امامزاده احمد بن قاسم: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
سطر ۱: سطر ۱:
==نسب و پدر احمد بن قاسم==
+
از جمله امامزادگان معروف [[قم]]، "شاهزاده احمد بن قاسم بن احمد بن على بن [[امام صادق علیه السلام|جعفر الصادق]] علیه السلام" است که در نزدیکى دروازه جنوبى قم (دروازه قلعه) و در مقبره قدیمی مالون کمی ‌‌بالاتر از مرقد منسوب به [[علی بن جعفر علیه السلام|على بن جعفر]] علیه السلام واقع شده است.
  
نسب احمد بن قاسم با سه واسطه به حضرت امام جعفر صادق علیه السلام مي رسد.
+
==نسب و خاندان ==
پدر بزرگوارش قاسم بن احمد شعراني، فرزند علي بن جعفر عريضي است كه از راويان مورد اطمينان مي باشد.<ref>مسائل علي بن جعفر و مستدركاتها، تحقيق مؤسسه آل البيت، ج 1، ص 38 و انجم فروزان تاريخ قم، عباس فيض، ص191.</ref> و مادرش ام كلثوم، دختر عبداللّه  بن اسماعيل بن ابراهيم بن محمد بن عبداللّه  بن محمد بن علي زينبي است.<ref>مهاجران آل ابوطالب، ابواسماعيل، ابراهيم بن ناصر بن طباطبا، ترجمه محمدرضا عطايي، ص 337.</ref>
 
  
==خاندان ایشان==
+
نسب احمد بن قاسم با سه واسطه به [[امام جعفر صادق]] علیه السلام می رسد.
 +
پدر بزرگوارش قاسم بن احمد شعرانی، فرزند [[علی بن جعفر علیه السلام|علی بن جعفر عریضی]] است که از راویان مورد اطمینان می باشد.<ref>مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها، تحقیق مؤسسه آل البیت، ج ۱، ص ۳۸ و انجم فروزان تاریخ قم، عباس فیض، ص۱۹۱.</ref> هر چند در کتبیه بقعه، او را از اولاد [[امام موسی کاظم علیه السلام|موسى بن جعفر]] علیه السلام نوشته، ولى فرمایش صاحب تاریخ قم و عصرش مقدم بر کتیبه است و مرحوم [[شیخ عباس قمی‌‌]] هم در کتاب «[[منتهى الآمال]]»<ref>منتهى الآمال، جلد ۱، صفحه ۳۰۵.</ref> می‌‌فرماید: "بدان که در قم یکى از احفاد على بن جعفر علیه السلام که به شرافت و جلالت معروف است مدفون می‌‌باشد که نام شریف او احمد بن قاسم... است".
  
قاسم بن احمد، پدر ارجمند امامزاده احمد بن قاسم، داراي دو فرزند ديگر به نامهاي علي و فاطمه نيز بوده است. علي بن قاسم نيز مانند پدر از راويان مورد اطمينان بوده،<ref>انجم فروزان، عباس فيض، ص 191. در «عيون اخبار الرضا علیه السلام ابي جعفر الصدوق به تصحيح حسين الاعلمي»، ج 1. ص 37ـ36، ح 15، و ص 38، ح 21، دو حديث آمده كه نام علي بن قاسم و پدر بزرگوارش در سلسله سند مي باشد.</ref> اما از احمد بن قاسم به عنوان راوي ذكري به ميان نيامده است.
+
قاسم بن احمد، پدر ارجمند امامزاده احمد بن قاسم، دارای دو فرزند دیگر به نامهای علی و فاطمه نیز بوده است. علی بن قاسم نیز مانند پدر از راویان مورد اطمینان بوده،<ref>انجم فروزان، عباس فیض، ص ۱۹۱. در «عیون اخبار الرضا علیه السلام ابی جعفر الصدوق به تصحیح حسین الاعلمی»، ج ۱. ص ۳۷ـ۳۶، ح ۱۵، و ص ۳۸، ح ۲۱، دو حدیث آمده که نام علی بن قاسم و پدر بزرگوارش در سلسله سند می باشد.</ref> اما از احمد بن قاسم به عنوان راوی ذکری به میان نیامده است. فاطمه، خواهر امامزاده احمد بن قاسم، مادر یکی از امامزادگان بزرگوار مدفون در [[قم]] به نام سید محمد عزیزی است.
  
