منابع و پی نوشتهای متوسط
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

میرزا محمدحسن شیرازی: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز
 
(۸ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
{{بخشی از یک کتاب}}
+
{{خوب}}{{بخشی از یک کتاب}}
 +
'''سید محمدحسن شیرازی''' (۱۳۱۲-۱۲۳۰ ق) معروف به میرزای شیرازی، از فقهای بزرگ [[شیعه]] و از شاگردان طراز اول [[شیخ محمدحسن نجفی|صاحب جواهر]] و [[شیخ مرتضی انصاری]] بود. او در حدود ۲۳ سال [[مرجعیت|مرجع]] علی الاطلاق شیعیان بود و هم او بود که با تحریم تنباکو، قرارداد معروف استعماری رژی را لغو کرد. عالمان بزرگی در حوزه درس او تربیت شدند، از قبیل [[آخوند خراسانی|آخوند خراسانی]]، [[سید محمدکاظم طباطبائی یزدی|سید محمدکاظم یزدی]] و [[میرزا محمد تقی شیرازی|میرزا محمدتقی شیرازی]].<ref> آشنایی با علوم اسلامی، ص ۳۱۴.</ref>
 +
{{شناسنامه عالم
 +
|نام کامل = سید محمدحسن شیرازی
 +
||تصویر=[[پرونده:Mirza shirazi.jpg|250px|center]]
 +
|زادروز =  ۱۲۳۰ قمری
 +
|زادگاه =  [[شیراز]]
 +
|وفات =  ۱۳۱۲ قمری
 +
|مدفن =  [[نجف]]
 +
|اساتید =  [[شیخ مرتضی انصاری|شیخ انصاری]]، [[شیخ محمدحسن نجفی]]، [[شیخ محمدتقی اصفهانی]]،...
 +
|شاگردان =  [[آخوند خراسانی]]، [[سید محمدکاظم طباطبائی یزدی]]، [[شیخ عبد الکریم حائری یزدی|شیخ عبدالکریم حائری]]،...
 +
|آثار = کتابی در طهارت، رساله‌ای در اجتماع امر و نهی، حاشیه بر نجاة العباد،...
 +
}}
  
 +
==تحصیلات و استادان==
  
'''کلیدواژه: مرجعیت شیعه، میرزا محمدحسن شیرازی، آثار میرزا محمدحسن شیرازی، تحریم تنباكو'''
+
سید محمدحسن شیرازی در روز پانزدهم [[جمادی الاول]]‌ سال ۱۲۳۰ هـ.ق در [[شیراز]] متولد شد.
  
حاج میرزا محمدحسن شیرازی، معروف به میرزای شیرازی بزرگ، ابتدا در [[اصفهان]] تحصیل كرد و سپس به [[نجف]] رفت و در حوزه درس صاحب جواهر شركت كرد و بعد از او به درس [[شیخ مرتضی انصاری]] رفت و از شاگردان مبرز و طراز اول شیخ شد بعد از شیخ انصاری مرجعیت عامه یافت در حدود 23 سال مرجع علی الاطلاق [[شیعه]] بود و هم او بود كه با تحریم تنباكو، قرارداد معروف استعماری رژی را لغو كرد. شاگردان زیادی در حوزه درس او تربیت شدند، از قبیل آخوند ملا محمدكاظم خراسانی، سید محمدكاظم طباطبائی یزدی، حاج آقا رضا همدانی، حاج میرزا حسین سبزواری، سید محمد فشاركی رضوی، میرزا محمدتقی شیرازی و غیره. <ref> آشنایی با علوم اسلامی، ص 314.</ref>
+
میرزا در زمانی که فقط چهار سال و پانزده روز از عمرش می‌گذشت، شروع به تحصیل نمود و پس از دو سال از قرائت و کتابت فارسی فارغ گشت. شش سال و نیم داشت که به آموزش علوم تجربی پرداخت. در ۸ سالگی مقدمات را به پایان برد و توسط دایی‌اش به بزرگترین خطیب شیراز معروف به میرزا ابراهیم سپرده شد تا او اهل خطابه و منبر گردد. هوش وی چنان سرشار بود که یک صفحه از کتاب ابواب الجنان قزوینی را که کتابی بس مشکل بود، دوبار می‌خواند و از حفظ می‌شد. پس از آن کتب متعارف [[فقه]] و [[اصول فقه‌‌‌‌|اصول]] را خواند و در دوازده سالگی در درس [[شرح لمعه]] شرکت جست و در کنار آموختن شرح لمعه خود به تدریس آن در پانزده سالگی نیز پرداخت.
  
==ولادت==
+
پس از مدتی به توصیه استادش به دارالعلم آن زمان، [[اصفهان]] شتافت و در [[مدرسه صدر بازار|مدرسه صدر]]، حجره‌ای گرفت. استاد بزرگوار وی در اصفهان، [[شیخ محمدتقی اصفهانی|شیخ محمدتقی رازی]] صاحب «[[هدایة المسترشدین (کتاب)|هدایة المسترشدین]]» بود. پس از فوت شیخ محمدتقی به محضر درس سید محقق، میر سید حسن بیدآبادی حاضر شد و قبل از بیست سالگی به کسب اجازه از وی نائل آمد (اجازه در آن زمان معمولاً در سه چیز بود: اجازه در امور مربوط به [[ولایت فقیه]]، [[اجازه (علم الحدیث)|اجازه]] نقل [[حدیث]]، اجازه در [[اجتهاد]]).
  
روز پانزدهم [[جمادی الاول]]سال 1230 هـ.ق در شیراز متولد و نام محمدحسن بر او نهاده شد در دوران طفولیت پدر خویش را از دست داد و دائی‌اش سید حسین معروف به مجدالاشراف عهده‌دار سرپرستی او گردید.
+
میرزا پس از ده سال تعلیم و تعلم در اصفهان، عزم سفر به [[عتبات عالیات]] نمود و در سال ۱۲۵۹ هـ.ق وارد [[کربلا]] شد و درس آیت الله [[سید ابراهیم موسوی قزوینی|سید ابراهیم قزوینی]] (صاحب ضوابط) شرکت جست، سپس عازم [[نجف]] شد. میرزا در نجف در حوزه‌های درس علما و اساتیدی چون [[صاحب جواهر]]، و صاحب انوارالفقاهه حاضر شد. پس از فوت صاحب جواهر در مجالس درس [[شیخ مرتضی انصاری]] شرکت کرد و در نجف مقیم شد. در تعریف و مدح این مرد بزرگوار همین بس که بارها شیخ مرتضی انصاری گفته بود: من درسم را برای سه نفر می‌گویم: میرزا محمدحسن، [[میرزا حبیب الله رشتی|میرزا حبیب الله]]، آقا حسین تهرانی.
  
==تحصیلات==
+
==شاگردان==
 +
بسیاری از چهره‌های برجسته [[تشیع]]، از شاگردان میرزای شیرازی بوده‌اند. برخی از این شاگردان عبارتند از:
  
میرزا در زمانی كه فقط چهار سال و پانزده روز از عمرش می‌گذشت، شروع به تحصیل نمود پس از دو سال از قرائت و كتابت فارسی فارغ گشت شش سال و نیم داشت كه به آموزش علوم تجربی پرداخت در 8 سالگی مقدمات را به پایان برد و توسط دایی‌اش به بزرگترین خطیب شیراز معروف به میرزا ابراهیم سپرده شد تا او اهل خطابه و منبر گردد. هوش وی چنان سرشار بود كه یك صفحه از كتاب ابواب الجنان قزوینی را كه كتابی بس مشكل بود، دوبار می‌خواند و از حفظ می‌شد پس از آن كتب متعارف [[فقه]] و [[اصول]] را خواند و در دوازده سالگی در درس شرح لمعه شركت جست و در كنار آموختن شرح لمعه خود به تدریس آن در پانزده سالگی نیز پرداخت.
+
#[[میرزا محمد تقی شیرازی|میرزا محمدتقی شیرازی]]، مشهور به میرزای شیرازی دوم یا میرزای شیرازی کوچک
 +
#[[شیخ عبد الکریم حائری یزدی|عبدالکریم حائری یزدی]]، بنیانگذار [[حوزه علمیه قم|حوزه علمیه قم]]
 +
#[[میرزا محمدحسین نائینی|میرزا حسین نائینی]]، در اواخر عمر میرزای شیرازی، کاتب و نویسنده او بود.
 +
#[[شيخ فضل الله نورى|شیخ فضل‌الله نوری]]
 +
#[[آخوند خراسانی|محمدکاظم خراسانی]]
 +
#[[سید محمدکاظم طباطبائی یزدی|سید محمدکاظم یزدی]]
 +
#[[محدث نوری|میرزا حسین نوری]]
 +
#[[سید اسماعیل صدر]]
 +
#[[آقا نجفی اصفهانی|محمدتقی آقا نجفی اصفهانی]]
 +
#سید علی اکبر موسوی خوانساری
 +
#میرزا اسماعیل شیرازی (پسرعموی میرزای شیرازی)
 +
#[[سید علی اکبر فال اسیری]]
 +
#سید حبیب الله برهانی
 +
#[[میرزا محمد ارباب قمی]].
  
