آل بویه

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی مقاله یکی از پایگاه های معتبر متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

آل بویه از خاندان اصیل ایرانی و شیعی مذهب ساكن منطقه دیلمان ایران بودند كه جد آنها ابوشجاعِ بویه پسر فنا خسرو دیلمی است و نسب آنها به بهرام گور ساسانی می‌رسد. ابوشجاع سه پسر به نام‌های علی، حسن و احمد داشت كه همراه پدر در دورۀ تسلط حاكمان آل زیار بر طبرستان به خدمت آنها درآمدند و در دورۀ ضعف خلافت عباسی ادعای استقلال كرده و بغداد را تصرف كردند. آنان با نگه‌داشتن ظاهری از خلافت عباسی از سال 322 تا 447 به حكومت بر قلمرو خلافت در سه شعبه دست یافتند.

شعب آل بویه

آل بویۀ فارس

مؤسس سلسلۀ آل بویه، عماد الدوله علی می‌باشد. او ابتدا نمایندۀ مرداویج زیاری بود بعد به اصفهان رفت و مظفربن یاقوت را شكست داد. از آن‌جا به خاطر ترس از مرداویج به فارس رفت و شیراز را تصرف كرد. سپس برادرش حسن را به تصرف عراق و برادر دیگرش احمد را به تصرف كرمان فرستاد، ولی احمد چون در كرمان موفق نشد به جانب بغداد رفته در سال 334 بر خلیفه مستكفی استیلا یافت. او بر خود عنوان امیرالامراء برگزید و خلیفه به او لقب معزالدوله داد و به حسن ركن‌الدوله، و علی را عماد الدوله خواند. بعد از احمد عضدوالدوله به حكومت رسید. او كرمان را از سامانیان گرفت و به بغداد لشكر كشید و عزالدوله بختیار را كشت و بر بغداد مسلط شد.

بعد از عضدالدوله پسرش شرف الدوله به حكومت فارس رسید و بر بغداد هم تسلط یافت سپس پسرش بهاء الدوله به جای او نشست.

بعد از بهاء الدوله پسرش سلطان الدوله و سپس ابوكالیجار و پسرش ملك رحیم به ترتیب به حكومت رسیدند ولی قلمرو آنها مورد هجوم سلجوقیان قرار گرفت و طُغرل سلجوقی در سال 447 وارد بغداد شد و ملك رحیم را دستگیر كرد و به حكومت آل بویه پایان داد.

آل بویه عراق

پایه‌گذار آل بویۀ عراق، خوزستان و كرمان، معزالدوله احمد است. او در سال 334 بغداد را تصرف كرد و مستكفی را از خلافت عزل و مطیع را به جای او نشاند و دستور لعن معاویه، عایشه و خلفای سه گانه را صادر كرد. آل بویه عراق هم مانند فارس توسط سلطان طغرل سلجوقی سقوط كردند.

آل بویۀ اصفهان، ری و همدان

بنیانگذار آل بویه اصفهان، ری و همدان، ركن الدوله حسن است. او به كمك برارش علی، اصفهان و ری را از وشمگیر حاكم زیاری گرفت و سامانیان را در تصرف ری ناكام گذاشت. ركن الدوله در هنگام مریضی قلمرو خود را بین فرزندانش تقسیم كرد. اصفهان را به مؤید الدوله، همدان و جبال و ری و طبرستان را به فخرالدوله و فارس، كرمان و اهواز را بنابر وصیت برادرش علی به عضدالدوله داد و برادران را به اطاعت از عضدالدوله فرا خواند. بعد از حسن پسرش مؤید الدوله در اصفهان به حكومت رسید و بر گرگان و طبرستان نیز مسلط شد. قابوس، حاكم زیاری، را شكست داد. او صاحب بن عبّاد را كه فردی با تدبیر و دادگر و عالم بود. به وزارت برگزید در اواخر همدان و ری را فخرالدوله گرفت و فخرالدوله به سامانیان در خراسان پناهنده شد ولی با مرگ مؤید الدوله بار دیگر به حكومت بازگشت و پس از از فخرالدوله پسران خردسال او به حكومت رسیدند و چون توان ادارۀ امور نداشتند، اختلال در امور پدید آمد.

مذهب آل بویه

در تشیع آل بویه تردیدى نیست و این را منابع تاریخى نشان مى دهد. اما در دو مسأله تردید هست. یکى آن که تا چه اندازه مذهب در تصمیم گیری‌هاى سیاسى ایشان مؤثر بود. دوم آن که تشیع آن‌ها از چه نوعى بوده است؟

درباره مسأله نخست باید گفت: اصولاً آن‌ها در برابر اکثریت سنى تحت سلطه خود نمى توانستند موضع (خصمانه) صریحى داشته باشند، بسیار محتاط عمل مى کردند و نتیجه این برخورد علاوه بر حفظ حکومت‌شان، گسترش اندیشه هاى شیعى در عراق و ایران. درباره مسأله دوم باید گفت: گرچه خاستگاه تشیع آنان طبرستان بود که به طور اصولى در اختیار علویان زیدى قرار داشت، بسیارى از مورخین، ایشان را شیعه امامى دانسته اند. همچون: عبدالجلیل رازى، مستوفى و از محققان جدید آرى بدى و فراى، مونتگرى و امت، اشیولر و دکتر کامل شیبى.