فاطمه، خواهر امامزاده احمد بن قاسم، مادر يكي از امامزادگان بزرگوار مدفون در [[قم]] به نام محمد عزيزي است.
+
==هجرت به قم==
  
سيد محمد عزيزي فرزند عبداللّه  بن حسين بن علي بن محمد بن الامام جعفر صادق علیه السلام است كه به سيد سربخش معروف مي باشد. وي سيدي دلاور، تنومند و قوي بود كه در اواخر قرن سوم براي [[زيارت]] عتبات مقدس با كارواني عازم [[بغداد]] شد. در نزديكي نهروان با گروهي از راهزنان روبرو گرديد و همراهانش از وي خواستند تا شر آنها را دفع نمايد. سيد با لباس فاخري كه بر تن داشت شمشير حمايل نموده، عمامه سبزي بر سر نهاد و نزديك آنها رفت. ابتدا كوشيد تا با نصيحت آنها را از اين كار خلاف باز دارد اما نتوانست. كار به مشاجره كشيد و سيد محمد به قتل رسيد. راهزنان سرش را از بدن جدا كردند و به پيش اميرشان فرستادند و تمام اموال كاروان را غارت نموده با خود بردند.
+
یکی از دلایل مهم مهاجرت [[سادات]] علوی از [[مدینه]] به [[ایران|ایران]] در اوایل قرن سوم، ورود [[امام رضا]] علیه السلام (۲۰۰ هـ.ق) به ایران است. شاهزاده احمد بن قاسم سیدى فاضل و با [[تقوى]] بود که در اواخر عمر بر اثر بیماری آبله که در چشمش پیدا شد، نابینا گردید و به همراه خواهر خود فاطمه از [[مدینه]] طیبه به جانب [[قم]] هجرت کرد<ref>کتاب تاریخ قم، حسن بن محمد بن حسن قمی، ترجمه حسن بن علی، ص ۲۲۵.</ref> و در این شهر به [[عبادت]] و ریاضت مشغول بود تا وفات یافت و در مقبره مالون<ref>مقبره مالون یکى از قبرستان‌هاى قدیمی‌‌ در جنوب غربى شهر قم بوده و هنوز آثارى از آن هم نمایان می‌‌باشد. در کتاب تایخ قم چند مورد نام آن قبرستان را قید نموده و تصریح کرده که از جمله کسانی که در آن دفن شده‌اند، شاهزاده احمد بن قاسم می‌‌باشد. مقبره مالون از زمانی دائر بوده که نامی ‌‌از شهر قم هم در میان نبوده، و به جاى شهر کنونى هفت قریه وجود داشته که این قبرستان مربوط به قریه مالون بوده و به طوری که از کتاب «انوار المشعشعین» مستفاد می‌‌شود دامنه آن تا مزار على بن جعفر علیه السلام توسعه داشته است، به طوری که تربت امامزاده شاهزاده احمد بن قاسم و خواهرش هم در مقبره مالون بوده است.</ref> (نزدیک دروازه قلعه) به خاک سپرده شد - که این ضایعه در ثلث اول قرن سوم هجرى رخ داده است -. مؤلف کتاب «انوار المشعشعین»<ref>انوار المشعشعین، جلد ۱، صفحه ۲۲۲.</ref> هم قائل شده که فاطمه خواهر شاهزاده احمد بن قاسم، مادر محمد عزیزى هم در همان بقعه مدفون است زیرا در داخل آن بقعه آثار دو قبر نمودار است و مؤید این قول، کلام صاحب «[[تاریخ قم (کتاب)|تاریخ قم]]» است که نگاشته: فاطمه بنت قاسم بن احمد بن على بن جعفر علیه السلام و مادر محمد عزیزى هم به مقبره مالون مدفون است و او را در همان‌جا [[زیارت]] می‌‌کنند.
  
كاروانيان برهنه و گرسنه، بدون زاد و توشه از رفتن به عراق منصرف شده، به قم بازگشتند. غلامان سيد، تن بي سر مولاي خود را به كمك ديگران به قم آوردند و در خانه اش (نزديك مسجد رضائيه در خيابان آذر، حوالي چهل اختران) به خاك سپردند. از آن سو يكي از نزديكان وي به دنبال راهزنان به راه افتاد و نزد بزرگشان رفته، به هر كيفيت سر بريده سيد محمد را از آنها گرفت و چند روز ديرتر از كاروان به قم آمد و سر او را در گوشه بقعه، جدا از تن دفن كردند.<ref> گنجينه آثار قم، عباس فيض، ج 2، ص 389. در ص 391 آمده است كه بقعه وي كاملاً وسط خيابان افتاده است. وي معتقد است كه در داخل شهر [[قم]] دو بقعه مشهور به سيّد سربخش وجود داشته كه يكي از آنها به نام اسماعيل و مربوط به قرن هفتم است.</ref>
+
در کتاب «منتقله الطالبیه»<ref>منتقله الطالبیه، صفحه ۲۵۵.</ref> نیز مسطور است که "ابوالحسین احمد بن قاسم بن احمد الشعرانى ابن على العریضى" که در قم فوت کرده، در قبرستان مالون به خاک سپرده شد، و مزارش مورد زیارت اهالى شهر است و مردم از آن طلب استشفاء می‌‌نمائید، وى در کتاب نامبرده اضافه می‌‌کند که نسل وى منقرض گشته است.
  
