تخت فولاد: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(یک نسخهٔ میانیِ همین کاربر نمایش داده نشده است)
سطر ۱: سطر ۱:
 
{{مدخل دائرة المعارف|[[دانشنامه جهان اسلام]]}}
 
{{مدخل دائرة المعارف|[[دانشنامه جهان اسلام]]}}
  
−
تخت فولاد گورستانی بسیار مشهور و مورد احترام در اصفهان است. این گورستان از زمان متروک شدن گورستانهای داخل شهر تا 1363 ش ــ که گورستان شهر در باغ رضوان ایجاد شد ــ تنها گورستان اصفهان بود <ref>جابری انصاری، 1378ش، ج2، ص170؛ مهدوی، ص14.</ref> اما امروزه فقط شهدا را در آن به خاک می سپارند.
 
 
{{شناسنامه مکان
 
{{شناسنامه مکان
 
|تصویر=[[پرونده:تخته فولاد اصفهان.jpg|300px]]
 
|تصویر=[[پرونده:تخته فولاد اصفهان.jpg|300px]]
سطر ۱۱: سطر ۱۰:
 
|گوگل مپ=https://www.google.com/maps/place/32%C2%B037'32.7%22N+51%C2%B040'36.9%22E/@32.625747,51.6791027,17z/data=!3m1!4b1!4m13!1m6!3m5!1s0x3fbc3620973f0c9d:0x1bead2cc8cffafeb!2z2KrYrtiqINmB2YjZhNin2K8!8m2!3d32.6255577!4d51.6770214!3m5!1s0x0:0x0!7e2!8m2!3d32.6257474!4d51.6769141?hl=fa
 
|گوگل مپ=https://www.google.com/maps/place/32%C2%B037'32.7%22N+51%C2%B040'36.9%22E/@32.625747,51.6791027,17z/data=!3m1!4b1!4m13!1m6!3m5!1s0x3fbc3620973f0c9d:0x1bead2cc8cffafeb!2z2KrYrtiqINmB2YjZhNin2K8!8m2!3d32.6255577!4d51.6770214!3m5!1s0x0:0x0!7e2!8m2!3d32.6257474!4d51.6769141?hl=fa
 
}}
 
}}
−
تخت فولاد از دورة الجایتو (703ـ716) گورستان بوده است<ref>جابری انصاری، همانجا.</ref> و تا اواخر دوره صفوی، مزار بابا رکن الدین نیز خوانده می شد.<ref>هنرفر، ص493؛ نیز رجوع کنید به بابا رکن الدین شیرازی.</ref>
 
  
−
در سبب نامگذاری این گورستان به تخت فولاد، اقوال گوناگونی هست از جمله آنکه [[امام حسن]] علیه السلام تختی از فولاد برای بی اثر کردن جادوی یهودیان در آن ساخت، این قول مورد مناقشه قرار گرفته است؛<ref>گزی برخواری، ص34ـ35.</ref> قول دیگر آنکه در اوایل قرن پنجم در ری پسر پولاد از اتباع بُوَیهیان (آل بویه) یاغی شد و تولیت اصفهان را به او دادند و تخت فولاد منسوب به پدر اوست که تخته سنگی ساخته بود و بر روی آن می نشست.<ref>جابری انصاری، 1378ش، ج2، ص122.</ref> محل این سنگ و قبر فولاد در غرب غسالخانه ای قرار داشت که در 1366ش به منظور ایجاد میدان میوه ویران شد.<ref>مهدوی، ص21.</ref> به گفته جمشید مظاهری، تخته سنگ مذکور منسوب به استاد فولادِ حلوایی است که سنگ گور وی با تاریخ [[محرم]] 959 هم اکنون در حیاط مرکز تلفن تخت فولاد واقع است. استاد فولاد ظاهراً از فِتیان روزگار خود بوده است و مردم او را از اولیاء می دانند و از کرامات او حکایت می کنند.<ref>جابری انصاری، 1378 ش، ج2، یادداشت های مظاهری، ص211ـ212.</ref>
+
«تخت فولاد» قبرستانی بسیار مشهور و مورد احترام در [[اصفهان]] است که امروزه فقط شهدا را در آن به خاک می سپارند.
 +
تخت فولاد از دوره [[سلطان محمد خدابنده|الجایتو]] (۷۰۳ـ۷۱۶ ق) گورستان بوده است<ref>جابری انصاری، همانجا.</ref> و تا اواخر دوره [[صفویه|صفوی]]، مزار بابا رکن الدین نیز خوانده می شد.<ref>هنرفر، ص۴۹۳؛ نیز رجوع کنید به بابا رکن الدین شیرازی.</ref> علما و عرفای بزرگی در تخت فولاد آرمیده اند، از جمله: [[بابا رکن الدین]]، [[میرفندرسکی]]، [[ملا اسماعیل خواجویی|ملااسماعیل خواجویی]]، [[جهانگیر خان قشقایی|جهانگیرخان قشقایی]]، [[حاج آقا رحیم ارباب|حاج آقارحیم ارباب]].
  
−
وجه نامگذاری تخت فولاد به مزار بابا رکن الدین، وجود مدفن این عارف و صوفی سدة هشتم در غرب این گورستان است. <ref>هنرفر، همانجا؛ نیز رجوع کنید به شاردن، ص69ـ70؛ بهشتیان، ص44.</ref> اگرچه آغاز تاریخ تخت فولاد را دورة الجایتو دانسته اند، شهرت وجود مقبره ای به نام لسان الارض در شمال شرقی آن، تاریخش را به گذشته های بسیار دور پیوند می زند. لسان الارض را متعلق به یوشع، از پیامبران بنی اسرائیل دانسته اند <ref>جابری انصاری، 1378ش، ج2، ص173، ج4، ص444؛ خوانساری، ج1، ص19 آن را متعلق به اشعیا می داند.</ref> و از قدیم مردم در شبهای جمعه برای [[عبادت]] و [[دعا]] در آنجا گرد می آمده اند.<ref>ارباب اصفهانی،محمدمهدی بن محمدرضا، نصف جهان فی تعریف الاصفهان ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1340ش  ص47.</ref>
+
==وجه نامگذاری تخت فولاد==
 +
در سبب نامگذاری این گورستان به تخت فولاد، اقوال گوناگونی هست از جمله آنکه [[امام حسن]] علیه السلام تختی از فولاد برای بی اثر کردن جادوی [[یهود|یهودیان]] در آن ساخت؛ این قول مورد مناقشه قرار گرفته است.<ref>گزی برخواری، ص۳۴ـ۳۵.</ref>  
  