پس از مدتی به توصیه استادش به دارالعلم آن زمان، اصفهان شتافت و در مدرسه صدر، حجره‌ای گرفت استاد بزرگوار وی در اصفهان، شیخ محمدتقی صاحب حاشیه بر معالم بود پس از فوت شیخ محمدتقی به محضر درس سید محقق، میر سید حسن بیدآبادی حاضر شد و قبل از بیست سالگی به كسب اجازه از وی نائل آمد (اجازه در آن زمان معمولاً در سه چیز بود: اجازه در امور مربوط به ولایت فقیه، اجازه نقل [[حدیث]]، اجازه در اجتهاد) میرزا پس از ده سال تعلیم و تعلم در اصفهان، عزم سفر به عتبات عالیات نمود و در سال 1259 هـ.ق وارد [[كربلا]] شد و درس آیت الله سید ابراهیم صاحب ضوابط شركت جست، سپس عازم نجف شد میرزا در [[نجف]] در حوزه‌های درس علما و اساتیدی چون صاحب جواهر، و صاحب انوارالفقاهه حاضر شد پس از فوت صاحب جواهر در مجالس درس شیخ بزرگوار، علامه دهر، [[شیخ مرتضی انصاری]] شركت كرد و در نجف مقیم شد در تعریف و مدح این مرد بزرگوار همین بس كه بارها شیخ مرتضی انصاری گفته بود: من درسم را برای سه نفر می‌گویم: میرزا محمدحسن، میرزا حبیب الله، آقا حسین تهرانی.
+
==آثار و تألیفات==
  
==مرجعیت و زعامت دینی==
+
میرزا، نوشته‌ها و تحریراتی در [[فقه]] و [[اصول فقه|اصول]] داشته، ولی به دلیل این که خود آن ها را ناچیز می‌دانسته حاضر به انتشارشان در میان مردم نبوده است، با این حال بعضی از آن ها مشاهده شده است. سید محمدتقی اصفهانی، یکی از شاگردان میرزا نقل می‌کند که میرزا در هنگام درس اشاره داشت که این مطلب را در رساله طهارت و صلوة به طور مفصل آورده‌ام. هم ایشان می‌گفت که حاج میرزا اسماعیل شیرازی پسرعموی میرزا، نسخه‌ای از رساله «اجتماع الامر والنهی» به خط خود میرزا در اختیار دارد. سید محمدتقی باز یادآوری می‌کند که یادداشت هایی را که دیده است، در آن سؤالات میرزا و جواب‌های [[شیخ مرتضی انصاری|شیخ انصاری]] بوده، و نیز حاشیه‌ای را که بر نجاة العباد و دیگر رساله‌ها زده است، همگی را مشاهده کرده است. تألیفات وی عبارتند از:
  
به سال 1281، شیخ مرتضی انصاری دارفانی را وداع گفت، افاضل شاگردان شیخ گردآمدند و به گفته میرزای آشتیانی، همگی بر مقدم بودن میرزای شیرازی اتفاق كردند. میرزا به سبب [[تواضع]] و خاكساری ابتدا از قبول این مهم امتناع می‌نمود، ولی با استماع سخنان دیگران و حكم ایشان مبنی بر وجوب تصدی این امر از جانب استاد، میرزا قبول نمود سال 1288 هنوز فرانرسیده بود كه به [[زیارت]] خانه خدا مشرف شد.
+
#کتابی در طهارت (تا مبحث وضو)
 +
#رساله‌ای در رضاع و شیردادن
 +
#کتابی در فقه (از اول [[مکاسب (کتاب)|مکاسب]] تا آخر معاملات)
 +
#رساله‌ای در اجتماع امر و نهی
 +
#خلاصه‌ای از افادات استاد بزرگوارش [[شیخ مرتضی انصاری|شیخ انصاری]] در تمام مباحث اصول
 +
#رساله‌ای در مشتق
 +
#حاشیه‌ای بر نجاة العباد
 +
#تعلیقه‌ای بر کتاب معاملات آقا [[وحید بهبهانی]]
  
میرزا در این سفر قصد اقامت در [[مدینه]] منوره را داشت كه این امر میسرنمی‌شود و به [[نجف]] بازمی‌گردد پس از آن، مجاورت [[مشهد]] [[امام رضا]] علیه السلام را نیت می‌كند كه آن هم ممكن نمی‌شود تا این كه بالاخره در [[شعبان]] 1290 به [[سامرا]] مسافرت می‌كند، و این مسافرت همان هجرت او به سامرا است با هجرت میرزا به سامرا، خانه علم و مركز اسلامی‌ و مرجع مردم در امور [[دین]] و دنیا شد و خداوند متعال هم با نصرت خویش و بالا بردن مقام میرزا، نام او را در سراسر كره ارض منتشر ساخت.
+
و اما آن چه از [[فتوا|فتاوی]] و تقریرات درس آن فقیه بزرگوار گردآوری شده است:
  
==آثار و تالیفات==
+
#صد مساله از فتاوای میرزا، توسط [[شيخ فضل الله نورى|شیخ فضل الله نوری]]
 +
#مجموعه‌ای از فتاوای میرزا به زبان عربی
 +
#مباحث درس اصول میرزا، توسط شیخ علی دزدری
 +
#مباحث درس اصول، توسط سید محمد اصفهانی
 +
#مباحث درس اصول و فقه، توسط ابراهیم دامغانی
 +
#مباحث درس اصول، توسط شیخ حسن فرزند محمدمهدی شاه عبدالعظیمی‌ که آن را ذخایرالاصول نامیده است.
 +
#تقریراتی از درس میرزا نوشته باقر حیدر
 +
#ترجمه کتاب معاملات آقا وحید بهبهانی از فارسی به عربی توسط شیخ ‌حسنعلی تهرانی (میرزا بر این کتاب تعلیقاتی دارد.)
  
میرزا، نوشته‌ها و تحریراتی در [[فقه]] و [[اصول]] داشته، ولی به دلیل این كه خود آن ها را ناچیز می‌دانسته حاضر به انتشارشان در میان مردم نبوده است با این حال بعضی از آن ها مشاهده شده است. سید محمدتقی اصفهانی، یكی از شاگردان میرزا نقل می‌كند كه میرزا در هنگام درس اشاره داشت كه این مطلب را در رساله طهارت و صلوه به طور مفصل آورده‌ام. هم ایشان می‌گفت كه حاج میرزا اسماعیل شیرازی پسرعموی میرزا، نسخه‌ای از رساله اجتماع الامر والنهی به خط خود میرزا در اختیار دارد سید محمدتقی باز یادآوری می‌كند كه یادداشت هایی را كه دیده است، در آن سؤالات میرزا و جواب‌های شیخ انصاری بوده، و نیز حاشیه‌ای را كه بر نجاه العباد و دیگر رساله‌ها زده است، همگی را مشاهده كرده است تالیفات وی عبارتند از:
+
==فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی==
  
# كتابی در طهارت (تا مبحث وضو)
+
'''مرجعیت دینی:'''
# رساله‌ای در رضاع و شیردادن
 
# كتابی در [[فقه]] (از اول مكاسب تا آخر معاملات)
 
# رساله‌ای در اجتماع امر و نهی
 
# خلاصه‌ای از افادات استاد بزرگوارش [[شیخ مرتضی انصاری]] در تمام مباحث اصول
 
# رساله‌ای در مشتق
 
# حاشیه‌ای بر نجاه العباد
 
# تعلیقه‌ای بر كتاب معاملات آقا وحید بهبهانی
 
  
و اما آن چه از فتاوی و تقریرات درس آن فقیه بزرگوار گردآوری شده است:
+
وقتی [[شیخ مرتضی انصاری]] به سال ۱۲۸۱ هجری دار فانی را وداع گفت، افاضل شاگردان شیخ گردآمدند و به گفته [[میرزا محمد حسن آشتیانی|میرزای آشتیانی]]، همگی بر مقدم بودن میرزای شیرازی اتفاق کردند. میرزا به سبب [[تواضع]] و خاکساری ابتدا از قبول این مهم امتناع می‌نمود، ولی با استماع سخنان دیگران و حکم ایشان مبنی بر وجوب تصدی این امر از جانب استاد، میرزا قبول نمود. 
  