==هجرت ایشان از مدينه==
+
مؤلف «تاریخ قم» می نویسد: بعضی از افراد مورد اعتماد چنین نقل کردند که عده ای از کسانی که دارای امراض صعب العلاج بودند و دکترها از معالجه آنها ناامید گشتند به این بارگاه پناه آوردند و از این بزرگوار شفا گرفتند.<ref> تاریخ قم، حسن بن محمد، ص ۲۲۵ و منتهی الامال، ج ۲، ص ۱۸۷.</ref>
 +
==بارگاه امامزاده احمد==
  
يكي از دلايل مهم مهاجرت سادات علوي از [[مدينه]] به ايران در اوايل قرن سوم، ورود حضرت [[امام رضا]] علیه السلام (200 هـ.ق) به ايران است. احمد بن قاسم نيز در حدود همين سالها به همراه خواهرش فاطمه از مدينه به قم آمد و تا آخر عمر در اين شهر ماند.<ref>كتاب تاريخ قم، حسن بن محمد بن حسن قمي، ترجمه حسن بن علي، ص 225.</ref>
+
پس از دفن بدن مطهر احمد بن قاسم در مقبره مالون، بر فراز تربتش بر طبق معمول آن روز، سایبانی از بوریا<ref> از دیرباز به حکم پاره ای از اخبار ظاهرا نخستین بنابر روی مراقد امامزادگان در زمان دفنشان به صورت سایبانی ساده به وسیله علاقه مندان به خاندان نبوت و ارادتمندان اهل بیت علیهم السلام به وجود می آمد و به مرور زمان نیکوکاران چیزی بر آن می افزودند تا این که زمان چندانی نمی گذشت که به صورت زیارتگاهی مجلل آشکار می گردید. (دائرة المعارف تشیع، ج ۲، ص ۳۹۴)</ref> ساختند.<ref>گنجینه آثار قم، ج ۲، ص ۳۷۴؛ انجم فروزان، ص ۱۹۱؛ منتهی الامال، ج ۲، ص ۱۸۷.</ref> در سال ۲۵۸ هـ.ق<ref>در کتاب تاریخ قم، ص ۲۳۵ تاریخ آن را ۲۹۵ ذکر کرده که ظاهرا صحیح نیست چون که معتمد عباسی از ۲۶۵ تا ۲۷۹ بیشتر خلیفه نبود و در سال ۲۷۹ از دنیا رفت... تتمة المنتهی، محدث قمی، ص ۳۴۹.</ref> [[معتمد (خلیفه عباسی)|معتمد عباسی]] برای اشغال شهرهای زنجان، ابهر سلطانیه و قزوین که در تحت تصرف یکی از [[سادات]] علوی به نام حسین کوکبی بود و در آن منطقه حکومت مستقلی تشکیل داده بود، لشکری مجهز به فرماندهی [[موسی بن بغا|موسی بن بُغا]] به آن سو گسیل داشت و به عبداللّه بن طاهر (حاکم [[خراسان]]) نامه ای نوشت که او را کمک نماید. موسی بن بوغا، خاقان بن مفلح ترک را سردار لشکر خویش گردانید و به او مأموریت داد که در سر راه خود، شورش مردم قم را فرو نشاند و مالیات عقب مانده را وصول نماید و کسانی را که از دستورهای وی سرپیچی کنند، سرکوب کند و در ری به اردوی [[بغداد]] ملحق گردد. ابن مفلح پس از چند روز تلاش، از حصار قم گذشت و وارد شهر گردید و تنی چند از سران را به قتل رسانید و مالیات چند ساله قم را وصول نمود. یکی از اعمال ناشایستی که انجام داد این بود که دستور داد سایبانی که روی مزار احمد بن قاسم ساخته بودند، خراب کنند! سپس به جانب ری حرکت کرد.<ref>گنجینه آثار قم، ج ۲، ص ۳۷۵.</ref>
  