در کتاب تاریخ الشیعه مى خوانیم: ایام آل بویه، همه اش روزگار تلاش و ترویج مذهب اهل بیت علیهم‌السلام بود و هر راهى را براى نصرت این مذهب و اعلاء مقام و مرتبت عترت پیامبر صلی الله علیه و آله مى پیمودند. بویهیان روز غدیر را آشکارا تقدیس مى کردند و چنان عید مى گرفتند که در هیچ عید دیگرى چنین نمى کردند و روز عاشورا را روز حزن و ماتم قرار مى دادند. تا جایى که در سال ۳۵۲ از طرف معزالدوله شیعیان در بغداد چنان مراسم عزادارى برگزار نمودند که به علت فراوانى جمعیت شیعه در آن دوره و شرکت آنان در این مراسم اهل سنت نتوانست در برابر آن بایستند.

«عضدالدوله بویهى با لشکریان در مشهد علوى (نجف) یک سال اقامت گزید و بارگاهى باعظمت براى آن قبر مطهر بنا نهاد. ایشان براى ضرایع کریمه، ابنیه استوار و گنبدهاى رفیع برپا داشته اند. آل بویه تا زنده بودند پیوسته به زیارت مشاهد مشرفه مى شتافتند و پس از مرگ، پیکرهایشان را به آن جا منتقل مى کردند. ایشان شیعیان را در مشاهد مشرفه اسکان دادند و مستمرى ها و عطایایى برایشان قرار دادند». کتیبه اى که از سال ۳۶۳ از وى بر تخت جمشید مانده، مشتمل برنامه دوازده امام علیهم‌السلام است.

آورده اند: مرجع تقلید رکن الدوله ابن جنید از فقهاى امامیه بوده است. وجود علماى بزرگى چون شیخ صدوق (م ۳۸۱)، شیخ مفید (۴۱۳-۳۳۸)، سید مرتضى (۴۳۶-۳۵۵)، شیخ طوسى (۴۶۰-۳۸۵) و شریف رضى (۴۰۶-۳۵۹) که از ستون‌هاى عالم تشیع بودند در این قرن، خود گواه گسترش فوق‌العاده تشیع امامى در عهد آل‌ بویه است. البته وجود این افتخارات به معناى عدالت کامل ایشان در حکمرانى نیست.

اوضاع اجتماعی و فرهنگی ایران در دورۀ آل بویه

دورۀ آل بویه دورۀ درخشش علمی و فرهنگی ایران و جهان اسلام است. این خاندان شیعی ایرانی نقش مهمی در حفظ و گسترش میراث حدیثی، فقهی و كلامی شیعه در ایران و عراق ایفا كردند و به تحكیم پایه‌ها و مبانی تشیع امامیه و ترویج آن پرداختند. دانشمندان، متكلمین، محدثین، فقیهان، و مفسرین بزرگی چون شیخ طوسی، شیخ مفید، سیدرضی، شیخ صدوق و.... تربیت یافتند و با تشكیل جلسات مناظره به شبهات كلامی و فقهی پاسخ دادند.

آل بویه به تأسیس مراكز علمی و كتابخانه‌ها و بنای بیمارستان‌های به ویژه در شیراز و بغداد پراختند و برای تسلط بیشتر بر اوضاع قلمرو خلافت و ترویج تشیع، اقدامات اجتماعی و فرهنگی در خور توجهی انجام دادند.

در زمان آل بویه قبور ائمه شیعه مورد توجه قرار گرفت. مشاهد كاظمین، كربلا و نجف را بازسازی كردند و برای ترویج سنت زیارت به اهدای نذورات، موقوفات و ایجاد تسهیلات برای زائرین پرداختند.

اقدام مهم دیگر آنها برگزاری جشن عید غدیر بود كه همراه بود با برگزاری نماز عید و آذین‌بندی شهر و برگزاری مراسم جشن ایرانی که هر ساله برگزار می‌شد. علاوه بر این سوگواری عاشورا و محرم را در قالب مقتل خوانی و مرثیه‌خوانی و تشكیل دسته‌های عزاداری با پوشش سیاه را پایه‌گذاری كردند.

منابع

1)میرخواند، محمدبن خاوند شاه بن محمود، روضة الصفا فی سیرة الانبیاء و الملوك و الخلفا، تهران، اساطیر، 1380، چاپ اول، ج 6

2)بناكتی، داوود؛ تاریخ بناكتی، تهران، انتشارات انجمن آثار ملی، 1348

3)عباس پرویز، تاریخ دیالمه و غزنویان، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علی‌اكبر اعلمی، 1366

4)خضری، سید احمد رضا؛ تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه، تهران، سمت، 1380، چاپ اول

5)خضری، سیداحمد رضا؛ تاریخ تشیع2، تهران، سمت، 1384، چاپ اول

ماخذ

علی ابراهیمی،آل بویه، دانشنامه پژوهه، بازیابی:1 شهریور 1393

ستارگان حرم، جلد 3/ نویسنده: محمدمهدى حرزاده