−
برخی، تاریخ بنای مقبرة لسان الارض را به دوره دیالمه بازمی گردانند. این ناحیه در روزگار دیلمیان و آل زیار محل رخدادهای مهمی بوده است، از جمله آتش بازی معروف مرداویچ پسر زیار در جشن سدة 323 که به کشته شدن وی انجامید.<ref>مهدوی ، ص29؛ جابری انصاری ، 1321ش، ص77؛ بزرگزاد، ص106ـ108.</ref>
+
قول دیگر آنکه در اوایل قرن پنجم در ری پسر پولاد از اتباع بُوَیهیان ([[آل بویه]]) یاغی شد و تولیت [[اصفهان]] را به او دادند و تخت فولاد منسوب به پدر اوست که تخته سنگی ساخته بود و بر روی آن می نشست.<ref>جابری انصاری، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۱۲۲.</ref> محل این سنگ و قبر فولاد در غرب غسالخانه ای قرار داشت که در ۱۳۶۶ش به منظور ایجاد میدان میوه ویران شد.<ref>مهدوی، ص۲۱.</ref> به گفته جمشید مظاهری، تخته سنگ مذکور منسوب به استاد فولادِ حلوایی است که سنگ گور وی با تاریخ محرم ۹۵۹ هم اکنون در حیاط مرکز تلفن تخت فولاد واقع است. استاد فولاد ظاهراً از فِتیان روزگار خود بوده است و مردم او را از اولیاء می دانند و از کرامات او حکایت می کنند.<ref>جابری انصاری، ۱۳۷۸ ش، ج۲، یادداشت های مظاهری، ص۲۱۱ـ۲۱۲.</ref>
  
−
عارفان و زاهدان سده های پنجم تا نهم در این ناحیه زوایا و عبادتگاههایی ساخته بودند؛<ref>مهدوی، ص24؛ نیز رجوع کنید به ادامة مقاله.</ref> چنانکه کمال الدین اسماعیل اصفهانی (متوفی 635)، شاعر معروف در یکی از همین تکایای تخت فولاد بدست مغولان کشته شد.<ref>ظل السلطان، ج1، ص380ـ381.</ref> در سده های هفتم و هشتم شماری از عرفای بزرگ ــ که در آن عصر معمولاً به «بابا» یا «عمو» شهرت داشتند ــ در تخت فولاد ساکن شدند که مشهورترین آنان بابا رکن الدین بود. در مجاورت قبر بابا رکن الدین اتاقهایی متصل به هم وجود داشته است که در یکی از آنها، معروف به چله خانه سابقاً مرتاضان چله نشینی می کرده اند.<ref>هنرفر، ص500.</ref>
+
وجه نامگذاری تخت فولاد به مزار [[بابا رکن الدین]]، وجود مدفن این عارف و صوفی سده هشتم هجری در غرب این گورستان است.<ref>هنرفر، همانجا؛ نیز رجوع کنید به شاردن، ص۶۹ـ۷۰؛ بهشتیان، ص۴۴.</ref>  
  
−
تخت فولاد در زمان صفویه از قبرستانهای دوازده گانه اصفهان بود و در آن چهارصد تکیه و بقعه ساخته شده بود، که از آن جمله است: تکیة بابا رکن الدین، تکیة میرفندرسکی، تکیة میرزا رفیعا و تکیة خاتون آبادی.<ref>شاردن، ص121؛ بهشتیان، ص44ـ46، 49، 58ـ59.</ref> در همین دوره خیابانی به موازات چهارباغ بالا (چهارباغ علیای عباسی) به سوی شیراز احداث شد که از بین تکایای تخت فولاد می گذشت.<ref>بهشتیان، ص40، 42؛ جابری انصاری، 1378ش، ج2، ص160ـ161.</ref> چهارباغِ اطرافِ این خیابان و آبشارها و حوضهای جلو آن به همراه بسیاری از آثار صفوی در این منطقه در فتنة افغان و نیز در اوایل سلطنت مظفرالدین شاه قاجار (1313ـ1324) یکسره ویران شد. در زمان قاجار، محمدحسین خان امین الدوله از جنوب پل خواجو تا دروازه تخت فولاد خیابانی ساخت که به «چهارباغ امین آباد» معروف شد.<ref>ارباب اصفهانی، ص43ـ44.</ref> امروزه این خیابان به نام «فیض» نامیده می شود.
+
==تاریخچه تخت فولاد==
 +
اگرچه آغاز تاریخ تخت فولاد را دوره [[سلطان محمد خدابنده]] (الجایتو) (ح: ۷۰۳ـ۷۱۶ ق) دانسته اند، شهرت وجود مقبره ای به نام لسان الارض در شمال شرقی آن، تاریخش را به گذشته های بسیار دور پیوند می زند. لسان الارض را متعلق به [[حضرت یوشع علیه السلام|حضرت یوشع]]، از پیامبران [[بنی اسرائیل]] دانسته اند<ref>جابری انصاری، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۱۷۳، ج۴، ص۴۴۴؛ خوانساری، ج۱، ص۱۹ آن را متعلق به اشعیا می داند.</ref> و از قدیم مردم در شبهای جمعه برای [[عبادت]] و [[دعا]] در آنجا گرد می آمده اند.<ref>ارباب اصفهانی، محمدمهدی بن محمدرضا، نصف جهان فی تعریف الاصفهان ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران ۱۳۴۰ش  ص۴۷.</ref>
  