او سيدي فاضل و پرهيزكار بود. در اواخر عمر بر اثر بيماري آبله كه در چشمش پيدا شد، نابينا گرديد و بقيه عمر را در گوشه اي به تهجد و عبادت سپري نمود.<ref>همان و گنجينه آثار قم، عباس فيض، ج 2، ص 375 و 374.</ref>
+
مدتی پس از خراب شدن سایبان کسی او را زیارت نمی کرد تا این که در سال ۳۷۱ هـ.ق، یکی از مردان صالح قم خواب دید در اینجا مردی فاضل مدفون می باشد و زیارت کردن او دارای اجر و [[ثواب]] بسیار است. از آن پس دوباره بر آن قبر سایبانی ساختند و مردم برای زیارت و طلب شفا به آنجا روی آوردند. پس از گذشت زمانی، مردم قم بر فراز تربت وی قبه ای بنا نهادند.<ref>منتهی الامال، محدث قمی، ج ۲، ص ۱۸۷.</ref> این مقبره به مرور ایام رو به خرابی نهاد و بارها تعمیر و بازسازی شد تا این که در سال ۷۸۰ هـ.ق از ناحیه علی بن عزّالدین اسحاق حاکم [[عراق]] تجدیدبنا شد و گنبد کنونی که قرن ها از آن می گذرد از آثار باقیمانده وی است.<ref>قم نامه، مجموعه مقالات و متون در باره قم، سید حسین مدرسی طباطبایی، ص ۱۶ و گنجینه آثار قم، ج ۲، ص ۳۷۵.</ref>
 
 
==مزار احمد بن قاسم==
 
 
 
وي پس از عمري تلاش و مجاهده در راه تهذيب نفس، بدون فرزند<ref>مهاجران آل ابوطالب، ص 337.</ref> به ديدار معبود شتافت و دار فاني را وداع گفت، بدن مطهرش را در مقبره مالون<ref>مالون، نام يكي از هفت قلعه قم بوده است. تاريخ مذهبي قم، علي اصغر فقيهي، ص 187.</ref> (نزديك دروازه قلعه) به خاك سپردند<ref>كتاب تاريخ قم، ص 225.</ref> و بر فراز تربتش بر طبق معمول آن روز سايباني از بوريا<ref> از ديرباز به حكم پاره اي از اخبار ظاهرا نخستين بنابر روي مراقد امامزادگان در زمان دفنشان به صورت سايباني ساده به وسيله علاقه مندان به خاندان نبوت و ارادتمندان اهل بيت عليهم السلام به وجود مي آمد و به مرور زمان نيكوكاران چيزي بر آن مي افزودند تا اين كه زمان چنداني نمي گذشت كه به صورت زيارتگاهي مجلل آشكار مي گرديد. (دائرة المعارف تشيع، ج 2، ص 394)</ref> ساختند.<ref>گنجينه آثار قم، ج 2، ص 374؛ انجم فروزان، ص 191؛ منتهي الامال، ج 2، ص 187.</ref>
 
 
 
در سال 258 هـ.ق<ref>در كتاب تاريخ قم، ص 235 تاريخ آن را 295 ذكر كرده كه ظاهرا صحيح نيست چون كه معتمد عباسي از 265 تا 279 بيشتر خليفه نبود و در سال 279 از دنيا رفت... تتمة المنتهي، محدث قمي، ص 349.</ref> معتمد عباسي براي اشغال شهرهاي زنجان، ابهر سلطانيه و قزوين كه در تحت تصرف يكي از سادات علوي به نام حسين كوكبي بود و در آن منطقه حكومت مستقلي تشكيل داده بود، لشكري مجهز به فرماندهي موسي بن بوغا (بُغا) به آن سو گسيل داشت و به عبداللّه  بن طاهر (حاكم خراسان) نامه اي نوشت كه او را كمك نمايد.
 
 
 
موسي بن بوغا، خاقان بن مفلح ترك را سردار لشكر خويش گردانيد و به او مأموريت داد كه در سر راه خود، شورش مردم قم را فرو نشاند و ماليات عقب مانده را وصول نمايد و كساني را كه از دستورهاي وي سرپيچي كنند، سركوب كند و در ري به اردوي بغداد ملحق گردد.
 
 
 
يكي از دلايل مهم مهاجرت سادات علوي از مدينه به ايران در اوايل قرن سوم، ورود حضرت [[امام رضا]] علیه السلام (200 هـ.ق) به ايران است.
 