# صد مساله از فتاوای میرزا، توسط شیخ فضل الله نوری
+
سال ۱۲۸۸ هنوز فرانرسیده بود که به [[زیارت]] خانه خدا مشرف شد. میرزا در این سفر قصد اقامت در [[مدینه]] منوره را داشت که این امر میسر نمی‌شود و به [[نجف]] بازمی‌گردد. پس از آن، مجاورت [[مشهد]] [[امام رضا]] علیه السلام را نیت می‌کند که آن هم ممکن نمی‌شود، تا این که بالاخره در [[شعبان]] ۱۲۹۰ به [[سامرا]] مسافرت می‌کند، و این مسافرت همان هجرت او به سامرا است. با هجرت میرزا به سامرا، آنجا خانه علم و مرکز اسلامی‌ و [[مرجعیت|مرجع]] مردم در امور [[دین]] و دنیا شد و خداوند متعال هم با نصرت خویش و بالا بردن مقام میرزا، نام او را در سراسر کره ارض منتشر ساخت.  
# مجموعه‌ای از فتاوای میرزا به زبان عربی
 
# مباحث درس اصول میرزا، توسط شیخ علی دزدری
 
# مباحث درس اصول، توسط سید محمد اصفهانی
 
# مباحث درس [[اصول]] و [[فقه]]، توسط ابراهیم دامغانی
 
# مباحث درس اصول، توسط شیخ حسن فرزند محمدمهدی شاه عبدالعظیمی‌ كه آن را ذخایرالاصول نامیده است.
 
# تقریراتی از درس میرزا نوشته باقر حیدر
 
# ترجمه كتاب معاملات آقا وحید بهبهانی از فارسی به عربی توسط شیخ ‌حسنعلی تهرانی (میرزا بر این كتاب تعلیقاتی دارد.)
 
  
==اقدامات و اصلاحات عملی میرزا==
+
'''اقدامات اجتماعی:'''
  
امنیت و آسایش زمانی به زوار [[سامرا]] سایه گسترد كه میرزای شیرازی در آن دیار رحل اقامت افكند شیعیانی كه قصد [[زیارت]] آن جا را می‌نمودند، به هنگام ورود و خروجشان بسیار ترسان بودند تا مبادا دچار گرفتاری شوند. زمانی كه میرزا به سامرا مهاجرت كرد، سامرا اهمیت خود را دوباره بازیافت و مركز مهمی ‌برای تحصیل علم و محل تجمع علمای بزرگ گردید و این امر تا زمان مرگ میرزا هر روز رو به افزایش بود.
+
امنیت و آسایش زمانی به زوار [[سامرا]] سایه گسترد که میرزای شیرازی در آن دیار رحل اقامت افکند. [[شیعه|شیعیانی]] که قصد [[زیارت]] آن جا را می‌نمودند، به هنگام ورود و خروجشان بسیار ترسان بودند تا مبادا دچار گرفتاری شوند. زمانی که میرزا به سامرا مهاجرت کرد، سامرا اهمیت خود را دوباره بازیافت و مرکز مهمی ‌برای تحصیل علم و محل تجمع علمای بزرگ گردید و این امر تا زمان مرگ میرزا هر روز رو به افزایش بود.
  
میرزا اقدامات عمرانی بسیاری انجام داد مدرسه‌ای برای طلاب بنا نهاد كه تا هم اكنون به مدرسه میرزا شهرت دارد مدرسه دیگری نیز در شرق این مدرسه و كنار آن احداث كرد بر شط سامرا پلی زد تا از چاپیده شدن مردم توسط بلمداران برای عبور مردم و وسایل و چهارپایانشان جلوگیری كند، ولی بعد از فوت میرزا، از آن جا كه به منافع عده‌ای سودجو ضرر وارد آمده بود، پل تخریب شد و به مرور زمان از بین رفت از دیگر كارهای میرزا در سامرا ساختن دو حمام، یكی مردانه و دیگری زنانه بود ساعتی توسط ایشان خریداری گردید و بر بالای باب قبله نصب شد.
+
میرزا اقدامات عمرانی بسیاری انجام داد. مدرسه‌ای برای طلاب بنا نهاد که تا هم اکنون به [[مدرسه میرزا حسن شیرازی|مدرسه میرزا]] شهرت دارد. مدرسه دیگری نیز در شرق این مدرسه و کنار آن احداث کرد بر شط سامرا پلی زد تا از چاپیده شدن مردم توسط بلمداران برای عبور مردم و وسایل و چهارپایانشان جلوگیری کند، ولی بعد از فوت میرزا، از آن جا که به منافع عده‌ای سودجو ضرر وارد آمده بود، پل تخریب شد و به مرور زمان از بین رفت. از دیگر کارهای میرزا در سامرا ساختن دو حمام، یکی مردانه و دیگری زنانه بود. همچنین ساعتی توسط ایشان خریداری گردید و بر بالای باب قبله نصب شد.
  
در حرم عسكریین علیهم السلام تزئینات و اصلاحاتی صورت گرفت بازار بزرگی توسط ایشان ساخته شد حسینیه‌ای جهت برگزاری مراسم عزاداری [[امام حسین]] علیه السلام به همت ایشان بنا شد برای بسیاری از مجاورین سامرا خانه ساخت فقرا بسیاری از اهل تسنن را [[انفاق]] نمود و زندگی آن ها را به جریان انداخت در سال 1311 هـ.ق فتنه‌ای میان اهالی سامرا و مجاورین برانگیخته شد كه به تهدید مجاورین از جانب اهالی انجامید.
+
در [[حرم امام هادی و امام حسن عسکری علیهما السلام|حرم عسکریین]] علیهما السلام تزئینات و اصلاحاتی صورت گرفت بازار بزرگی توسط ایشان ساخته شد. حسینیه‌ای جهت برگزاری مراسم عزاداری [[امام حسین]] علیه السلام به همت ایشان بنا شد. برای بسیاری از مجاورین سامرا خانه ساخت. فقرای بسیاری از [[اهل سنت|اهل تسنن]] را [[انفاق]] نمود و زندگی آن ها را به جریان انداخت در سال ۱۳۱۱ هـ.ق فتنه‌ای میان اهالی سامرا و مجاورین برانگیخته شد که به تهدید مجاورین از جانب اهالی انجامید.
  
آتش فتنه از سوی عده‌ای از جاسوس ها و دسیسه چینان كه خواهان جنگ میان مسلمین و ایجاد آشوب و تفرقه بین برادران [[شیعه]] و سنی بودند، برپا شد میرزا با كفایت و تدبیر خویش آتش فتنه را خاموش ساخت و امور مردم به مجرای طبیعی خود بازگشت داد در اجرای این مهم اجازه دخالت به هیچ كس، حتی كنسول انگلستان و والی عثمانی بغداد نداد و به آن ها پیغام داد: مساله بزودی اصلاح خواهد شد و این حادثه كوچكتر از آن است كه نیاز به مداخله ماموران حكومتی باشد.
+
آتش فتنه از سوی عده‌ای از جاسوس ها و دسیسه چینان که خواهان جنگ میان مسلمین و ایجاد آشوب و تفرقه بین برادران [[شیعه]] و [[اهل سنت|سنی]] بودند، برپا شد. میرزا با کفایت و تدبیر خویش آتش فتنه را خاموش ساخت و امور مردم به مجرای طبیعی خود بازگشت داد. در اجرای این مهم اجازه دخالت به هیچ کس، حتی کنسول انگلستان و والی عثمانی [[بغداد]] نداد و به آن ها پیغام داد: مساله بزودی اصلاح خواهد شد و این حادثه کوچکتر از آن است که نیاز به مداخله ماموران حکومتی باشد.
  
==تحریم تنباكو==
+
'''تحریم تنباکو:'''
  
یكی از نقاط عطف و مهم تاریخ معاصر ایران، تحریم تنباكو است كه سندگویایی بر رهبری روحانیت مبارز و مقاومت و همبستگی مردم متعهد این سرزمین در پاسداری از ارزش‌های اسلامی‌ و دفاع از استقلال و آزادگی است نقش میرزای بزرگ شیرازی اعلی الله مقامه الشریف در این حركت بزرگ، انكارناپذیر است چنانچه [[امام خمینی]] در این باره فرمودند:  
+
یکی از نقاط عطف و مهم تاریخ معاصر [[ایران]]، تحریم تنباکو است که سند گویایی بر رهبری روحانیت مبارز و مقاومت و همبستگی مردم متعهد این سرزمین در پاسداری از ارزش‌های اسلامی‌ و دفاع از استقلال و آزادگی است. نقش میرزای بزرگ شیرازی اعلی الله مقامه الشریف در این حرکت بزرگ، انکارناپذیر است، چنانچه [[امام خمینی]] در این باره فرمودند: آن مرحوم (میرزای بزرگ) که در سامره تنباکو را تحریم کرد، برای این که ایران را تقریباً در اسارت گرفته بودند به واسطه قرار داد تنباکو، و ایشان یک سطر نوشتند که تنباکو [[حرام]] است، و حتی بستگان خود آن جائر (ناصرالدین شاه) و حرمسرای آن جائر هم ترتیب اثر دادند به آن [[فتوا]]، و قلیان‌ها را شکستند و در بعضی جاها تنباکوهایی که قیمت آن هم زیاد بود، در میدان آوردند و آتش زدند و شکست دادند آن قرارداد را، و لغو شد قرارداد، و آن ها دیدند که یک روحانی پیرمرد، در کنج دهی از دهات [[عراق]]، یک کلمه می‌نویسد و یک ملت قیام می‌کند، و قراردادی که مابین شاه جائر و انگلیسی‌ها بوده است، به هم می‌زند و یک قدرت این طوری دارد او.<ref> از بیانات امام خمینی، ۲۸/۸/۱۳۵۹.</ref>
  