−
در 1294 تخت فولاد یکی از دو گورستان شهر اصفهان با محیطی تقریباً بیش از ربع فرسنگ بود.<ref>تحویلدار، ص33ـ34.</ref> از 1300 تا 1308 آبادی و دیه مختصری داشت و باغ سعادت آباد حد شمالی آن را تشکیل می داد. قبرستانی وسیع و تکیة میرفندرسکی و بقعة لسان الارض در شمال شرقی و مسجد مصلاّ در غرب آن قرار داشت. مصلاّی تخت فولاد که بعد از 1300 ساخته شده است، حدود بیست جریب مساحت دارد.<ref>جابری انصاری، 1378ش، ج2، ص143.</ref> در 1318 در مغرب دروازه تخت فولاد ــ که سابقاً معبر کاروان فارس بوده ــ مسجد و مدرسه رکن الملک ساخته شده است.<ref>همانجا؛ نیز رجوع کنید به هنرفر، ص805ـ806.</ref>
+
برخی، تاریخ بنای مقبره لسان الارض را به دوره دیالمه بازمی گردانند. این ناحیه در روزگار دیلمیان و آل زیار محل رخدادهای مهمی بوده است، از جمله آتش بازی معروف مرداویج پسر زیار در جشن سده ۳۲۳ که به کشته شدن وی انجامید.<ref>مهدوی ، ص۲۹؛ جابری انصاری ، ۱۳۲۱ش، ص۷۷؛ بزرگزاد، ص۱۰۶ـ۱۰۸.</ref>
  
−
از حدود 1335 تا 1350 ش بخشهای بیشتری از شهر به سوی منطقه تخت فولاد توسعه یافت.<ref>شفقی، نقشة ش15.</ref> در نیم قرن اخیر در این منطقه تحولاتی روی داده است که از مهمترین آنهاست: تغییر بافت معماری و شهرسازی؛ در محدوده شهری قرارگرفتن تخت فولاد، به ویژه سکونت جمع کثیری از حاشیه نشینان شهر در جوار مقابر و تکایای آن؛ ایجاد بناها و بقاع جدید در آنجا.  
+
عارفان و زاهدان سده های پنجم تا نهم در این ناحیه زوایا و عبادتگاههایی ساخته بودند؛<ref>مهدوی، ص۲۴.</ref> چنانکه کمال الدین اسماعیل اصفهانی (متوفی ۶۳۵)، شاعر معروف در یکی از همین تکایای تخت فولاد بدست مغولان کشته شد.<ref>ظل السلطان، ج۱، ص۳۸۰ـ۳۸۱.</ref> در سده های هفتم و هشتم شماری از عرفای بزرگ ـ که در آن عصر معمولاً به «بابا» یا «عمو» شهرت داشتند ـ در تخت فولاد ساکن شدند که مشهورترین آنان [[بابا رکن الدین]] بود. در مجاورت قبر بابا رکن الدین اتاقهایی متصل به هم وجود داشته است که در یکی از آنها، معروف به چله خانه سابقاً مرتاضان [[چله نشینی]] می کرده اند.<ref>هنرفر، ص۵۰۰.</ref>
  
−
در طی سالها، تعداد زیادی از تکیه ها و قبرهای تخت فولاد تخریب شده است از جمله تکیه نواب، قبر فاضل اردستانی از علمای عهد صفوی، قبر ضیاء شاعر و خطاط، قبر دامی شاعر، سردابِ اعقاب میرمحمدصادق موسوی خواجویی در جنوب تکیه خاتون آبادیها و قبر ملاعبدالقادر عاشق آبادی، عارف مشهور اواخر عهد صفوی. اراضی این مکانها یا به خانه و مغازه تبدیل شده یا به سبب تعریض خیابان و تسطیح جاده از میان رفته است.<ref>مهدوی، ص222، 224.</ref>
+
تخت فولاد در زمان [[صفویه]] از قبرستانهای دوازده گانه اصفهان بود و در آن چهارصد [[تکیه]] و بقعه ساخته شده بود، که از آن جمله است: تکیه بابا رکن الدین، تکیه [[میرفندرسکی]]، تکیه [[میرزا رفیعا]] و تکیه خاتون آبادی.<ref>شاردن، ص۱۲۱؛ بهشتیان، ص۴۴ـ۴۶، ۴۹، ۵۸ـ۵۹.</ref>
  
−
انتقال آثار مقبرة ملامحمد صادق پلوی اردستانی از کنار پل خواجو به تکیة کازرونی و ساختن مرکز مخابرات روبروی تکیة آغاباشی در چند سال گذشته از مهمترین تغییرات در این گورستان است.<ref>رفیعی مهرآبادی، ص21؛ جابری انصاری، 1378ش، ج2، یادداشت های مظاهری، همانجا.</ref>
+
در همین دوره خیابانی به موازات چهارباغ بالا (چهارباغ علیای عباسی) به سوی شیراز احداث شد که از بین تکایای تخت فولاد می گذشت.<ref>بهشتیان، ص۴۰، ۴۲؛ جابری انصاری، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۱۶۰ـ۱۶۱.</ref> چهارباغِ اطرافِ این خیابان و آبشارها و حوضهای جلو آن به همراه بسیاری از آثار صفوی در این منطقه در فتنه افغان و نیز در اوایل سلطنت مظفرالدین شاه قاجار (۱۳۱۳ـ۱۳۲۴) یکسره ویران شد. در زمان قاجار، محمدحسین خان امین الدوله از جنوب پل خواجو تا دروازه تخت فولاد خیابانی ساخت که به «چهارباغ امین آباد» معروف شد.<ref>ارباب اصفهانی، ص۴۳ـ۴۴.</ref> امروزه این خیابان به نام «فیض» نامیده می شود.
  