 
 
ابن مفلح پس از چند روز تلاش، از حصار [[قم]] گذشت و وارد شهر گرديد و تني چند از سران را به قتل رسانيد و ماليات چند ساله قم را وصول نمود. يكي از اعمال ناشايستي كه انجام داد اين بود كه دستور داد سايباني كه روي مزار احمد بن قاسم ساخته بودند، خراب كنند! سپس به جانب ري حركت كرد.<ref>گنجينه آثار قم، ج 2، ص 375.</ref>
 
 
 
مدتي پس از خراب شدن سايبان كسي او را زيارت نمي كرد تا اين كه در سال 371 هـ.ق يكي از مردان صالح [[قم]] خواب ديد در اينجا مردي فاضل مدفون مي باشد و زيارت كردن او داراي اجر و ثواب بسيار است. از آن پس دوباره بر آن قبر سايباني ساختند و مردم براي زيارت و طلب شفا به آنجا روي آوردند. پس از گذشت زماني، مردم قم بر فراز تربت وي قبه اي بنا نهادند.<ref>منتهي الامال، محدث قمي، ج ص 187.</ref>
 
 
 
اين مقبره به مرور ايام رو به خرابي نهاد و بارها تعمير و بازسازي شد تا اين كه در سال 780 هـ.ق از ناحيه علي بن عزّالدين اسحق (فرزند علي بن صفي الدين) حاكم عراق تجديدبنا شد و گنبد كنوني كه قرن ها از آن مي گذرد از آثار باقيمانده وي است.<ref>قم نامه، مجموعه مقالات و متون در باره قم، سيد حسين مدرسي طباطبايي، ص 16 و گنجينه آثار قم، ج 2، ص 375.</ref>
 
 
 
مؤلف تاريخ قم مي نويسد: بعضي از افراد مورد اعتماد چنين نقل كردند كه عده اي از كساني كه داراي امراض صعب العلاج بودند و دكترها از معالجه آنها نااميد گشتند به اين بارگاه پناه آوردند و از اين بزرگوار شفا گرفتند.<ref> تاريخ قم، حسن بن محمد، ص 225 و منتهي الامال، ج 2، ص 187.</ref>
 
 
 
==گنبد و بارگاه==
 
 
 
در اين بارگاه علاوه بر احمد بن قاسم، خواهرش فاطمه، مادر سيد محمد عزيزي، نيز مدفون است.<ref>رياحين الشريعة، ذبيح اللّه محلاتي، ج 5، ص 30.</ref> گنبد آن، گنجينه آثار هنري و از بناهاي اصيل باستاني است كه تزئينات گچبري خود را تا حال حفظ كرده است و تاريخ بناي آن سال 780 هـ.ق مي باشد.<ref>در گنجينه آثار قم، ج 2، ص 375 آمده است: اين همان تاريخي است كه مورد بحث و بررسي نويسندگان واقع شده و تني چند از آنها به اشتباه افتاده اند و جمله «ثماتين و سبعمائه» را كه بر اثر تراشيده شدن «عين»، «سبعمائه» را «ستمائه» خوانده اند، اين گنبد را از آثار قرن هفتم دانسته اند. لكن با توجه به نام استاد هنرمندي كه گچبري اين گنبد و چند گنبد ديگر در قم و حومه را انجام داده، صحت تاريخ فوق (780 هـ.ق) به خوبي روشن خواهد شد.</ref>
 
 
 
كتيبه اي به طور سينه بندي و به خط ثلث برجسته در داخل گنبد وجود دارد كه از جنبه تاريخي حائز اهميت است و روي آن اين عبارات گچبري شده، نظر هر بيننده را به خود جلب مي نمايد: «لله الاعانة والاغاثة. امر ببناء هذه العمارة الرفيعه والروضة المنيعة مرقد المعصوم المظلوم احمد بن قاسم بن موسي بن جعفر بن محمد بن علي بن الحسين بن علي بن ابيطالب عليهم السلام الصاحب الاعظم الاعدل الاعلم ملاذ طوايف الامم مستعبد ارباب السيف و اصحاب القلم صاحب ديوان الممالك و الامم ملجأ العظماء العالم موئل صناديد بني آدم، عميم المواهب و النعم عضد الخواتين المنصور بنصرة خير الناصرين قوام الحق و الدنيا والدين مغيث الخلايق اجمعين علي بن الصاحب الاعظم السعيد عز الحق والدنيا والدين اسحق بن علي الصفي الماضي عظم اللّه  تعالي قدره بعمل ابن محمد علي ابوشجاع البناء».<ref>گنجينه آثار قم، ج ص 377 و 378.</ref>
 
 
 
در اينجا تذكر چند نكته ضروري است:
 
 
 
# در نسب نامه امامزاده اشتباهي در كتيبه مزبور راه يافته و نام موسي در سلسله انساب افزوده شده است.
 
# اين كتيبه در بعضي نشريات با چند اشتباه نقل شده است.
 
# باني اين بناي تاريخي علي بن عزالدين وزير دولت شيخ ابواسحق و آل مظفر بوده است.<ref>همان.</ref>
 
 
 
احمد بن قاسم همراه خواهرش فاطمه از مدينه به قم آمد و تا آخر عمر در اين شهر ماند.
 