آن مرحوم (میرزای بزرگ رحمه الله علیه) كه در سامره تنباكو را تحریم كرد، برای این كه ایران را تقریباً در اسارت گرفته بودند، به واسطه قرار داد تنباكو، و ایشان یك سطر نوشتند كه تنباكو [[حرام]] است، و حتی بستگان خود آن جائر (ناصرالدین شاه) هم و حرمسرای آن جائر ترتیب اثر دادند به آن فتوا، و قلیان‌ها را شكستند و در بعضی جاها تنباكوهایی كه قیمت آن هم زیاد بود، در میدان آوردند و آتش زدند و شكست دادند آن قرارداد را، و لغو شد قرارداد، و یك چنین چیزی و آن ها دیدند كه یك روحانی پیرمرد، در كنج دهی از دهات [[عراق]]، یك كلمه می‌نویسد و یك ملت قیام می‌كند، و قراردادی كه مابین شاه جائر و انگلیسی‌ها بوده است، به هم می‌زند و یك قدرت این طوری دارد او.<ref> از بیانات 28/8/1359 [[امام خمینی]].</ref>
+
در دوران قاجار و کمی ‌پیش از آن، محور عمده حل و فصل مشکلات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی رژیم حاکم را، سیاست موازنه منفی و مثبت (جلب رضایت دو ابر قدرت روس و انگلیس از طریق اعطای امتیازات و منافع مختلف به آن ها) تشکیل می‌داده است، تا جائی که به عنوان شیوه‌ای سهل الوصول برای حفظ و بقای شاه و در برابر تکاثرطلبی استعمارگران بین المللی بکار گرفته می‌شد. در آن زمان، دو دولت روس و انگلیس نقش تعیین کننده را در دربار شاه داشتند که خود به دلیل فقدان پایگاه مردمی ‌دربار بود. بینش سیاسی و فرهنگی مردم در سطح نازلی قرار داشت و از وسایل ارتباطی آن روزگار (مانند روزنامه‌ها) به نحو قابل توجهی برخوردار نبودند و غالباً در اثر تبلیغات انحرافی رژیم شاه، تصور می‌کردند که دیگر شاهان جهان تابع شاه ایران هستند!
  
در دوران قاجار  و كمی ‌پیش از آن محور عمده حل و فصل مشكلات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی رژیم حاكم را، سیاست موازنه منفی و مثبت (جلب رضایت دو ابر قدرت روس و انگلیس از طریق اعطای امتیازات و منافع مختلف به آن ها) تشكیل می‌داده است، تا جائی كه به عنوان شیوه‌ای سهل الوصول برای حفظ و بقای شاه و در برابر تكاثرطلبی استعمارگران بین المللی بكار گرفته می‌شد.
+
مدتی پیش از انعقاد قرارداد امتیاز تنباکو، عهدنامه رویتر در تاریخ [[جمادی الاول]] ۱۲۸۹ هـ.ق (۱۸۷۲ م) با بارون ژولیوس دورویتر انگلیسی که رشوه‌های کلان به شاه و صدر اعظم وی (مشیرالدوله سپهسالار) پرداخته بود، صورت گرفت. در وصف ننگین بودن این عهدنامه همین بس که به اعطای سند مالکیت ایران معروف گشت و لرد کرزن، آن را بخشش از طرف ایران خواند. شاه و سپهسالار پس از این بخشش و با پولی که به عنوان [[رشوه خواری|رشوه]] از رویتر گرفتند در سال ۱۲۹۰ هـ.ق از طریق روسیه به فرنگ رفتند ولی در پایتخت روسیه با اعتراض شدید دولت تزاری نسبت به این عهدنامه روبرو شدند که دنباله این سفر به اعطای امتیازات دیگری به روسیه منجر شد.
  
در آن زمان، دو دولت روس و انگلیس نقش تعیین كننده را در دربار شاه داشتند كه خود به دلیل فقدان پایگاه مردمی ‌دربار بود بینش سیاسی و فرهنگی مردم در سطح نازلی قرارداشت و از وسایل ارتباطی آن روزگار (مانند روزنامه‌ها) به نحو قابل توجهی برخوردار نبودند و غالباً در اثر تبلیغات انحرافی رژیم شاه، تصور می‌كردند كه دیگر شاهان جهان تابع شاه ایران هستند!
+
متن حکم تحریم تنباکو چنین است: «بسم الله الرحمن الرحیم، الیوم استعمال تنباکو و توتون، بأیّ نحو کان، در حکم محاربه با [[امام زمان]] صلوات الله و سلامه علیه است. حرّره الاقل محمدحسن الحسینی.» بلافاصله پس از صدور حکم، ماموران حکومت وظیفه یافتند به هر نحو از انتشار این حکم و آگاهی مردم نسبت به صدور آن ممانعت کنند و به طریقی که می‌توانستند و ضرورت داشت عمل می‌کردند. با این حال، در همان نصف روز اول که حکم به دست [[میرزا محمد حسن آشتیانی|میرزای آشتیانی]] رسید، در حدود صد هزار نسخه از حکم میرزای شیرازی نوشته شد. مردم، حتی بی سوادها، نشر آن را وظیفه شرعی خود می‌دانستند.
  
مدتی پیش از انعقاد قرارداد امتیاز تنباكو عهدنامه رویتر در تاریخ [[جمادی الاول]] 1289 هـ.ق (1872 م) با بارون ژولیوس دورویتر انگلیسی كه رشوه‌های كلان به شاه و صدر اعظم وی (مشیرالدوله سپهسالار) پرداخته بود، صورت گرفت در وصف ننگین بودن این عهدنامه همین بس كه به اعطای سند مالكیت ایران معروف گشت و لرد كرزن، آن را بخشش از طرف ایران خواند شاه و سپهسالار پس از این بخشش و با پولی كه به عنوان رشوه از رویتر گرفتند در سال 1290 هـ.ق از طریق روسیه به فرنگ رفتند ولی در پایتخت روسیه با اعتراض شدید دولت تزاری نسبت به این عهدنامه روبرو شدند كه دنباله این سفر به اعطای امتیازات دیگری به روسیه منجر شد.
+
حکم تحریم، حتی دربار شاه و اندرون حرمسرای وی را نیز دربرگرفت، به نحوی که انیس الدوله، سوگلی ناصرالدین شاه دستور داد قلیان‌ها را جمع کنند و ناصرالدین شاه هم برای آن که مبادا به احترامش لطمه‌ای وارد آید، بعد از آن به هیچ یک از نوکران خود دستور نمی‌داد قلیان بیاوردند و در تمام دربار، قلیان‌ها را جمع کردند. کار به جایی رسید که [[یهود]] و [[نصاری]] نیز به متابعت از [[اسلام]]، دخانیه را در ظاهر ترک نمودند.
  
===متن حكم تحریم تنباکو===
+
از سوی دیگر، شاه و درباریان به هر گونه نیرنگ و فریب به منظور جلوگیری از روند پیروز تحریم دست می‌زنند. در آغاز با مساعدت وعاظ السلاطین و معممین دربار به شایعه جعلی بودن فتوی و این که توسط فردی به نام ملک التجار جعل شده است، می‌پردازند و سیستم حفاظت و اختناق خود را به شدت گسترش می‌دهند تا هر گونه ارتباط مردم و علما، و کسب تکلیف از میرزای بزرگ را سلب کنند. اما این اقدامات نیز تاثیری در روند قضایا نداشت. لذا دولتیان با توسل به نیرنگی دیگر و ایجاد تفرقه، دست به دامن علمای داخل ایران می‌شوند.
  