−
تخت فولادِ کنونی از جنوب به خیابانهای سعادت آباد و خیابان سجاد، از غرب به خیابان جهانگیرخان قشقایی، از شمال به کوچه تکیه میر و کوچه شهید مصطفی کیانی و از شرق و جنوب شرقی به بخش دیگری از خیابان سجاد محدود است و برخی تکیه ها و مقابر از این محدوده بیرون اند. بین تکایا و مقابر محدوده تخت فولاد، منازل مسکونی متعددی به صورت حاشیه نشین وجود دارد. در سالهای اخیر نمازهای اعیاد به امامت آیت اللّه شیخ عباسعلی ادیب در مکان مصلای این منطقه اقامه شده است. پیشینة معنوی، رخدادهای عبادی و آیینی، وجود مساجد و زیارتگاهها و مصلایِ وسیعِ در حال ساخت با بنایی بسیار عظیم و معماری ویژه و مأذنه های بسیار بلند، گواه توجه خاص به منطقه در دوران کنونی است.
+
در ۱۲۹۴ تخت فولاد یکی از دو گورستان شهر اصفهان با محیطی تقریباً بیش از ربع فرسنگ بود.<ref>تحویلدار، ص۳۳ـ۳۴.</ref> از ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۸ آبادی و دیه مختصری داشت و باغ سعادت آباد حد شمالی آن را تشکیل می داد. قبرستانی وسیع و تکیه میرفندرسکی و بقعه لسان الارض در شمال شرقی و مسجد مصلاّ در غرب آن قرار داشت. مصلاّی تخت فولاد که بعد از ۱۳۰۰ ساخته شده است، حدود بیست جریب مساحت دارد.<ref>جابری انصاری، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۱۴۳.</ref> در ۱۳۱۸ در مغرب دروازه تخت فولاد ـ که سابقاً معبر کاروان فارس بوده ـ مدرسه و [[مسجد رکن الملک]] ساخته شده است.<ref>همانجا؛ نیز رجوع کنید به هنرفر، ص۸۰۵ـ۸۰۶.</ref>
  
−
در دوره معاصر در تخت فولاد برای برخی از بزرگان و اندیشمندان، بقعه و بنای یادبود احداث کرده اند، از جمله: بنای یادبود بهاءالدین محمد اصفهانی (فاضل هندی)، آیت اللّه حاج آقارحیم ارباب، حکیم جهانگیرخان قشقایی، ملااسماعیل خواجویی، استاد جلال تاج اصفهانی، آیت اللّه شمس آبادی، بانو نصرت الحاجیه امین.
+
از حدود ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۰ شمسی بخشهای بیشتری از شهر به سوی منطقه تخت فولاد توسعه یافت.<ref>شفقی، نقشه ش۱۵.</ref> در نیم قرن اخیر در این منطقه تحولاتی روی داده است که از مهمترین آنهاست: تغییر بافت معماری و شهرسازی؛ در محدوده شهری قرارگرفتن تخت فولاد، به ویژه سکونت جمع کثیری از حاشیه نشینان شهر در جوار مقابر و تکایای آن؛ ایجاد بناها و بقاع جدید در آنجا.  
  
−
تخت فولاد گنجینه ای است از آثار مختلف هنری از جمله معماری، گچ بری، کاشی کاری، خوش نویسی، حجاری، شعر و مادّه تاریخ، نگارگری، طراحی و نقاشی از دوره های مختلف در اصفهان. از جمله آثار هنری در رشتة معماری و کاشی کاری: بقعة آقا حسین خوانساری، آرامگاه محمدکاظم واله، آرامگاه میرزا رفیعای نائینی، مسجد و مدرسة رکن الملک و تکایای حاج محمدجعفر آباده ای، بابا رکن الدین، میرفندرسکی در خور ذکر است.
+
در طی سالها، تعداد زیادی از تکیه ها و قبرهای تخت فولاد تخریب شده است، از جمله تکیه نواب، قبر فاضل اردستانی از علمای عهد [[صفویه|صفوی]]، قبر ضیاء شاعر و خطاط، قبر دامی شاعر، سردابِ اعقاب میرمحمدصادق موسوی خواجویی در جنوب تکیه خاتون آبادیها و قبر ملاعبدالقادر عاشق آبادی، عارف مشهور اواخر عهد صفوی. اراضی این مکانها یا به خانه و مغازه تبدیل شده یا به سبب تعریض خیابان و تسطیح جاده از میان رفته است.<ref>مهدوی، ص۲۲۲، ۲۲۴.</ref>
  
−
در خوش نویسی: سنگ مزار واله، شاعر و خطاط به خط تعلیق خودش، سنگ نوشتة قبر مادر شاهزاده به خط محمدباقر اصفهانی (سمسوری)، کتیبه خط میرعماد حسنی در تکیه میرفندرسکی، سنگ نوشته مادّه تاریخ مسجد مصلا به خط میرزاعبدالرحیم افسر، کتیبه سردرِ تکیه حاج محمدجعفر آباده ای به خط میرزافتح اللّه خان جلالی و کتیبه های بقاع و تکایای بابا رکن الدین، میرزا رفیعا، شهشهانی و مسجد رکن الملک را می توان نام برد. اشعار شعرایی نظیر واله، محمدطلعت اصفهانی، سلیمان خان شیرازی (رکن الملک)، طغرل، مانی، ملامحمدحسین ضیاء اصفهانی از جمله آثار هنری موجود در تخت فولاد است.<ref>رجوع کنید به قدسی، جاهای متعدد.</ref>
+
تخت فولادِ کنونی از جنوب به خیابانهای سعادت آباد و خیابان سجاد، از غرب به خیابان [[جهانگیر خان قشقایی|جهانگیرخان قشقایی]]، از شمال به کوچه تکیه میر و کوچه شهید مصطفی کیانی و از شرق و جنوب شرقی به بخش دیگری از خیابان سجاد محدود است و برخی تکیه ها و مقابر از این محدوده بیرون اند. بین تکایا و مقابر محدوده تخت فولاد، منازل مسکونی متعددی به صورت حاشیه نشین وجود دارد. در سالهای اخیر نمازهای اعیاد به امامت آیت اللّه [[عباسعلی ادیب|شیخ عباسعلی ادیب]] در مکان مصلای این منطقه اقامه شده است. پیشینه معنوی، رخدادهای عبادی و آیینی، وجود مساجد و زیارتگاهها و مصلایِ وسیعِ در حال ساخت با بنایی بسیار عظیم و معماری ویژه و مأذنه های بسیار بلند، گواه توجه خاص به منطقه در دوران کنونی است.
  