 
 
==بازسازي بارگاه امامزاده احمد بن قاسم قم==
 
 
 
در اين اواخر از طرف اداره اوقاف و امور خيريه قم، اين گنبد و بارگاه تعمير اساسي گرديد. ضريح نقره اي و زرنگار مجللي روي قبر نصب نموده اند كه رويش اين عبارات منقوش است: «سازنده ضريح مطهر، احمد و عباس پرورش، قلمزني عليرضا و حسن اسدي، نجاري حاج نعمت اللّه حيدرزاده، اصفهان 1369 شمسي».
 
 
 
روي قبر سنگ مرمر زيبايي قرار داده شده كه اين عبارات بر آن كنده شده است: «بسم اللّه الرحمن الرحيم مرقد مطهر حضرت ابوالحسين احمد بن قاسم بن علي بن جعفر العريضي عليهم صلوات اللّه، از فرزندان امام صادق علیه السلام».
 
 
 
مدفن مقدس حضرت فاطمه خاتون زوجه عبداللّه بن عزيز بن حسين بن علي بن محمد ديباج، مادر بزرگوار سيد سربخش كه در قم مدفون است.
 
 
 
نقل از گنجينه آثار قم بازسازي 1411 هـ.ق اوقاف قم.
 
  
 +
با این که بقعه‌ شاهزاده احمد بن قاسم خالى از بیوتات و رواق بوده، ولى از حیث گچبرى یکى از شاهکارهاى صنعت معمارى و هنرى بشمار می‌‌آید که در قسمت داخلى گنبد سه کتیبه بسیار زیبا و جذاب وجود دارد، که اولى در قسمت علیاى گنبد و به [[خط کوفی|خط کوفى]] و دومی ‌‌قدرى پائین‌تر و به [[خط ثلث]] و آخرى زیر این دو و به [[خط نسخ]] می‌‌باشد. اما در کتیبه پائین، [[سوره یس]] تا آیه «أحصیناه فى امام مبین» با خط نسخ بسیار ممتازى نوشته و گچبرى کرده‌اند.
 
==پانویس==
 
==پانویس==
<references/>
+
<references />
 
 
 
==منابع==
 
==منابع==
احمد محيطي اردكاني، فرهنگ كوثر، شماره 13، صفحه 60-62، فروردين 1377.
+
* احمد محیطی اردکانی، مجله فرهنگ کوثر، شماره ۱۳، ص ۶۰-۶۲، فروردین ۱۳۷۷.
 
+
[[رده:خاندان اهل البیت علیهم السلام]][[رده:امامزادگان]]
 
[[رده:اماکن مقدسه قم]]
 
[[رده:اماکن مقدسه قم]]
[[رده:امامزادگان]]
 

نسخهٔ ‏۱۳ سپتامبر ۲۰۲۳، ساعت ۰۸:۲۷

از جمله امامزادگان معروف قم، "شاهزاده احمد بن قاسم بن احمد بن على بن جعفر الصادق علیه السلام" است که در نزدیکى دروازه جنوبى قم (دروازه قلعه) و در مقبره قدیمی مالون کمی ‌‌بالاتر از مرقد منسوب به على بن جعفر علیه السلام واقع شده است.

نسب و خاندان

نسب احمد بن قاسم با سه واسطه به امام جعفر صادق علیه السلام می رسد. پدر بزرگوارش قاسم بن احمد شعرانی، فرزند علی بن جعفر عریضی است که از راویان مورد اطمینان می باشد.[۱] هر چند در کتبیه بقعه، او را از اولاد موسى بن جعفر علیه السلام نوشته، ولى فرمایش صاحب تاریخ قم و عصرش مقدم بر کتیبه است و مرحوم شیخ عباس قمی‌‌ هم در کتاب «منتهى الآمال»[۲] می‌‌فرماید: "بدان که در قم یکى از احفاد على بن جعفر علیه السلام که به شرافت و جلالت معروف است مدفون می‌‌باشد که نام شریف او احمد بن قاسم... است".

قاسم بن احمد، پدر ارجمند امامزاده احمد بن قاسم، دارای دو فرزند دیگر به نامهای علی و فاطمه نیز بوده است. علی بن قاسم نیز مانند پدر از راویان مورد اطمینان بوده،[۳] اما از احمد بن قاسم به عنوان راوی ذکری به میان نیامده است. فاطمه، خواهر امامزاده احمد بن قاسم، مادر یکی از امامزادگان بزرگوار مدفون در قم به نام سید محمد عزیزی است.

