ماه تحقیق شده اما هیچ کسی نمی تواند ادعا کند که معیارهای موجود خالی از خطا نیستند.
ارتباط مستقیم مسئله رؤیت هلال با تقویم قمری و به تبَع آن شعائر دینی، موجب تمرکز برخی منجمان و پژوهشگران مسلمان ایرانی و دیگر کشورهای اسلامی بر این مسئله شد؛ از جمله محمد الیاس، منجم مسلمان مالزیایی، که سه معیار مختلف با چشم غیرمسلح در زمانهای مختلف مطرح کرد. معیار نخست او براساس مشخصه ارتفاع ماه و جدایی زاویه ای آن هنگام غروب خورشید است. محمد الیاس در ۱۳۶۲ش/ ۱۹۸۳، کار بر روی معیار دوم خود را با تصحیح سن معیار بابلی شروع کرد و براساس تأثیر عرض جغرافیایی ناظر در این معیار، در ۱۳۷۳ش/ ۱۹۹۴ جدولی شامل مشخصه های مکث ماه (مدت زمان بین غروب خورشید تا غروب ماه) و عرض جغرافیایی ناظر تدوین کرد. وی معیار سوم خود را در ۱۳۶۷ش/ ۱۹۸۸ با تصحیح و تغییر معیار نخست و به کارگیری مشخصه ارتفاع ماه و اختلاف سمت آن از خورشید به دست آورد که با معیار نخست تفاوت زیادی ندارد و نقاط رؤیت پذیری آنها به هم نزدیک است.
خالد شوکت، منجم مسلمان هندی، در ۱۳۷۱ش/ ۱۹۹۷، بر مبنای داده های نهصد رصد هلال از یک دوره پنجاه ساله، معیاری برای رؤیت هلال با چشم غیرمسلح مطرح کرد. وی براساس ارتفاع لبه پایینی هلال از افق و ضخامت بخش میانی هلال، هنگام غروب خورشید، معیارش را طراحی کرده است.
پانویس
- ↑ جمعى از پژوهشگران زیر نظر شاهرودى، سید محمود هاشمى، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ۳ جلد، ، ج ۱ ص ۴۶۶، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم - ایران، اول، ۱۴۲۶ ه ق.
- ↑ طریحی، فخر الدین ، مجمع البحرین، ج۵، ص ۵۰۰، کتابفروشی مرتضوی ، چاپ سوم ، ۱۴۱۱ ه. ق.
- ↑ ابن منظور ، محمد ابن مکرم ، لسان العرب ، ج ۵ ، ص۱۵، دارالفکر للطباعه والنشر والتوزیع ، چاپ سوم ، ۱۴۱۴ ه. ق.
- ↑ واسطی، سید محمد مرتضی حسینی، تاج العروس من جواهر القاموس ، ج ۷ ، ص ۳۰۳ ، دارالفکر للطباعه والنشر و التوزیع، چاپ اول ، ۱۴۱۴ ه. ق.
- ↑ وسائل، حرّ عاملی، ج ۱۰، ص ۲۵۲ـ۲۶۰.
- ↑ خمینى، سید روح الله موسوى، توضیح المسائل (محشّى - امام خمینى)، ۲ جلد، ج۱، ص ۹۸۸ دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم - ایران، هشتم، ۱۴۲۴ ه ق.
- ↑ خمینى، سید روح الله موسوى، توضیح المسائل (محشّى - امام خمینى)، ۲ جلد، ، ج ۱، ص ۹۸۷ دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم - ایران، هشتم، ۱۴۲۴ ه ق.
منابع
- سلسله مقالات رویت هلال ماه، بخش دوم، سید محسن قاضی میر سعید، آسمان پارس.
- رؤیت هلال، دانشنامه جهان اسلام.