−
از جمله آثار نقاشی قدیمی در این گورستان: تصویری از شیخ بهایی و میرفندرسکی اثر سیدحسین، در حجرة آرامگاه سران بختیاری و دو تصویر از رکن الملک بر کاشی مجاور آرامگاه وی در مسجد رکن الملک است. از نمونه های کم نظیر هنر سنگ تراشی در تخت فولاد: سنگ قبر آقامحمد بیدآبادی از استاد محمدعلی و سنگ قبر شیخ محمدتقی نجفی اصفهانی، صاحب هدایة المسترشدین از استاد محمدرضا پسر استاد محمدعلی و سنگ قبر حسینقلی خان ایلخان بختیاری در تکیة میر و کتیبة حجاری شدة سردرِ مسجد مصلای تخت فولاد است.<ref>همائی، ص356ـ357.</ref> مقصورة کوچک مسجد مصلا که متعلق به دوره آق قوینلو و شاید یکی دو قرن قبل از آن بوده، متأسفانه در نوسازی اخیر مسجد تخریب شده است.<ref>مهدوی، ص33.</ref>
+
در دوره معاصر در تخت فولاد برای برخی از بزرگان و اندیشمندان، بقعه و بنای یادبود احداث کرده اند، از جمله: بنای یادبود بهاءالدین محمد اصفهانی ([[فاضل هندی]])، آیت اللّه [[حاج آقا رحیم ارباب|حاج آقارحیم ارباب]]، حکیم [[جهانگیر خان قشقایی|جهانگیرخان قشقایی]]، [[ملا اسماعیل خواجویی|ملااسماعیل خواجویی]]، استاد جلال تاج اصفهانی، [[شهید سید ابوالحسن شمس آبادی|آیت اللّه شمس آبادی]]، [[بانو مجتهده امین|بانو نصرت امین اصفهانی]].
  
−
نگارگری، طراحی و نقش اندازی قبور بزرگان و دیگر قبور گورستان ــ که برخی نشان دهنده شغلِ متوفی است ــ و نیز خطوط نوشته شده بر صدها سنگ قبر، از آثار ارزشمند این گورستان در دوره های مختلف است.
+
==آثار هنری تخت فولاد==
 +
تخت فولاد گنجینه ای است از آثار مختلف هنری از جمله معماری، گچ بری، کاشی کاری، خوش نویسی، حجاری، شعر و مادّه تاریخ، نگارگری، طراحی و نقاشی از دوره های مختلف در اصفهان.  
  
−
==پانویس==
+
از جمله آثار هنری در رشته معماری و کاشی کاری: بقعه [[آقا حسین خوانساری]]، آرامگاه محمدکاظم واله، آرامگاه [[میرزا رفیعا|میرزا رفیعای نائینی]]، مدرسه و [[مسجد رکن الملک]] و تکایای حاج محمدجعفر آباده ای، بابا رکن الدین، [[میرفندرسکی]] درخور ذکر است.
−
{{پانویس}}
 
  
−
'''مشخصات منابع مورد استفاده دانشنامه جهان اسلام:''' محمدمهدی بن محمدرضا ارباب اصفهانی ، نصف جهان فی تعریف الاصفهان ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1340ش ؛ حبیب اللّه بزرگزاد، جشن ها و اعیاد ملی و مذهبی در ایران قبل از اسلام ، اصفهان 1350 ش ؛ عباس بهشتیان ، بخشی از گنجینة آثار ملی ایران ، اصفهان 1343 ش ؛ حسین بن محمدابراهیم تحویلدار، جغرافیای اصفهان ، چاپ منوچهر ستوده ، اصفهان 1342 ش ؛ محمدحسن جابری انصاری ، تاریخ اصفهان ، چاپ جمشید مظاهری ، اصفهان 1378ش ؛ همو، تاریخ اصفهان وری و همة جهان ، ] اصفهان [ 1321ش ؛ خوانساری ؛ ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی ، آثار ملی اصفهان ، تهران 1352 ش ؛ ژان شاردن ، سیاحتنامة شاردن : سازمان نظامی و سیاسی و مدنی ایران ، ترجمة محمدعباسی ، ج 8، تهران 1345ش ؛ سیروس شفقی ، جغرافیای اصفهان ، اصفهان 1353ش ؛ مسعودمیرزا بن ناصر ظلّالسلطان ، خاطرات ظل السلطان ، چاپ حسین خدیوجم ، تهران 1368 ش ؛ منوچهر قدسی ، خوشنویسی در کتیبه های اصفهان ، اصفهان 1378ش ؛ انگلبرت کمپفر، سفرنامة کمپفر ، ترجمة کیکاووس جهانداری ، تهران 1360ش ؛ عبدالکریم بن مهدی گزی برخواری ، تذکرة القبور ، چاپ ناصر باقری بیدهندی ، قم 1371ش ؛ مصلح الدین مهدوی ، لسان الارض ، یا، تاریخ تخت فولاد ، اصفهان 1370ش ؛ جلال الدین همائی ، تاریخ اصفهان ، ج 1: هنر و هنرمندان ، چاپ ماهدخت بانو همایی ، تهران 1375 ش ، لطف اللّه هنرفر، گنجینة آثار تاریخی اصفهان ، اصفهان 1344 ش .
+
در خوش نویسی: سنگ مزار واله، شاعر و خطاط به [[خط تعلیق]] خودش، سنگ نوشته قبر مادر شاهزاده به خط محمدباقر اصفهانی (سمسوری)، کتیبه خط [[میرعماد حسنی]] در تکیه [[میرفندرسکی]]، سنگ نوشته مادّه تاریخ مسجد مصلا به خط میرزا عبدالرحیم افسر، کتیبه سردرِ تکیه حاج محمدجعفر آباده ای به خط میرزا فتح اللّه خان جلالی و کتیبه های بقاع و تکایای [[بابا رکن الدین]]، میرزا رفیعا، [[سید محمد شهشهانی|شهشهانی]] و مسجد رکن الملک را می توان نام برد. اشعار شعرایی نظیر واله، محمدطلعت اصفهانی، سلیمان خان شیرازی (رکن الملک)، طغرل، مانی، ملامحمدحسین ضیاء اصفهانی از جمله آثار هنری موجود در تخت فولاد است.<ref>رجوع کنید به قدسی، جاهای متعدد.</ref>
  