هجرت به قم

یکی از دلایل مهم مهاجرت سادات علوی از مدینه به ایران در اوایل قرن سوم، ورود امام رضا علیه السلام (۲۰۰ هـ.ق) به ایران است. شاهزاده احمد بن قاسم سیدى فاضل و با تقوى بود که در اواخر عمر بر اثر بیماری آبله که در چشمش پیدا شد، نابینا گردید و به همراه خواهر خود فاطمه از مدینه طیبه به جانب قم هجرت کرد[۴] و در این شهر به عبادت و ریاضت مشغول بود تا وفات یافت و در مقبره مالون[۵] (نزدیک دروازه قلعه) به خاک سپرده شد - که این ضایعه در ثلث اول قرن سوم هجرى رخ داده است -. مؤلف کتاب «انوار المشعشعین»[۶] هم قائل شده که فاطمه خواهر شاهزاده احمد بن قاسم، مادر محمد عزیزى هم در همان بقعه مدفون است زیرا در داخل آن بقعه آثار دو قبر نمودار است و مؤید این قول، کلام صاحب «تاریخ قم» است که نگاشته: فاطمه بنت قاسم بن احمد بن على بن جعفر علیه السلام و مادر محمد عزیزى هم به مقبره مالون مدفون است و او را در همان‌جا زیارت می‌‌کنند.

در کتاب «منتقله الطالبیه»[۷] نیز مسطور است که "ابوالحسین احمد بن قاسم بن احمد الشعرانى ابن على العریضى" که در قم فوت کرده، در قبرستان مالون به خاک سپرده شد، و مزارش مورد زیارت اهالى شهر است و مردم از آن طلب استشفاء می‌‌نمائید، وى در کتاب نامبرده اضافه می‌‌کند که نسل وى منقرض گشته است.

مؤلف «تاریخ قم» می نویسد: بعضی از افراد مورد اعتماد چنین نقل کردند که عده ای از کسانی که دارای امراض صعب العلاج بودند و دکترها از معالجه آنها ناامید گشتند به این بارگاه پناه آوردند و از این بزرگوار شفا گرفتند.[۸]

بارگاه امامزاده احمد

پس از دفن بدن مطهر احمد بن قاسم در مقبره مالون، بر فراز تربتش بر طبق معمول آن روز، سایبانی از بوریا[۹] ساختند.[۱۰] در سال ۲۵۸ هـ.ق[۱۱] معتمد عباسی برای اشغال شهرهای زنجان، ابهر سلطانیه و قزوین که در تحت تصرف یکی از سادات علوی به نام حسین کوکبی بود و در آن منطقه حکومت مستقلی تشکیل داده بود، لشکری مجهز به فرماندهی موسی بن بُغا به آن سو گسیل داشت و به عبداللّه بن طاهر (حاکم خراسان) نامه ای نوشت که او را کمک نماید. موسی بن بوغا، خاقان بن مفلح ترک را سردار لشکر خویش گردانید و به او مأموریت داد که در سر راه خود، شورش مردم قم را فرو نشاند و مالیات عقب مانده را وصول نماید و کسانی را که از دستورهای وی سرپیچی کنند، سرکوب کند و در ری به اردوی بغداد ملحق گردد. ابن مفلح پس از چند روز تلاش، از حصار قم گذشت و وارد شهر گردید و تنی چند از سران را به قتل رسانید و مالیات چند ساله قم را وصول نمود. یکی از اعمال ناشایستی که انجام داد این بود که دستور داد سایبانی که روی مزار احمد بن قاسم ساخته بودند، خراب کنند! سپس به جانب ری حرکت کرد.[۱۲]

مدتی پس از خراب شدن سایبان کسی او را زیارت نمی کرد تا این که در سال ۳۷۱ هـ.ق، یکی از مردان صالح قم خواب دید در اینجا مردی فاضل مدفون می باشد و زیارت کردن او دارای اجر و ثواب بسیار است. از آن پس دوباره بر آن قبر سایبانی ساختند و مردم برای زیارت و طلب شفا به آنجا روی آوردند. پس از گذشت زمانی، مردم قم بر فراز تربت وی قبه ای بنا نهادند.[۱۳] این مقبره به مرور ایام رو به خرابی نهاد و بارها تعمیر و بازسازی شد تا این که در سال ۷۸۰ هـ.ق از ناحیه علی بن عزّالدین اسحاق حاکم عراق تجدیدبنا شد و گنبد کنونی که قرن ها از آن می گذرد از آثار باقیمانده وی است.[۱۴]