بسم الله الرحمن الرحیم، الیوم استعمال تنباكو و توتون، بای نحو كان، در حكم محاربه با [[امام زمان]] صلوات الله و سلامه علیه است حرره الاقل محمدحسن الحسینی. بلافاصله پس از صدور حكم، ماموران حكومت وظیفه یافتند به هر نحو از انتشار این حكم و آگاهی مردم نسبت به صدور آن ممانعت كنند و به طریقی كه می‌توانستند و ضرورت داشت عمل می‌كردند با این حال، در همان نصف روز اول كه حكم به دست میرزای آشتیانی رسید، در حدود صد هزار نسخه از حكم میرزای شیرازی نوشته شد مردم، حتی بی سوادها، نشر آن را وظیفه شرعی خود می‌دانستند.
+
شاه و امین السلطان به میرزای آشتیانی روحانی تهرانی روی می‌آورد و از او می‌خواهند به اباحه و تجویز دخانیات حکم کند. میرزای آشتیانی و دیگر علما، شاه و درباریان را به کلی مایوس می‌سازند و قاطعانه می‌گویند که حکم میرزای بزرگ را جز خود او کسی دیگر نمی‌تواند تغییر دهد، و اضافه می‌کنند: این کار اصلاح برنمی‌دارد، باید متوقف شود، این امتیازات باید برگردد و تا برنگردد، میرزا آرام نمی‌گیرد.
  
حكم تحریم، حتی دربار شاه و اندرون حرمسرای وی را نیز دربرگرفت، به نحوی كه انیس الدوله، سوگلی ناصرالدین شاه دستور داد قلیان‌ها را جمع كنند و ناصرالدین شاه هم برای آن كه مبادا به احترامش لطمه‌ای وارد آید، بعد از آن به هیچ یك از نوكران خود دستور نمی‌داد قلیان بیاوردند و در تمام دربار، قلیان‌ها را جمع كردند كار به جایی رسید كه یهود و نصاری نیز به متابعت از [[اسلام]]، دخانیه را در ظاهر ترك نمودند.
+
از طرف دیگر، سیاست ارعاب و تهدید و توسل به خشونت نیز کارآیی خود را از دست داد و مردم را هر چه بیشتر مصممتر و مقاومتر ساخت. بدین رو، ناصرالدین شاه، ناچار به فکر تسلیم و لغو امتیاز می‌افتد، ولی مسئولان کمپانی، و علی الخصوص کارگزاران سفارت انگلیس، او را از این کار برحذر می‌دارند و آن را خطری برای اصل رژیم قلمداد می‌کنند.
  
از سوی دیگر، شاه و درباریان به مصداق الغریق یتشبث بكل حشیش به هر گونه نیرنگ و فریب به منظور جلوگیری از روند پیروز تحریم دست می‌زنند در آغاز با مساعدت وعاظ السلاطین و معممین دربار به شایعه جعلی بودن فتوی و این كه توسط فردی به نام ملك التجار جعل شده است، می‌پردازند و سیستم حفاظت و اختناق خود را به شدت گسترش می‌دهند تا هر گونه ارتباط مردم و علما، و كسب تكلیف از میرزای بزرگ را سلب كنند. اما این اقدامات نیز تاثیری در روند قضایا نداشت. لذا دولتیان با توسل به نیرنگی دیگر و ایجاد تفرقه، دست به دامن علمای داخل ایران می‌شوند.
+
سرانجام، شاه در حالی که فقط دو هفته از صدور حکم تحریم می‌گذرد، به الغای انحصار داخله توتون و تنباکو می‌پردازد. اما علما و مردم باز هم مقاومت می‌کنند و خواستار لغو کامل امتیاز تنباکو می‌گردند. شاه که خصوصاً از مقاومت میرزای آشتیانی بسیار عصبانی شده بود، او را تهدید می‌کند. در عوض میرزا نیز تصمیم به مهاجرت می‌گیرد. شاه از ترس به پا شدن طوفان، به تملق و تهدید میرزا پرداخته و وی را از هجرت بازمی‌دارد. در این میان، زمزمه‌های [[جهاد]] علیه دستگاه نیز بالا می‌گیرد و اعلامیه‌هایی بدین مضمون بر در و دیوار شهر نصب می‌شود: «بر حسب حکم جناب حجت الاسلام، آقای شیرازی، اگر تا ۴۸ ساعت دیگر امتیاز دخانیات لغو نشود، یوم دوشنبه آتیه، جهاد است، مردم مهیا شوید». از سوی دیگر شدت اوضاع و تنگناهایی که برای فرنگیان پدید آمده بود، باعث شد که مسئولین کمپانی از سوی سفرا و سیاسیون اروپا در تهران، تحت فشار قرار گیرند.
  
شاه و امین السلطان به میرزای آشتیانی روحانی تهرانی روی می‌آورد و از او می‌خواهند به اباحه و تجویز دخانیات حكم كند میرزای آشتیانی و دیگر علما، شاه و درباریان را به كلی مایوس می‌سازند و قاطعانه می‌گویند كه حكم میرزای بزرگ را جز خود او كسی دیگر نمی‌تواند تغییر دهد، و اضافه می‌كنند: این كار اصلاح برنمی‌دارد، باید متوقف شود این امتیازات باید برگردد و تا برنگردد، میرزا آرام نمی‌گیرد.
+
آرنستین، رئیس کمپانی، امین السلطان را در اتخاذ دو راه مخیر می‌سازد: لغو امتیاز و پرداخت خسارت، لغو تحریم و آرام کردن مردم. شاه تصمیم دوم را برمی‌گزیند. شاه و دربار برای چاره جویی، مجلسی با حضور علمای بزرگ تهران و برخی از دولتیان تشکیل می‌دهند. در این مجلس، از علما آقایان [[میرزا محمد حسن آشتیانی|میرزا حسن آشتیانی]]، سید علی اکبر تفرشی، [[شيخ فضل الله نورى|شیخ فضل الله نوری]]، امام جمعه تهران، سید محمدرضا طباطبایی، [[سید عبدالله بهبهانی]]، آخوند ملا محمدتقی کاشی، و از طرف دولت: نایب السلطنه کامران میرزا، صدراعظم امین السلطان، میرزا علی خان امین الدوله، مشیرالدوله، قوام الدوله و مخبرالدوله شرکت داشتند.
  
از طرف دیگر، سیاست ارعاب و تهدید و توسل به خشونت نیز كارآیی خود را از دست داد و مردم را هر چه بیشتر مصممتر و مقاومتر ساخت بدین رو، ناصرالدین شاه، ناچار به فكر تسلیم و لغو امتیاز می‌افتد، ولی مسئولان كمپانی، و علی الخصوص كارگزاران سفارت انگلیس، او را از این كار برحذر می‌دارند و آن را خطری برای اصل رژیم قلمداد می‌كنند.
+
در این جلسه، صورت امتیازنامه مطرح شد، ولی آقایان علما، به علت این که کلیه مفاد آن برخلاف «الناس مسلطون علی اموالهم» بود، از صحه گذاردن بر آن خودداری نمودند، و حتی تهدیدات دولتیان نیز نتوانست کاری از پیش ببرد. کار به جایی رسید که آقا سید محمدرضا طباطبایی فرمود: اگر این حکم را دولت داده است، که باید به امضای ملت باشد، و اگر شخص شاه داده است که حقی نداشته و ندارد.
 
 
سرانجام، شاه در حالی كه فقط دو هفته از صدور حكم تحریم می‌گذرد، به الغای انحصار داخله توتون و تنباكو می‌پردازد اما علما و مردم باز هم مقاومت می‌كنند و خواستار لغو كامل امتیاز تنباكو می‌گردند. شاه كه خصوصاً از مقاومت میرزای آشتیانی بسیار عصبانی شده بود، او را تهدید می‌كند. در عوض میرزا نیز تصمیم به مهاجرت می‌گیرد شاه از ترس به پا شدن طوفان، به تملق و تهدید میرزا پرداخته و وی را از هجرت بازمی‌دارد در این میان، زمزمه‌های جهاد علیه دستگاه نیز بالا می‌گیرد و اعلامیه‌هایی بدین مضمون بر در و دیوار شهر نصب می‌شود: بر حسب حكم جناب حجت الاسلام، آقای شیرازی، اگر تا 48 ساعت دیگر امتیاز دخانیات لغو نشود، یوم دوشنبه آتیه، جهاد است، مردم مهیا شوید. از سوی دیگر شدت اوضاع و تنگناهایی كه برای فرنگیان پدید آمده بود، باعث شد كه مسئولین كمپانی از سوی سفرا و سیاسیون اروپا در تهران، تحت فشار قرار گیرند.
 
 
 
آرنستین، رئیس كمپانی، امین السلطان را در اتخاذ دو راه مخیر می‌سازد: لغو امتیاز و پرداخت خسارت، لغو تحریم و آرام كردن مردم شاه تصمیم دوم را برمی‌گزیند شاه و دربار برای چاره جویی، مجلسی با حضور علمای بزرگ تهران و برخی از دولتیان تشكیل می‌دهند در این مجلس، از علما آقایان میرزا حسن آشتیانی، سید علی اكبر تفرشی، شیخ فضل الله نوری، امام جمعه تهران، سید محمدرضا طباطبایی، سید عبدالله بهبهانی، آخوند ملا محمدتقی كاشی، و از طرف دولت: نایب السلطنه كامران میرزا، صدراعظم امین السلطان، میرزا علی خان امین الدوله، مشیرالدوله، قوام الدوله و مخبرالدوله شركت داشتند.
 
 
 
در این جلسه، صورت امتیازنامه مطرح شد، ولی آقایان علما، به علت این كه كلیه مفاد آن برخلاف الناس مسلطون علی اموالهم بود، از صحه گذاردن بر آن خودداری نمودند، و حتی تهدیدات دولتیان نیز نتوانست كاری از پیش ببرد كار به جایی رسید كه آقا سید محمدرضا طباطبایی فرمود: اگر این حكم را دولت داده است، كه باید به امضای ملت باشد، و اگر شخص شاه داده است كه حقی نداشته و ندارد.
 
  
 
==وفات==
 
==وفات==
  
میرزا  در شب چهارشنبه بیست و چهارم [[شعبان]] 1312 هـ.ق، در حالی که 82 سال عمر گرانمایه‌اش را به پرتوافكنی در میان مسلمین و به خصوص شیعیان سپری كرده بود، بر اثر شدت بیماری سل دارفانی را وداع كرد و جان به جان آفرین تسلیم نمود.
+
مرحوم میرزای شیرازی در شب چهارشنبه بیست و چهارم [[شعبان]] ۱۳۱۲ هـ.ق، در حالی که ۸۲ سال از عمر گرانمایه‌اش می گذشت، در [[سامرا]] دار فانی را وداع گفت و پیکر مطهرش پس از [[تشییع جنازه|تشییع]] در [[کربلا]] و سپس [[نجف]]، در [[حرم امیرالمؤمنین علیه السلام|حرم امیرالمومنین]] علیه السلام به خاک سپرده شد.<ref> یکصد سال مبارزه روحانیت از میرزای شیرازی تا امام خمینی، تالیف نگارنده، چاپ ۱۳۶۰، دفتر نشر نوید اسلام.</ref>
 
 
میرزا وصیت كرد كه او را در [[نجف]]، در محلی كه خود قبلاً مشخص كرده بودند به خاك بسپارند به همین جهت جسد شریفش را پس از [[غسل]] دادن در شط سامرا، به طرف نجف اشرف حركت دادند در تمام شهرهای سر راه، مردم با گریه و زاری و نوحه‌خوانی و سینه‌زنی به پیشواز می‌آمدند در نزدیكی [[بغداد]]، تمام اهالی بغداد (حتی غیرمسلمانان از اهل ذمه) نیز به استقبال آمدند.
 
 
 
مشیر رجب پاشا هم ارتش سلطانی را با هیاتی آراسته به حزن و اندوه، و تفنگ هایی سرنگون به استقبال فرستاد در [[كربلا]]، جسد میرزا در حرمین [[امام حسین]] علیه السلام و حضرت عباس علیه السلام [[طواف]] داده شد و در نجف نیز جسد میرزا در حرم [[امیرالمومنین]] علیه السلام طواف داده شد و سپس در آخرین شب [[شعبان]] دفن میرزا به پایان رسید از آن پس مجالس فاتحه در تمام شهرها برگزار گردید. همه بازارها در ایام فاتحه بسته بود و این عزاداری تا نزدیك یك سال در بلاد اسلامی ‌ادامه داشت.<ref> یكصد سال مبارزه روحانیت از میرزای شیرازی تا امام خمینی، تالیف نگارنده، چاپ 1360، دفتر نشر نوید اسلام.</ref>
 
  
 
==پانویس==
 
==پانویس==
<references/>
+
<references />
 
 
 
==منابع==
 
==منابع==
  
عقيقي بخشايشي، فقهاي نامدار شيعه، صفحه 355.
+
*عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، صفحه ۳۵۵.
  
 
[[رده:علمای قرن چهاردهم]]
 
[[رده:علمای قرن چهاردهم]]
 
[[رده:فقیهان]]
 
[[رده:فقیهان]]
 
[[رده:مراجع تقلید]]
 
[[رده:مراجع تقلید]]
 +
 +
{{خوب}}
 +
[[رده: مقاله های مهم]]
 +
{{سنجش کیفی
 +
|سنجش=شده
 +
|شناسه= خوب
 +
|عنوان بندی مناسب= خوب
 +
|کفایت منابع و پی نوشت ها= متوسط
 +
|رعایت سطح مخاطب عام= خوب
 +
|رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب
 +
|جامعیت= خوب
 +
|رعایت اختصار= خوب
 +
|سیر منطقی= خوب
 +
|کیفیت پژوهش= خوب
 +
|رده= دارد
 +
}}

نسخهٔ کنونی تا ‏۶ نوامبر ۲۰۲۱، ساعت ۱۲:۱۲

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

Icon book.jpg

محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

سید محمدحسن شیرازی (۱۳۱۲-۱۲۳۰ ق) معروف به میرزای شیرازی، از فقهای بزرگ شیعه و از شاگردان طراز اول صاحب جواهر و شیخ مرتضی انصاری بود. او در حدود ۲۳ سال مرجع علی الاطلاق شیعیان بود و هم او بود که با تحریم تنباکو، قرارداد معروف استعماری رژی را لغو کرد. عالمان بزرگی در حوزه درس او تربیت شدند، از قبیل آخوند خراسانی، سید محمدکاظم یزدی و میرزا محمدتقی شیرازی.[۱]

Mirza shirazi.jpg
نام کامل سید محمدحسن شیرازی
زادروز ۱۲۳۰ قمری
زادگاه شیراز
وفات ۱۳۱۲ قمری
مدفن نجف

Line.png

اساتید

شیخ انصاری، شیخ محمدحسن نجفی، شیخ محمدتقی اصفهانی،...

شاگردان

آخوند خراسانی، سید محمدکاظم طباطبائی یزدی، شیخ عبدالکریم حائری،...

آثار

کتابی در طهارت، رساله‌ای در اجتماع امر و نهی، حاشیه بر نجاة العباد،...


تحصیلات و استادان

سید محمدحسن شیرازی در روز پانزدهم جمادی الاول‌ سال ۱۲۳۰ هـ.ق در شیراز متولد شد.

میرزا در زمانی که فقط چهار سال و پانزده روز از عمرش می‌گذشت، شروع به تحصیل نمود و پس از دو سال از قرائت و کتابت فارسی فارغ گشت. شش سال و نیم داشت که به آموزش علوم تجربی پرداخت. در ۸ سالگی مقدمات را به پایان برد و توسط دایی‌اش به بزرگترین خطیب شیراز معروف به میرزا ابراهیم سپرده شد تا او اهل خطابه و منبر گردد. هوش وی چنان سرشار بود که یک صفحه از کتاب ابواب الجنان قزوینی را که کتابی بس مشکل بود، دوبار می‌خواند و از حفظ می‌شد. پس از آن کتب متعارف فقه و اصول را خواند و در دوازده سالگی در درس شرح لمعه شرکت جست و در کنار آموختن شرح لمعه خود به تدریس آن در پانزده سالگی نیز پرداخت.

پس از مدتی به توصیه استادش به دارالعلم آن زمان، اصفهان شتافت و در مدرسه صدر، حجره‌ای گرفت. استاد بزرگوار وی در اصفهان، شیخ محمدتقی رازی صاحب «هدایة المسترشدین» بود. پس از فوت شیخ محمدتقی به محضر درس سید محقق، میر سید حسن بیدآبادی حاضر شد و قبل از بیست سالگی به کسب اجازه از وی نائل آمد (اجازه در آن زمان معمولاً در سه چیز بود: اجازه در امور مربوط به ولایت فقیه، اجازه نقل حدیث، اجازه در اجتهاد).

میرزا پس از ده سال تعلیم و تعلم در اصفهان، عزم سفر به عتبات عالیات نمود و در سال ۱۲۵۹ هـ.ق وارد کربلا شد و درس آیت الله سید ابراهیم قزوینی (صاحب ضوابط) شرکت جست، سپس عازم نجف شد. میرزا در نجف در حوزه‌های درس علما و اساتیدی چون صاحب جواهر، و صاحب انوارالفقاهه حاضر شد. پس از فوت صاحب جواهر در مجالس درس شیخ مرتضی انصاری شرکت کرد و در نجف مقیم شد. در تعریف و مدح این مرد بزرگوار همین بس که بارها شیخ مرتضی انصاری گفته بود: من درسم را برای سه نفر می‌گویم: میرزا محمدحسن، میرزا حبیب الله، آقا حسین تهرانی.