−
==منابع==
+
از جمله آثار نقاشی قدیمی در این گورستان: تصویری از [[شیخ بهایی]] و [[میرفندرسکی]] اثر سیدحسین، در حجره آرامگاه سران بختیاری و دو تصویر از رکن الملک بر کاشی مجاور آرامگاه وی در مسجد رکن الملک است.
  
−
*دانشنامه جهان اسلام، جلد 6، مدخل ''تخت فولاد'' از سید علی اصغر میرخلف، در دسترس در پایگاه دانشنامه جهان اسلام.
+
از نمونه های کم نظیر هنر سنگ تراشی در تخت فولاد: سنگ قبر [[آقا محمد بیدآبادی|آقامحمد بیدآبادی]] از استاد محمدعلی و سنگ قبر [[شیخ محمدتقی اصفهانی|شیخ محمدتقی نجفی اصفهانی]]، صاحب [[هدایة المسترشدین (کتاب)|هدایة المسترشدین]] از استاد محمدرضا پسر استاد محمدعلی و سنگ قبر حسینقلی خان ایلخان بختیاری در تکیه میر و کتیبه حجاری شده سردرِ مسجد مصلای تخت فولاد است.<ref>همائی، ص۳۵۶ـ۳۵۷.</ref> مقصوره کوچک مسجد مصلا که متعلق به دوره آق قوینلو و شاید یکی دو قرن قبل از آن بوده، متأسفانه در نوسازی اخیر مسجد تخریب شده است.<ref>مهدوی، ص۳۳.</ref>
  
−
==پیوند ها:==
+
نگارگری، طراحی و نقش اندازی قبور بزرگان و دیگر قبور گورستان ـ که برخی نشان دهنده شغلِ متوفی است ـ و نیز خطوط نوشته شده بر صدها سنگ قبر، از آثار ارزشمند این گورستان در دوره های مختلف است.
−
[http://www.takhtefoulad.ir وبگاه تخته فولاد اصفهان]
+
==پانویس==
 +
{{پانویس}}
 +
==منابع==
 +
*[[دانشنامه جهان اسلام (کتاب)|دانشنامه جهان اسلام]]، جلد ۶، مدخل "تخت فولاد" از سید علی اصغر میرخلف.
 +
==پیوندها==
 +
*[http://www.takhtefoulad.ir پایگاه تخت فولاد اصفهان]
  
 
[[رده:اماکن مقدسه اصفهان]]
 
[[رده:اماکن مقدسه اصفهان]]
 
[[رده:قبرستان های جهان اسلام]]
 
[[رده:قبرستان های جهان اسلام]]
 
[[رده:تخت فولاد]]
 
[[رده:تخت فولاد]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۵ ژوئیهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۲:۰۱

Icon-encycolopedia.jpg

این صفحه مدخلی از دانشنامه جهان اسلام است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)


تخته فولاد اصفهان.jpg

کشور

ایران

شهر

اصفهان

  • طول:"36.9'40°51 شرقی
  • عرض:"32.7'37°32 شمالی
تخته فولاد در نقشه.PNG
مشاهده در نقشه

«تخت فولاد» قبرستانی بسیار مشهور و مورد احترام در اصفهان است که امروزه فقط شهدا را در آن به خاک می سپارند. تخت فولاد از دوره الجایتو (۷۰۳ـ۷۱۶ ق) گورستان بوده است[۱] و تا اواخر دوره صفوی، مزار بابا رکن الدین نیز خوانده می شد.[۲] علما و عرفای بزرگی در تخت فولاد آرمیده اند، از جمله: بابا رکن الدین، میرفندرسکی، ملااسماعیل خواجویی، جهانگیرخان قشقایی، حاج آقارحیم ارباب.

وجه نامگذاری تخت فولاد

در سبب نامگذاری این گورستان به تخت فولاد، اقوال گوناگونی هست از جمله آنکه امام حسن علیه السلام تختی از فولاد برای بی اثر کردن جادوی یهودیان در آن ساخت؛ این قول مورد مناقشه قرار گرفته است.[۳]

قول دیگر آنکه در اوایل قرن پنجم در ری پسر پولاد از اتباع بُوَیهیان (آل بویه) یاغی شد و تولیت اصفهان را به او دادند و تخت فولاد منسوب به پدر اوست که تخته سنگی ساخته بود و بر روی آن می نشست.[۴] محل این سنگ و قبر فولاد در غرب غسالخانه ای قرار داشت که در ۱۳۶۶ش به منظور ایجاد میدان میوه ویران شد.[۵] به گفته جمشید مظاهری، تخته سنگ مذکور منسوب به استاد فولادِ حلوایی است که سنگ گور وی با تاریخ محرم ۹۵۹ هم اکنون در حیاط مرکز تلفن تخت فولاد واقع است. استاد فولاد ظاهراً از فِتیان روزگار خود بوده است و مردم او را از اولیاء می دانند و از کرامات او حکایت می کنند.[۶]

وجه نامگذاری تخت فولاد به مزار بابا رکن الدین، وجود مدفن این عارف و صوفی سده هشتم هجری در غرب این گورستان است.[۷]