با این که بقعه‌ شاهزاده احمد بن قاسم خالى از بیوتات و رواق بوده، ولى از حیث گچبرى یکى از شاهکارهاى صنعت معمارى و هنرى بشمار می‌‌آید که در قسمت داخلى گنبد سه کتیبه بسیار زیبا و جذاب وجود دارد، که اولى در قسمت علیاى گنبد و به خط کوفى و دومی ‌‌قدرى پائین‌تر و به خط ثلث و آخرى زیر این دو و به خط نسخ می‌‌باشد. اما در کتیبه پائین، سوره یس تا آیه «أحصیناه فى امام مبین» با خط نسخ بسیار ممتازى نوشته و گچبرى کرده‌اند.

پانویس

  1. مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها، تحقیق مؤسسه آل البیت، ج ۱، ص ۳۸ و انجم فروزان تاریخ قم، عباس فیض، ص۱۹۱.
  2. منتهى الآمال، جلد ۱، صفحه ۳۰۵.
  3. انجم فروزان، عباس فیض، ص ۱۹۱. در «عیون اخبار الرضا علیه السلام ابی جعفر الصدوق به تصحیح حسین الاعلمی»، ج ۱. ص ۳۷ـ۳۶، ح ۱۵، و ص ۳۸، ح ۲۱، دو حدیث آمده که نام علی بن قاسم و پدر بزرگوارش در سلسله سند می باشد.
  4. کتاب تاریخ قم، حسن بن محمد بن حسن قمی، ترجمه حسن بن علی، ص ۲۲۵.
  5. مقبره مالون یکى از قبرستان‌هاى قدیمی‌‌ در جنوب غربى شهر قم بوده و هنوز آثارى از آن هم نمایان می‌‌باشد. در کتاب تایخ قم چند مورد نام آن قبرستان را قید نموده و تصریح کرده که از جمله کسانی که در آن دفن شده‌اند، شاهزاده احمد بن قاسم می‌‌باشد. مقبره مالون از زمانی دائر بوده که نامی ‌‌از شهر قم هم در میان نبوده، و به جاى شهر کنونى هفت قریه وجود داشته که این قبرستان مربوط به قریه مالون بوده و به طوری که از کتاب «انوار المشعشعین» مستفاد می‌‌شود دامنه آن تا مزار على بن جعفر علیه السلام توسعه داشته است، به طوری که تربت امامزاده شاهزاده احمد بن قاسم و خواهرش هم در مقبره مالون بوده است.
  6. انوار المشعشعین، جلد ۱، صفحه ۲۲۲.
  7. منتقله الطالبیه، صفحه ۲۵۵.
  8. تاریخ قم، حسن بن محمد، ص ۲۲۵ و منتهی الامال، ج ۲، ص ۱۸۷.
  9. از دیرباز به حکم پاره ای از اخبار ظاهرا نخستین بنابر روی مراقد امامزادگان در زمان دفنشان به صورت سایبانی ساده به وسیله علاقه مندان به خاندان نبوت و ارادتمندان اهل بیت علیهم السلام به وجود می آمد و به مرور زمان نیکوکاران چیزی بر آن می افزودند تا این که زمان چندانی نمی گذشت که به صورت زیارتگاهی مجلل آشکار می گردید. (دائرة المعارف تشیع، ج ۲، ص ۳۹۴)
  10. گنجینه آثار قم، ج ۲، ص ۳۷۴؛ انجم فروزان، ص ۱۹۱؛ منتهی الامال، ج ۲، ص ۱۸۷.
  11. در کتاب تاریخ قم، ص ۲۳۵ تاریخ آن را ۲۹۵ ذکر کرده که ظاهرا صحیح نیست چون که معتمد عباسی از ۲۶۵ تا ۲۷۹ بیشتر خلیفه نبود و در سال ۲۷۹ از دنیا رفت... تتمة المنتهی، محدث قمی، ص ۳۴۹.
  12. گنجینه آثار قم، ج ۲، ص ۳۷۵.
  13. منتهی الامال، محدث قمی، ج ۲، ص ۱۸۷.
  14. قم نامه، مجموعه مقالات و متون در باره قم، سید حسین مدرسی طباطبایی، ص ۱۶ و گنجینه آثار قم، ج ۲، ص ۳۷۵.

منابع

  • احمد محیطی اردکانی، مجله فرهنگ کوثر، شماره ۱۳، ص ۶۰-۶۲، فروردین ۱۳۷۷.