شاگردان

بسیاری از چهره‌های برجسته تشیع، از شاگردان میرزای شیرازی بوده‌اند. برخی از این شاگردان عبارتند از:

  1. میرزا محمدتقی شیرازی، مشهور به میرزای شیرازی دوم یا میرزای شیرازی کوچک
  2. عبدالکریم حائری یزدی، بنیانگذار حوزه علمیه قم
  3. میرزا حسین نائینی، در اواخر عمر میرزای شیرازی، کاتب و نویسنده او بود.
  4. شیخ فضل‌الله نوری
  5. محمدکاظم خراسانی
  6. سید محمدکاظم یزدی
  7. میرزا حسین نوری
  8. سید اسماعیل صدر
  9. محمدتقی آقا نجفی اصفهانی
  10. سید علی اکبر موسوی خوانساری
  11. میرزا اسماعیل شیرازی (پسرعموی میرزای شیرازی)
  12. سید علی اکبر فال اسیری
  13. سید حبیب الله برهانی
  14. میرزا محمد ارباب قمی.

آثار و تألیفات

میرزا، نوشته‌ها و تحریراتی در فقه و اصول داشته، ولی به دلیل این که خود آن ها را ناچیز می‌دانسته حاضر به انتشارشان در میان مردم نبوده است، با این حال بعضی از آن ها مشاهده شده است. سید محمدتقی اصفهانی، یکی از شاگردان میرزا نقل می‌کند که میرزا در هنگام درس اشاره داشت که این مطلب را در رساله طهارت و صلوة به طور مفصل آورده‌ام. هم ایشان می‌گفت که حاج میرزا اسماعیل شیرازی پسرعموی میرزا، نسخه‌ای از رساله «اجتماع الامر والنهی» به خط خود میرزا در اختیار دارد. سید محمدتقی باز یادآوری می‌کند که یادداشت هایی را که دیده است، در آن سؤالات میرزا و جواب‌های شیخ انصاری بوده، و نیز حاشیه‌ای را که بر نجاة العباد و دیگر رساله‌ها زده است، همگی را مشاهده کرده است. تألیفات وی عبارتند از:

  1. کتابی در طهارت (تا مبحث وضو)
  2. رساله‌ای در رضاع و شیردادن
  3. کتابی در فقه (از اول مکاسب تا آخر معاملات)
  4. رساله‌ای در اجتماع امر و نهی
  5. خلاصه‌ای از افادات استاد بزرگوارش شیخ انصاری در تمام مباحث اصول
  6. رساله‌ای در مشتق
  7. حاشیه‌ای بر نجاة العباد
  8. تعلیقه‌ای بر کتاب معاملات آقا وحید بهبهانی

و اما آن چه از فتاوی و تقریرات درس آن فقیه بزرگوار گردآوری شده است:

  1. صد مساله از فتاوای میرزا، توسط شیخ فضل الله نوری
  2. مجموعه‌ای از فتاوای میرزا به زبان عربی
  3. مباحث درس اصول میرزا، توسط شیخ علی دزدری
  4. مباحث درس اصول، توسط سید محمد اصفهانی
  5. مباحث درس اصول و فقه، توسط ابراهیم دامغانی
  6. مباحث درس اصول، توسط شیخ حسن فرزند محمدمهدی شاه عبدالعظیمی‌ که آن را ذخایرالاصول نامیده است.
  7. تقریراتی از درس میرزا نوشته باقر حیدر
  8. ترجمه کتاب معاملات آقا وحید بهبهانی از فارسی به عربی توسط شیخ ‌حسنعلی تهرانی (میرزا بر این کتاب تعلیقاتی دارد.)

فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی

مرجعیت دینی:

وقتی شیخ مرتضی انصاری به سال ۱۲۸۱ هجری دار فانی را وداع گفت، افاضل شاگردان شیخ گردآمدند و به گفته میرزای آشتیانی، همگی بر مقدم بودن میرزای شیرازی اتفاق کردند. میرزا به سبب تواضع و خاکساری ابتدا از قبول این مهم امتناع می‌نمود، ولی با استماع سخنان دیگران و حکم ایشان مبنی بر وجوب تصدی این امر از جانب استاد، میرزا قبول نمود.

سال ۱۲۸۸ هنوز فرانرسیده بود که به زیارت خانه خدا مشرف شد. میرزا در این سفر قصد اقامت در مدینه منوره را داشت که این امر میسر نمی‌شود و به نجف بازمی‌گردد. پس از آن، مجاورت مشهد امام رضا علیه السلام را نیت می‌کند که آن هم ممکن نمی‌شود، تا این که بالاخره در شعبان ۱۲۹۰ به سامرا مسافرت می‌کند، و این مسافرت همان هجرت او به سامرا است. با هجرت میرزا به سامرا، آنجا خانه علم و مرکز اسلامی‌ و مرجع مردم در امور دین و دنیا شد و خداوند متعال هم با نصرت خویش و بالا بردن مقام میرزا، نام او را در سراسر کره ارض منتشر ساخت.

اقدامات اجتماعی:

امنیت و آسایش زمانی به زوار سامرا سایه گسترد که میرزای شیرازی در آن دیار رحل اقامت افکند. شیعیانی که قصد زیارت آن جا را می‌نمودند، به هنگام ورود و خروجشان بسیار ترسان بودند تا مبادا دچار گرفتاری شوند. زمانی که میرزا به سامرا مهاجرت کرد، سامرا اهمیت خود را دوباره بازیافت و مرکز مهمی ‌برای تحصیل علم و محل تجمع علمای بزرگ گردید و این امر تا زمان مرگ میرزا هر روز رو به افزایش بود.

میرزا اقدامات عمرانی بسیاری انجام داد. مدرسه‌ای برای طلاب بنا نهاد که تا هم اکنون به مدرسه میرزا شهرت دارد. مدرسه دیگری نیز در شرق این مدرسه و کنار آن احداث کرد بر شط سامرا پلی زد تا از چاپیده شدن مردم توسط بلمداران برای عبور مردم و وسایل و چهارپایانشان جلوگیری کند، ولی بعد از فوت میرزا، از آن جا که به منافع عده‌ای سودجو ضرر وارد آمده بود، پل تخریب شد و به مرور زمان از بین رفت. از دیگر کارهای میرزا در سامرا ساختن دو حمام، یکی مردانه و دیگری زنانه بود. همچنین ساعتی توسط ایشان خریداری گردید و بر بالای باب قبله نصب شد.

در حرم عسکریین علیهما السلام تزئینات و اصلاحاتی صورت گرفت بازار بزرگی توسط ایشان ساخته شد. حسینیه‌ای جهت برگزاری مراسم عزاداری امام حسین علیه السلام به همت ایشان بنا شد. برای بسیاری از مجاورین سامرا خانه ساخت. فقرای بسیاری از اهل تسنن را انفاق نمود و زندگی آن ها را به جریان انداخت در سال ۱۳۱۱ هـ.ق فتنه‌ای میان اهالی سامرا و مجاورین برانگیخته شد که به تهدید مجاورین از جانب اهالی انجامید.

آتش فتنه از سوی عده‌ای از جاسوس ها و دسیسه چینان که خواهان جنگ میان مسلمین و ایجاد آشوب و تفرقه بین برادران شیعه و سنی بودند، برپا شد. میرزا با کفایت و تدبیر خویش آتش فتنه را خاموش ساخت و امور مردم به مجرای طبیعی خود بازگشت داد. در اجرای این مهم اجازه دخالت به هیچ کس، حتی کنسول انگلستان و والی عثمانی بغداد نداد و به آن ها پیغام داد: مساله بزودی اصلاح خواهد شد و این حادثه کوچکتر از آن است که نیاز به مداخله ماموران حکومتی باشد.

تحریم تنباکو:

یکی از نقاط عطف و مهم تاریخ معاصر ایران، تحریم تنباکو است که سند گویایی بر رهبری روحانیت مبارز و مقاومت و همبستگی مردم متعهد این سرزمین در پاسداری از ارزش‌های اسلامی‌ و دفاع از استقلال و آزادگی است. نقش میرزای بزرگ شیرازی اعلی الله مقامه الشریف در این حرکت بزرگ، انکارناپذیر است، چنانچه امام خمینی در این باره فرمودند: آن مرحوم (میرزای بزرگ) که در سامره تنباکو را تحریم کرد، برای این که ایران را تقریباً در اسارت گرفته بودند به واسطه قرار داد تنباکو، و ایشان یک سطر نوشتند که تنباکو حرام است، و حتی بستگان خود آن جائر (ناصرالدین شاه) و حرمسرای آن جائر هم ترتیب اثر دادند به آن فتوا، و قلیان‌ها را شکستند و در بعضی جاها تنباکوهایی که قیمت آن هم زیاد بود، در میدان آوردند و آتش زدند و شکست دادند آن قرارداد را، و لغو شد قرارداد، و آن ها دیدند که یک روحانی پیرمرد، در کنج دهی از دهات عراق، یک کلمه می‌نویسد و یک ملت قیام می‌کند، و قراردادی که مابین شاه جائر و انگلیسی‌ها بوده است، به هم می‌زند و یک قدرت این طوری دارد او.[۲]

در دوران قاجار و کمی ‌پیش از آن، محور عمده حل و فصل مشکلات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی رژیم حاکم را، سیاست موازنه منفی و مثبت (جلب رضایت دو ابر قدرت روس و انگلیس از طریق اعطای امتیازات و منافع مختلف به آن ها) تشکیل می‌داده است، تا جائی که به عنوان شیوه‌ای سهل الوصول برای حفظ و بقای شاه و در برابر تکاثرطلبی استعمارگران بین المللی بکار گرفته می‌شد. در آن زمان، دو دولت روس و انگلیس نقش تعیین کننده را در دربار شاه داشتند که خود به دلیل فقدان پایگاه مردمی ‌دربار بود. بینش سیاسی و فرهنگی مردم در سطح نازلی قرار داشت و از وسایل ارتباطی آن روزگار (مانند روزنامه‌ها) به نحو قابل توجهی برخوردار نبودند و غالباً در اثر تبلیغات انحرافی رژیم شاه، تصور می‌کردند که دیگر شاهان جهان تابع شاه ایران هستند!