تاریخچه تخت فولاد

اگرچه آغاز تاریخ تخت فولاد را دوره سلطان محمد خدابنده (الجایتو) (ح: ۷۰۳ـ۷۱۶ ق) دانسته اند، شهرت وجود مقبره ای به نام لسان الارض در شمال شرقی آن، تاریخش را به گذشته های بسیار دور پیوند می زند. لسان الارض را متعلق به حضرت یوشع، از پیامبران بنی اسرائیل دانسته اند[۸] و از قدیم مردم در شبهای جمعه برای عبادت و دعا در آنجا گرد می آمده اند.[۹]

برخی، تاریخ بنای مقبره لسان الارض را به دوره دیالمه بازمی گردانند. این ناحیه در روزگار دیلمیان و آل زیار محل رخدادهای مهمی بوده است، از جمله آتش بازی معروف مرداویج پسر زیار در جشن سده ۳۲۳ که به کشته شدن وی انجامید.[۱۰]

عارفان و زاهدان سده های پنجم تا نهم در این ناحیه زوایا و عبادتگاههایی ساخته بودند؛[۱۱] چنانکه کمال الدین اسماعیل اصفهانی (متوفی ۶۳۵)، شاعر معروف در یکی از همین تکایای تخت فولاد بدست مغولان کشته شد.[۱۲] در سده های هفتم و هشتم شماری از عرفای بزرگ ـ که در آن عصر معمولاً به «بابا» یا «عمو» شهرت داشتند ـ در تخت فولاد ساکن شدند که مشهورترین آنان بابا رکن الدین بود. در مجاورت قبر بابا رکن الدین اتاقهایی متصل به هم وجود داشته است که در یکی از آنها، معروف به چله خانه سابقاً مرتاضان چله نشینی می کرده اند.[۱۳]

تخت فولاد در زمان صفویه از قبرستانهای دوازده گانه اصفهان بود و در آن چهارصد تکیه و بقعه ساخته شده بود، که از آن جمله است: تکیه بابا رکن الدین، تکیه میرفندرسکی، تکیه میرزا رفیعا و تکیه خاتون آبادی.[۱۴]

در همین دوره خیابانی به موازات چهارباغ بالا (چهارباغ علیای عباسی) به سوی شیراز احداث شد که از بین تکایای تخت فولاد می گذشت.[۱۵] چهارباغِ اطرافِ این خیابان و آبشارها و حوضهای جلو آن به همراه بسیاری از آثار صفوی در این منطقه در فتنه افغان و نیز در اوایل سلطنت مظفرالدین شاه قاجار (۱۳۱۳ـ۱۳۲۴) یکسره ویران شد. در زمان قاجار، محمدحسین خان امین الدوله از جنوب پل خواجو تا دروازه تخت فولاد خیابانی ساخت که به «چهارباغ امین آباد» معروف شد.[۱۶] امروزه این خیابان به نام «فیض» نامیده می شود.

در ۱۲۹۴ تخت فولاد یکی از دو گورستان شهر اصفهان با محیطی تقریباً بیش از ربع فرسنگ بود.[۱۷] از ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۸ آبادی و دیه مختصری داشت و باغ سعادت آباد حد شمالی آن را تشکیل می داد. قبرستانی وسیع و تکیه میرفندرسکی و بقعه لسان الارض در شمال شرقی و مسجد مصلاّ در غرب آن قرار داشت. مصلاّی تخت فولاد که بعد از ۱۳۰۰ ساخته شده است، حدود بیست جریب مساحت دارد.[۱۸] در ۱۳۱۸ در مغرب دروازه تخت فولاد ـ که سابقاً معبر کاروان فارس بوده ـ مدرسه و مسجد رکن الملک ساخته شده است.[۱۹]

از حدود ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۰ شمسی بخشهای بیشتری از شهر به سوی منطقه تخت فولاد توسعه یافت.[۲۰] در نیم قرن اخیر در این منطقه تحولاتی روی داده است که از مهمترین آنهاست: تغییر بافت معماری و شهرسازی؛ در محدوده شهری قرارگرفتن تخت فولاد، به ویژه سکونت جمع کثیری از حاشیه نشینان شهر در جوار مقابر و تکایای آن؛ ایجاد بناها و بقاع جدید در آنجا.

در طی سالها، تعداد زیادی از تکیه ها و قبرهای تخت فولاد تخریب شده است، از جمله تکیه نواب، قبر فاضل اردستانی از علمای عهد صفوی، قبر ضیاء شاعر و خطاط، قبر دامی شاعر، سردابِ اعقاب میرمحمدصادق موسوی خواجویی در جنوب تکیه خاتون آبادیها و قبر ملاعبدالقادر عاشق آبادی، عارف مشهور اواخر عهد صفوی. اراضی این مکانها یا به خانه و مغازه تبدیل شده یا به سبب تعریض خیابان و تسطیح جاده از میان رفته است.[۲۱]

تخت فولادِ کنونی از جنوب به خیابانهای سعادت آباد و خیابان سجاد، از غرب به خیابان جهانگیرخان قشقایی، از شمال به کوچه تکیه میر و کوچه شهید مصطفی کیانی و از شرق و جنوب شرقی به بخش دیگری از خیابان سجاد محدود است و برخی تکیه ها و مقابر از این محدوده بیرون اند. بین تکایا و مقابر محدوده تخت فولاد، منازل مسکونی متعددی به صورت حاشیه نشین وجود دارد. در سالهای اخیر نمازهای اعیاد به امامت آیت اللّه شیخ عباسعلی ادیب در مکان مصلای این منطقه اقامه شده است. پیشینه معنوی، رخدادهای عبادی و آیینی، وجود مساجد و زیارتگاهها و مصلایِ وسیعِ در حال ساخت با بنایی بسیار عظیم و معماری ویژه و مأذنه های بسیار بلند، گواه توجه خاص به منطقه در دوران کنونی است.