مدتی پیش از انعقاد قرارداد امتیاز تنباکو، عهدنامه رویتر در تاریخ جمادی الاول ۱۲۸۹ هـ.ق (۱۸۷۲ م) با بارون ژولیوس دورویتر انگلیسی که رشوه‌های کلان به شاه و صدر اعظم وی (مشیرالدوله سپهسالار) پرداخته بود، صورت گرفت. در وصف ننگین بودن این عهدنامه همین بس که به اعطای سند مالکیت ایران معروف گشت و لرد کرزن، آن را بخشش از طرف ایران خواند. شاه و سپهسالار پس از این بخشش و با پولی که به عنوان رشوه از رویتر گرفتند در سال ۱۲۹۰ هـ.ق از طریق روسیه به فرنگ رفتند ولی در پایتخت روسیه با اعتراض شدید دولت تزاری نسبت به این عهدنامه روبرو شدند که دنباله این سفر به اعطای امتیازات دیگری به روسیه منجر شد.

متن حکم تحریم تنباکو چنین است: «بسم الله الرحمن الرحیم، الیوم استعمال تنباکو و توتون، بأیّ نحو کان، در حکم محاربه با امام زمان صلوات الله و سلامه علیه است. حرّره الاقل محمدحسن الحسینی.» بلافاصله پس از صدور حکم، ماموران حکومت وظیفه یافتند به هر نحو از انتشار این حکم و آگاهی مردم نسبت به صدور آن ممانعت کنند و به طریقی که می‌توانستند و ضرورت داشت عمل می‌کردند. با این حال، در همان نصف روز اول که حکم به دست میرزای آشتیانی رسید، در حدود صد هزار نسخه از حکم میرزای شیرازی نوشته شد. مردم، حتی بی سوادها، نشر آن را وظیفه شرعی خود می‌دانستند.

حکم تحریم، حتی دربار شاه و اندرون حرمسرای وی را نیز دربرگرفت، به نحوی که انیس الدوله، سوگلی ناصرالدین شاه دستور داد قلیان‌ها را جمع کنند و ناصرالدین شاه هم برای آن که مبادا به احترامش لطمه‌ای وارد آید، بعد از آن به هیچ یک از نوکران خود دستور نمی‌داد قلیان بیاوردند و در تمام دربار، قلیان‌ها را جمع کردند. کار به جایی رسید که یهود و نصاری نیز به متابعت از اسلام، دخانیه را در ظاهر ترک نمودند.

از سوی دیگر، شاه و درباریان به هر گونه نیرنگ و فریب به منظور جلوگیری از روند پیروز تحریم دست می‌زنند. در آغاز با مساعدت وعاظ السلاطین و معممین دربار به شایعه جعلی بودن فتوی و این که توسط فردی به نام ملک التجار جعل شده است، می‌پردازند و سیستم حفاظت و اختناق خود را به شدت گسترش می‌دهند تا هر گونه ارتباط مردم و علما، و کسب تکلیف از میرزای بزرگ را سلب کنند. اما این اقدامات نیز تاثیری در روند قضایا نداشت. لذا دولتیان با توسل به نیرنگی دیگر و ایجاد تفرقه، دست به دامن علمای داخل ایران می‌شوند.

شاه و امین السلطان به میرزای آشتیانی روحانی تهرانی روی می‌آورد و از او می‌خواهند به اباحه و تجویز دخانیات حکم کند. میرزای آشتیانی و دیگر علما، شاه و درباریان را به کلی مایوس می‌سازند و قاطعانه می‌گویند که حکم میرزای بزرگ را جز خود او کسی دیگر نمی‌تواند تغییر دهد، و اضافه می‌کنند: این کار اصلاح برنمی‌دارد، باید متوقف شود، این امتیازات باید برگردد و تا برنگردد، میرزا آرام نمی‌گیرد.

از طرف دیگر، سیاست ارعاب و تهدید و توسل به خشونت نیز کارآیی خود را از دست داد و مردم را هر چه بیشتر مصممتر و مقاومتر ساخت. بدین رو، ناصرالدین شاه، ناچار به فکر تسلیم و لغو امتیاز می‌افتد، ولی مسئولان کمپانی، و علی الخصوص کارگزاران سفارت انگلیس، او را از این کار برحذر می‌دارند و آن را خطری برای اصل رژیم قلمداد می‌کنند.

سرانجام، شاه در حالی که فقط دو هفته از صدور حکم تحریم می‌گذرد، به الغای انحصار داخله توتون و تنباکو می‌پردازد. اما علما و مردم باز هم مقاومت می‌کنند و خواستار لغو کامل امتیاز تنباکو می‌گردند. شاه که خصوصاً از مقاومت میرزای آشتیانی بسیار عصبانی شده بود، او را تهدید می‌کند. در عوض میرزا نیز تصمیم به مهاجرت می‌گیرد. شاه از ترس به پا شدن طوفان، به تملق و تهدید میرزا پرداخته و وی را از هجرت بازمی‌دارد. در این میان، زمزمه‌های جهاد علیه دستگاه نیز بالا می‌گیرد و اعلامیه‌هایی بدین مضمون بر در و دیوار شهر نصب می‌شود: «بر حسب حکم جناب حجت الاسلام، آقای شیرازی، اگر تا ۴۸ ساعت دیگر امتیاز دخانیات لغو نشود، یوم دوشنبه آتیه، جهاد است، مردم مهیا شوید». از سوی دیگر شدت اوضاع و تنگناهایی که برای فرنگیان پدید آمده بود، باعث شد که مسئولین کمپانی از سوی سفرا و سیاسیون اروپا در تهران، تحت فشار قرار گیرند.

آرنستین، رئیس کمپانی، امین السلطان را در اتخاذ دو راه مخیر می‌سازد: لغو امتیاز و پرداخت خسارت، لغو تحریم و آرام کردن مردم. شاه تصمیم دوم را برمی‌گزیند. شاه و دربار برای چاره جویی، مجلسی با حضور علمای بزرگ تهران و برخی از دولتیان تشکیل می‌دهند. در این مجلس، از علما آقایان میرزا حسن آشتیانی، سید علی اکبر تفرشی، شیخ فضل الله نوری، امام جمعه تهران، سید محمدرضا طباطبایی، سید عبدالله بهبهانی، آخوند ملا محمدتقی کاشی، و از طرف دولت: نایب السلطنه کامران میرزا، صدراعظم امین السلطان، میرزا علی خان امین الدوله، مشیرالدوله، قوام الدوله و مخبرالدوله شرکت داشتند.

در این جلسه، صورت امتیازنامه مطرح شد، ولی آقایان علما، به علت این که کلیه مفاد آن برخلاف «الناس مسلطون علی اموالهم» بود، از صحه گذاردن بر آن خودداری نمودند، و حتی تهدیدات دولتیان نیز نتوانست کاری از پیش ببرد. کار به جایی رسید که آقا سید محمدرضا طباطبایی فرمود: اگر این حکم را دولت داده است، که باید به امضای ملت باشد، و اگر شخص شاه داده است که حقی نداشته و ندارد.

وفات

مرحوم میرزای شیرازی در شب چهارشنبه بیست و چهارم شعبان ۱۳۱۲ هـ.ق، در حالی که ۸۲ سال از عمر گرانمایه‌اش می گذشت، در سامرا دار فانی را وداع گفت و پیکر مطهرش پس از تشییع در کربلا و سپس نجف، در حرم امیرالمومنین علیه السلام به خاک سپرده شد.[۳]

پانویس

  1. آشنایی با علوم اسلامی، ص ۳۱۴.
  2. از بیانات امام خمینی، ۲۸/۸/۱۳۵۹.
  3. یکصد سال مبارزه روحانیت از میرزای شیرازی تا امام خمینی، تالیف نگارنده، چاپ ۱۳۶۰، دفتر نشر نوید اسلام.

منابع

  • عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، صفحه ۳۵۵.