در دوره معاصر در تخت فولاد برای برخی از بزرگان و اندیشمندان، بقعه و بنای یادبود احداث کرده اند، از جمله: بنای یادبود بهاءالدین محمد اصفهانی (فاضل هندی)، آیت اللّه حاج آقارحیم ارباب، حکیم جهانگیرخان قشقایی، ملااسماعیل خواجویی، استاد جلال تاج اصفهانی، آیت اللّه شمس آبادی، بانو نصرت امین اصفهانی.

آثار هنری تخت فولاد

تخت فولاد گنجینه ای است از آثار مختلف هنری از جمله معماری، گچ بری، کاشی کاری، خوش نویسی، حجاری، شعر و مادّه تاریخ، نگارگری، طراحی و نقاشی از دوره های مختلف در اصفهان.

از جمله آثار هنری در رشته معماری و کاشی کاری: بقعه آقا حسین خوانساری، آرامگاه محمدکاظم واله، آرامگاه میرزا رفیعای نائینی، مدرسه و مسجد رکن الملک و تکایای حاج محمدجعفر آباده ای، بابا رکن الدین، میرفندرسکی درخور ذکر است.

در خوش نویسی: سنگ مزار واله، شاعر و خطاط به خط تعلیق خودش، سنگ نوشته قبر مادر شاهزاده به خط محمدباقر اصفهانی (سمسوری)، کتیبه خط میرعماد حسنی در تکیه میرفندرسکی، سنگ نوشته مادّه تاریخ مسجد مصلا به خط میرزا عبدالرحیم افسر، کتیبه سردرِ تکیه حاج محمدجعفر آباده ای به خط میرزا فتح اللّه خان جلالی و کتیبه های بقاع و تکایای بابا رکن الدین، میرزا رفیعا، شهشهانی و مسجد رکن الملک را می توان نام برد. اشعار شعرایی نظیر واله، محمدطلعت اصفهانی، سلیمان خان شیرازی (رکن الملک)، طغرل، مانی، ملامحمدحسین ضیاء اصفهانی از جمله آثار هنری موجود در تخت فولاد است.[۲۲]

از جمله آثار نقاشی قدیمی در این گورستان: تصویری از شیخ بهایی و میرفندرسکی اثر سیدحسین، در حجره آرامگاه سران بختیاری و دو تصویر از رکن الملک بر کاشی مجاور آرامگاه وی در مسجد رکن الملک است.

از نمونه های کم نظیر هنر سنگ تراشی در تخت فولاد: سنگ قبر آقامحمد بیدآبادی از استاد محمدعلی و سنگ قبر شیخ محمدتقی نجفی اصفهانی، صاحب هدایة المسترشدین از استاد محمدرضا پسر استاد محمدعلی و سنگ قبر حسینقلی خان ایلخان بختیاری در تکیه میر و کتیبه حجاری شده سردرِ مسجد مصلای تخت فولاد است.[۲۳] مقصوره کوچک مسجد مصلا که متعلق به دوره آق قوینلو و شاید یکی دو قرن قبل از آن بوده، متأسفانه در نوسازی اخیر مسجد تخریب شده است.[۲۴]

نگارگری، طراحی و نقش اندازی قبور بزرگان و دیگر قبور گورستان ـ که برخی نشان دهنده شغلِ متوفی است ـ و نیز خطوط نوشته شده بر صدها سنگ قبر، از آثار ارزشمند این گورستان در دوره های مختلف است.

پانویس

  1. ↑ جابری انصاری، همانجا.
  2. ↑ هنرفر، ص۴۹۳؛ نیز رجوع کنید به بابا رکن الدین شیرازی.
  3. ↑ گزی برخواری، ص۳۴ـ۳۵.
  4. ↑ جابری انصاری، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۱۲۲.
  5. ↑ مهدوی، ص۲۱.
  6. ↑ جابری انصاری، ۱۳۷۸ ش، ج۲، یادداشت های مظاهری، ص۲۱۱ـ۲۱۲.
  7. ↑ هنرفر، همانجا؛ نیز رجوع کنید به شاردن، ص۶۹ـ۷۰؛ بهشتیان، ص۴۴.
  8. ↑ جابری انصاری، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۱۷۳، ج۴، ص۴۴۴؛ خوانساری، ج۱، ص۱۹ آن را متعلق به اشعیا می داند.
  9. ↑ ارباب اصفهانی، محمدمهدی بن محمدرضا، نصف جهان فی تعریف الاصفهان ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران ۱۳۴۰ش ص۴۷.
  10. ↑ مهدوی ، ص۲۹؛ جابری انصاری ، ۱۳۲۱ش، ص۷۷؛ بزرگزاد، ص۱۰۶ـ۱۰۸.
  11. ↑ مهدوی، ص۲۴.
  12. ↑ ظل السلطان، ج۱، ص۳۸۰ـ۳۸۱.
  13. ↑ هنرفر، ص۵۰۰.
  14. ↑ شاردن، ص۱۲۱؛ بهشتیان، ص۴۴ـ۴۶، ۴۹، ۵۸ـ۵۹.
  15. ↑ بهشتیان، ص۴۰، ۴۲؛ جابری انصاری، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۱۶۰ـ۱۶۱.
  16. ↑ ارباب اصفهانی، ص۴۳ـ۴۴.
  17. ↑ تحویلدار، ص۳۳ـ۳۴.
  18. ↑ جابری انصاری، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۱۴۳.
  19. ↑ همانجا؛ نیز رجوع کنید به هنرفر، ص۸۰۵ـ۸۰۶.
  20. ↑ شفقی، نقشه ش۱۵.
  21. ↑ مهدوی، ص۲۲۲، ۲۲۴.
  22. ↑ رجوع کنید به قدسی، جاهای متعدد.
  23. ↑ همائی، ص۳۵۶ـ۳۵۷.
  24. ↑ مهدوی، ص۳۳.

منابع

پیوندها

برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=تخت_فولاد&oldid=141214»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا