شناسه ناقص است
عنوان بندی متوسط
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

رکوع: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(ویرایش)
 
(۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۱ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
 +
{{خوب}}
 +
 
{{مدخل دائرة المعارف|[[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام]]}}
 
{{مدخل دائرة المعارف|[[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام]]}}
  
−
'''ركوع: خم شدن خاص.'''
+
«رکوع» در لغت به معناى خم شدن و پایین انداختن سر، و در [[شرع]] در خم شدن خاص بکار رفته است.<ref>الحدائق الناضرة، ۸/۲۳۴؛ مستند العروة (الصلاة) ۴/۶.</ref> رکوع از اجزاى واجب [[نماز]] و نیز از ارکان آن می باشد.  
−
 
 
−
ركوع در لغت به معناى خم شدن و پايين انداختن سر و در شرع در خم شدن خاص بكار رفته است.<ref>الحدائق الناضرة، 8/234؛ مستند العروة (الصلاة) 4/6.</ref>
 
−
 
 
−
حكم تكليفى: ركوع از اجزاى واجب [[نماز]]؛ اعم از فريضه و نافله است كه در هر ركعت يك بار انجام مى‌گيرد، جز نماز آيات كه در هر ركعت از آن پنج ركوع واجب است.<ref>جواهرالكلام، 10/69؛ العروة الوثقى 2/537.</ref>
 
−
 
 
−
ركنيت: ركوع ـ علاوه بر وجوب ـ از اركان نماز است؛ بدين معنا كه ترك يا زيادكردن آن حتى از روى سهو موجب بطلان نماز مى‌شود. البته در ترك سهوى، چنانچه قبل از دخول در ركن بعدى (سجود) متذكر شود، واجب است، برگردد و آن را به جا آورد. در اين صورت نمازش صحيح است؛ اما اگر پس از دخول در ركن بعدى متذكر گردد به قول مشهور نمازش باطل است؛ خواه در دو ركعت نخست باشد يا دو ركعت پايانى نمازهاى چهار ركعتى.<ref>غاية المرام 1/197؛ جواهرالكلام 10/69 و 12/243.</ref>
 
−
 
 
−
برخى قدما ميان دو ركعت نخست و دو ركعت آخر تفصيل داده و گفته‌اند: اگر در دو ركعت آخر پس از هر دو [[سجده]] متذكر شود، برمى‌گردد و ركوع را به جا مى‌آورد و سجده را دوباره انجام مى‌دهد و در اين صورت نمازش صحيح است.<ref>المبسوط، 1/109.</ref> جريان حكم ياد شده در ركعت دوم نيز از برخى قدما نقل شده است.<ref>مختلف الشيعة، 2/363.</ref> بلكه از برخى ديگر از آنان تعميم حكم ياد شده به همه ركعت ها نقل شده است.<ref>المبسوط 1/119.</ref>
 
−
 
 
−
زياد كردن ركوع از روى سهو بنابر قول مشهور ـ كه ترك سهوى آن را موجب بطلان [[نماز]] مى‌دانند ـ حكم ترك سهوى ركوع را دارد، مگر در [[نماز جماعت]] كه چنانچه مأموم پيش از امام سر از ركوع بردارد، بنابر قول مشهور واجب است دوباره به ركوع رود و از امام متابعت كند.<ref>مستمسك العروة، 7/269 ـ 271.</ref>
 
  
−
==واجبات==
+
== حکم رکوع ==
 +
رکوع از اجزاى واجب [[نماز]]؛ اعم از فریضه و [[نافله های شبانه روز|نافله]] است که در هر [[رکعت|رکعت]] یک بار انجام مى‌گیرد، جز [[نماز آیات|نماز آیات]] که در هر رکعت از آن پنج رکوع واجب است.<ref>جواهرالکلام، ۱۰/۶۹؛ العروة الوثقى ۲/۵۳۷.</ref>
  
−
1. انحناء: خم شدن به اندازه‌اى كه دست ها به زانوها برسد؛ ليكن اين مسئله كه خم شدن بايد به اندازه‌اى باشد كه گودی کف دست به زانو برسد یا رسیدن سر انگشتان کفایت می‌کند، اختلافی است.<ref>الحدائق الناضرة 8/236-238؛ جواهرالکلام 10/73؛ مستند العروة (الصلاة) 4/6-11.</ref>البته نهادن دست ها بر زانوها در حال رکوع واجب نیست؛<ref>الحدائق الناضرة 8/237.</ref> هر چند برخی، احتیاط واجب را در نهادن دانسته‌اند.<ref>العروة الوثقی، 2/539.</ref>
+
رکوع ـ علاوه بر وجوب ـ از ارکان نماز است؛ بدین معنا که ترک یا زیادکردن آن حتى از روى سهو، موجب بطلان نماز مى‌شود. البته در ترک سهوى، چنانچه قبل از دخول در رکن بعدى ([[سجده|سجود]]) متذکر شود، واجب است برگردد و آن را به جا آورد. در این صورت نمازش صحیح است؛ اما اگر پس از دخول در رکن بعدى متذکر گردد، به قول مشهور، نمازش باطل است؛ خواه در دو رکعت نخست باشد یا دو رکعت پایانى نمازهاى چهار رکعتى.<ref>غایة المرام ۱/۱۹۷؛ جواهرالکلام ۱۰/۶۹ و ۱۲/۲۴۳.</ref> برخى قدما میان دو رکعت نخست و دو رکعت آخر تفصیل داده و گفته‌اند: اگر در دو رکعت آخر پس از هر دو [[سجده]] متذکر شود، برمى‌گردد و رکوع را به جا مى‌آورد و سجده را دوباره انجام مى‌دهد و در این صورت نمازش صحیح است.<ref>المبسوط، ۱/۱۰۹.</ref> جریان حکم یاد شده در رکعت دوم نیز از برخى قدما نقل شده است.<ref>مختلف الشیعة، ۲/۳۶۳.</ref> بلکه از برخى دیگر از آنان تعمیم حکم یاد شده به همه رکعت ها نقل شده است.<ref>المبسوط ۱/۱۱۹.</ref>
  
−
خم شدن باید به گونه متعارف باشد. از این رو، خم شدن به یکی از دو پهلو و یا پایین آوردن باسن و بالا بردن زانوها و مانند آن صحیح نیست. برخی برای زن، خم شدن در حدی که دست به زانو برسد را واجب ندانسته و گفته‌اند: برای زن خم شدن به اندازه‌ای که دست به ران (بالای زانو) برسد، کفایت می‌کند.<ref>المقنعة/ 111؛ النهایة/ 73؛ الوسیلة/ 95؛ جامع المقاصد 2/ 363.</ref>
+
زیاد کردن رکوع از روى سهو بنابر قول مشهور ـ که ترک سهوى آن را موجب بطلان [[نماز]] مى‌دانند ـ حکم ترک سهوى رکوع را دارد، مگر در [[نماز جماعت]] که چنانچه مأموم پیش از امام سر از رکوع بردارد، بنابر قول مشهور واجب است دوباره به رکوع رود و از امام متابعت کند.<ref>مستمسک العروة، ۷/۲۶۹ ـ ۲۷۱.</ref>
  
−
بلکه آن را برای زن مستحب دانسته‌اند؛<ref>کتاب السرائر 1/225؛ الألفیة والنفلیة/119.</ref> لیکن در مقابل، برخی در مقدار واجب از انحنا تفاوتی بین مرد و زن قائل نشده‌اند؛ اما در مقدار مستحب (خم شدن به گونه‌ای که گودی دست ها بر سر زانوها قرار گرفته و زانوها به عقب کشیده شوند.) قائل به تفاوت شده و آن را تنها به مرد اختصاص داده‌اند.<ref>جواهرالکلام، 10/73، 74؛ العروة الوثقی 2/546؛ مستندالعروة (الصلاة) 4/60، 61.</ref>
+
به قول مشهور، درک رکوع [[امام جماعت‌|امام جماعت]] یک رکعت محسوب می‌شود.<ref>جواهرالکلام، ۱۳/۱۴۶ و ۱۴/۵۴.</ref> همچنین به قول مشهور، کسی که در [[نماز جمعه]] به رکوع رکعت دوم نماز رسیده، نماز جمعه را درک کرده و باید رکعت دوم نمازش را خود بخواند.<ref>.۱۱/۱۴۶-۱۴۹</ref>
  
−
نمازگزار ناتوان از خم شدن به مقدار واجب، تا حدّ ممکن خم می‌شود؛<ref>جواهرالکلام، 10/76.</ref>لیکن برخی احتیاط را در خم شدن به اندازه ممکن و اشاره کردن با سر دانسته‌اند.<ref>مستند العروة، (الصلاة) 4/34.</ref>برخی دیگر احتیاط را در تکرار نماز به هر دو صورت؛ رکوع با خم شدن به مقدار ممکن و اشاره دانسته‌اند.<ref>العروة الوثقی 2/539، 540.</ref>
+
به قول مشهور در [[نماز آیات]] به جماعت، مأموم نمی‌تواند پس از رکوعِ نخست -اعم از رکعت اول و دوم- به امام اقتدا کند؛ بلکه باید قبل یا در اثنای اولین رکوع اقتدا نماید.<ref>۴۴۵-۴۴۶.</ref>
  
−
کسی که ایستاده نماز می‌گزارد چنانچه خم شدن برای رکوع برایش امکان‌پذیر نباشد، در صورتی که بتواند در حالت نشسته به رکوع رود، آیا برای او نشسته رکوع کردن واجب است یا ایستاده نماز خواندن و با سر اشاره کردن برای رکوع؟ مسئله محل اختلاف است.<ref>540؛ مستند العروة، (الصلاة) 4/35، 36.</ref>برخی احتیاط را در گزاردن نماز به هر دو صورت دانسته‌اند.<ref>العروة الوثقی، 2/540؛ هدایة العباد، (گلپایگانی)، 1/155.</ref>
+
==واجبات رکوع==
  
−
کسی که نشسته رکوع می‌کند باید به اندازه‌ای خم شود که صورتش برابر زانوهایش قرار گیرد و افضل، قرار گرفتن صورت محاذی محل سجده است.<ref>مسالک الأفهام 1/202؛ مدارک الأحکام 3/330؛ جواهرالکلام 9/262، 263؛ العروة الوثقی 2/551.</ref>برخی بلندکردن رانها را نیز در حال رکوع واجب دانسته‌اند.<ref>جامع المقاصد، 2/205؛ مسالک الأفهام 1/202.</ref>
+
۱. انحناء و خم شدن: به اندازه‌اى که دست ها به زانوها برسد؛ لیکن این مسئله که خم شدن باید به اندازه‌اى باشد که گودی کف دست به زانو برسد یا رسیدن سر انگشتان کفایت می‌کند، اختلافی است.<ref>الحدائق الناضرة ۸/۲۳۶-۲۳۸؛ جواهرالکلام ۱۰/۷۳؛ مستند العروة (الصلاة) ۴/۶-۱۱.</ref> البته نهادن دست ها بر زانوها در حال رکوع واجب نیست؛<ref>الحدائق الناضرة ۸/۲۳۷.</ref> هر چند برخی، احتیاط واجب را در نهادن دانسته‌اند.<ref>العروة الوثقی، ۲/۵۳۹.</ref>  
  
−
بعضی گفته‌اند: خم شدن به مقداری که به نظر عرف رکوع در حال نشسته بر آن صادق باشد، کفایت می‌کند.<ref>مجمع الفائدة 2/192؛ جواهرالکلام، 9/262، 263.</ref>
+
خم شدن باید به گونه متعارف باشد. از این رو، خم شدن به یکی از دو پهلو و یا پایین آوردن باسن و بالا بردن زانوها و مانند آن صحیح نیست. برخی برای زن، خم شدن در حدی که دست به زانو برسد را واجب ندانسته و گفته‌اند: برای زن خم شدن به اندازه‌ای که دست به ران (بالای زانو) برسد، کفایت می‌کند.<ref>المقنعة/ ۱۱۱؛ النهایة/ ۷۳؛ الوسیلة/ ۹۵؛ جامع المقاصد ۲/ ۳۶۳.</ref> بلکه آن را برای زن مستحب دانسته‌اند؛<ref>کتاب السرائر ۱/۲۲۵؛ الألفیة والنفلیة/۱۱۹.</ref> لیکن در مقابل، برخی در مقدار واجب از انحنا تفاوتی بین مرد و زن قائل نشده‌اند؛ اما در مقدار مستحب (خم شدن به گونه‌ای که گودی دست ها بر سر زانوها قرار گرفته و زانوها به عقب کشیده شوند) قائل به تفاوت شده و آن را تنها به مرد اختصاص داده‌اند.<ref>جواهرالکلام، ۱۰/۷۳، ۷۴؛ العروة الوثقی ۲/۵۴۶؛ مستندالعروة (الصلاة) ۴/۶۰، ۶۱.</ref>
  
−
کسی که خم شدن برایش مطلقا؛ خواه ایستاده یا نشسته امکان ندارد به قول مشهور برای رکوع با سر اشاره می‌کند و در صورت عدم امکان آن با دو چشم به بستن آن به قصد [[رکوع]] و بازکردن به قصد بلند شدن از رکوع  رکوع می‌کند.<ref>الحدائق الناضرة، 8/79  80 و 241؛ ریاض المسائل 3/376 و 429.</ref>
+
نمازگزار ناتوان از خم شدن به مقدار واجب، تا حدّ ممکن خم می‌شود؛<ref>جواهرالکلام، ۱۰/۷۶.</ref> لیکن برخی احتیاط را در خم شدن به اندازه ممکن و اشاره کردن با سر دانسته‌اند.<ref>مستند العروة، (الصلاة) ۴/۳۴.</ref> برخی دیگر احتیاط را در تکرار نماز به هر دو صورت؛ رکوع با خم شدن به مقدار ممکن و اشاره دانسته‌اند.<ref>العروة الوثقی ۲/۵۳۹، ۵۴۰.</ref>
  
−
2. ذکر: بی شک ذکر خداوند متعال در رکوع واجب است؛ لیکن در این که گفتن هر ذکر مشتمل بر تنزیه و ستایش خداوند، همچون تکبیر، تهلیل و تسبیح کفایت می‌کند یا خصوص تسبیح واجب است، اختلاف می‌باشد. بنابر قول دوم در کفایت مطلق تسبیح یا وجوب یک بار تسبیح کبری {سُبحانَ رَبیَ العَظیمِ وَ بِحَمدِهِ} یا وجوب سه بار آن و یا تخییر بین یک بار تسبیح کبری و سه بار تسبیح صغری {سُبحانَ اللّه‌} اختلاف است؛ چنان که در تسبیح کبری آیا آوردن {وَ بِحَمدِهِ} واجب است یا گفتن {سُبحانَ رَبیَ العَظیم} کفایت می‌کند؟ اختلاف می‌باشد.
+
کسی که ایستاده نماز می‌گزارد چنانچه خم شدن برای رکوع برایش امکان‌پذیر نباشد، در صورتی که بتواند در حالت نشسته به رکوع رود، آیا برای او نشسته رکوع کردن واجب است یا ایستاده نماز خواندن و با سر اشاره کردن برای رکوع؟ مسئله محل اختلاف است.<ref>۵۴۰؛ مستند العروة، (الصلاة) ۴/۳۵، ۳۶.</ref> برخی احتیاط را در گزاردن نماز به هر دو صورت دانسته‌اند.<ref>العروة الوثقی، ۲/۵۴۰؛ هدایة العباد، (گلپایگانی)، ۱/۱۵۵.</ref>
  
−
بنابر قول دوم افزودن آن مستحب خواهد بود. در حال ضرورت نیز گفتن یک بار {سُبحانَ اللّه‌} کفایت می‌کند.<ref>جواهرالکلام، 10/89،  97.</ref>
+
کسی که نشسته رکوع می‌کند باید به اندازه‌ای خم شود که صورتش برابر زانوهایش قرار گیرد و افضل، قرار گرفتن صورت محاذی محل سجده است.<ref>مسالک الأفهام ۱/۲۰۲؛ مدارک الأحکام ۳/۳۳۰؛ جواهرالکلام ۹/۲۶۲، ۲۶۳؛ العروة الوثقی ۲/۵۵۱.</ref> برخی بلندکردن رانها را نیز در حال رکوع واجب دانسته‌اند.<ref>جامع المقاصد، ۲/۲۰۵؛ مسالک الأفهام ۱/۲۰۲.</ref> بعضی گفته‌اند: خم شدن به مقداری که به نظر عرف رکوع در حال نشسته بر آن صادق باشد، کفایت می‌کند.<ref>مجمع الفائدة ۲/۱۹۲؛ جواهرالکلام، ۹/۲۶۲، ۲۶۳.</ref>
  
−
3. طمأنینه: واجب است بدن نمازگزار هنگام ادای ذکر واجبِ رکوع آرام و بی حرکت باشد. در وجوب طمأنینه هنگام گفتن ذکر مستحب، اختلاف است. بر وجوب آن ادعای اجماع شده است.<ref>مستمسک العروة، 6/143، 144 و 304.</ref> البته نسبت به ذکری که استحبابش مطلق است و اختصاص به [[نماز]] ندارد، طمأنینه در آن واجب نیست.<ref>العروة الوثقی، 2/539.</ref>
+
کسی که خم شدن برایش مطلقا؛ خواه ایستاده یا نشسته امکان ندارد به قول مشهور برای رکوع با سر اشاره می‌کند و در صورت عدم امکان آن با دو چشم به بستن آن به قصد رکوع و بازکردن به قصد بلند شدن از رکوع، رکوع می‌کند.<ref>الحدائق الناضرة، ۸/۷۹  ۸۰ و ۲۴۱؛ ریاض المسائل ۳/۳۷۶ و ۴۲۹.</ref>
  
−
ترک عمدی طمأنینه هنگام ذکر واجب رکوع موجب بطلان نماز است. لیکن ترک سهوی آن موجب بطلان نماز نیست؛ ولی چنانچه قبل از سر برداشتن از رکوع متذکر گردد باید ذکر را با طمأنینه تکرار کند.<ref>جواهرالکلام، 12/275، 276.</ref>
+
۲. ذکر: بی شک ذکر خداوند متعال در رکوع واجب است؛ لیکن در این که گفتن هر ذکر مشتمل بر تنزیه و ستایش خداوند، همچون [[تکبیر]]، [[تهلیل]] و [[تسبیح]] کفایت می‌کند یا خصوص تسبیح واجب است، اختلاف می‌باشد. بنابر قول دوم در کفایت مطلق تسبیح یا وجوب یک بار تسبیح کبری {سُبحانَ رَبیَ العَظیمِ وَ بِحَمدِهِ} یا وجوب سه بار آن و یا تخییر بین یک بار تسبیح کبری و سه بار تسبیح صغری {سُبحانَ اللّه‌} اختلاف است؛ چنان که در تسبیح کبری آیا آوردن {وَ بِحَمدِهِ} واجب است یا گفتن {سُبحانَ رَبیَ العَظیم} کفایت می‌کند؟ اختلاف می‌باشد. بنابر قول دوم افزودن آن مستحب خواهد بود. در حال ضرورت نیز گفتن یک بار {سُبحانَ اللّه‌} کفایت می‌کند.<ref>جواهرالکلام، ۱۰/۸۹،  ۹۷.</ref>
  
−
ظاهر کلام بعض قدما رکن بودن طمأنینه است؛<ref>الخلاف، 1/348.</ref> لیکن به گفته برخی، مقصود از رکن بودن در کلام بعض قدما در این مورد و دو مورد بعدی، وجوب طمأنینه در مقابل قول به عدم وجوب آن است، نه آن که همچون رکوع از ارکان نماز است که با ترک آن هر چند از روی سهو نماز باطل شود.<ref>تلخیص الخلاف/ 119-120.</ref>
+
۳. طمأنینه: واجب است بدن نمازگزار هنگام ادای ذکر واجبِ رکوع آرام و بی حرکت باشد. در وجوب طمأنینه هنگام گفتن ذکر مستحب، اختلاف است. بر وجوب آن ادعای اجماع شده است.<ref>مستمسک العروة، ۶/۱۴۳، ۱۴۴ و ۳۰۴.</ref> البته نسبت به ذکری که استحبابش مطلق است و اختصاص به [[نماز]] ندارد، طمأنینه در آن واجب نیست.<ref>العروة الوثقی، ۲/۵۳۹.</ref>
  
−
برخی گفته‌اند: فقدان طمأنینه در اصل (مسمای) رکوع، هر چند از روی سهو موجب بطلان نماز است؛ لیکن با رعایت طمأنینه در اصل رکوع، ترک آن از روی سهو در حال ذکر موجب بطلان نماز نمی‌شود.<ref>مستندالعروة (الصلاة)، 4/28-29.</ref>
+
ترک عمدی طمأنینه هنگام ذکر واجب رکوع موجب بطلان نماز است. لیکن ترک سهوی آن موجب بطلان نماز نیست؛ ولی چنانچه قبل از سر برداشتن از رکوع متذکر گردد باید ذکر را با طمأنینه تکرار کند.<ref>جواهرالکلام، ۱۲/۲۷۵، ۲۷۶.</ref>
  
−
4. بلندکردن سر از رکوع و ایستادن. بنابراین چنانچه نمازگزار بدون عذر و از روی عمد قبل از سربرداشتن از رکوع و ایستادن به [[سجده]] رود، نمازش باطل است؛ اما اگر از روی سهو باشد نماز باطل نمی‌شود؛ لیکن در صورتی که قبل از رفتن به سجده متذکر شود باید برگردد و بایستد و سپس به سجده رود.<ref>رسائل المحقق الکرکی 3/276؛ جواهرالکلام 10/87-88.</ref> ظاهر کلام برخی قدما رکن بودن این واجب است.<ref>الخلاف، 1/351.</ref>
+
ظاهر کلام بعض قدما رکن بودن طمأنینه است؛<ref>الخلاف، ۱/۳۴۸.</ref> لیکن به گفته برخی، مقصود از رکن بودن در کلام بعض قدما در این مورد و دو مورد بعدی، وجوب طمأنینه در مقابل قول به عدم وجوب آن است، نه آن که همچون رکوع از ارکان نماز است که با ترک آن هر چند از روی سهو نماز باطل شود.<ref>تلخیص الخلاف/ ۱۱۹-۱۲۰.</ref>
  
−
5. طمأنینه پس از رکوع: واجب است نمازگزار پس از بلندشدن از رکوع راست بایستد و پس از آن که بدنش آرام گرفت به سجده رود. بنابراین ترک عمدی طمأنینه در حال ایستادن موجب بطلان نماز می‌شود.<ref>جواهرالکلام، 10/88.</ref> ظاهر کلام برخی قدما رکن بودن این طمأنینه است.<ref>الخلاف، 1/351.</ref>
+
برخی گفته‌اند: فقدان طمأنینه در اصل (مسمای) رکوع، هر چند از روی سهو موجب بطلان نماز است؛ لیکن با رعایت طمأنینه در اصل رکوع، ترک آن از روی سهو در حال ذکر موجب بطلان نماز نمی‌شود.<ref>مستندالعروة (الصلاة)، ۴/۲۸-۲۹.</ref>
  
−
6. تکبیر: به قول برخی قدما برای رفتن به رکوع، گفتن تکبیر واجب است. نظر مشهور استحباب آن است.<ref>جواهرالکلام، 10/101، 103؛ المراسم العلویة/69؛ الخلاف 1/314 و 346.</ref>
+
۴. بلندکردن سر از رکوع و ایستادن: بنابراین چنانچه نمازگزار بدون عذر و از روی عمد قبل از سربرداشتن از رکوع و ایستادن به [[سجده]] رود، نمازش باطل است؛ اما اگر از روی سهو باشد نماز باطل نمی‌شود؛ لیکن در صورتی که قبل از رفتن به سجده متذکر شود باید برگردد و بایستد و سپس به سجده رود.<ref>رسائل المحقق الکرکی ۳/۲۷۶؛ جواهرالکلام ۱۰/۸۷-۸۸.</ref> ظاهر کلام برخی قدما رکن بودن این واجب است.<ref>الخلاف، ۱/۳۵۱.</ref>
  
−
==مستحبات==
+
۵. طمأنینه پس از رکوع: واجب است نمازگزار پس از بلندشدن از رکوع راست بایستد و پس از آن که بدنش آرام گرفت به سجده رود. بنابراین ترک عمدی طمأنینه در حال ایستادن موجب بطلان نماز می‌شود.<ref>جواهرالکلام، ۱۰/۸۸.</ref> ظاهر کلام برخی قدما رکن بودن این طمأنینه است.<ref>الخلاف، ۱/۳۵۱.</ref>
  
−
# به قول مشهور، تکبیر قبل از رکوع. برخی قدما قائل به وجوب آن شده‌اند.<ref>جواهرالکلام 10/101،103؛ المراسم العلویة/69؛ الخلاف 1/314 و 346.</ref>
+
۶. تکبیر: به قول برخی قدما برای رفتن به رکوع، گفتن تکبیر واجب است. نظر مشهور [[استحباب]] آن است.<ref>جواهرالکلام، ۱۰/۱۰۱، ۱۰۳؛ المراسم العلویة/۶۹؛ الخلاف ۱/۳۱۴ و ۳۴۶.</ref>
−
# گذاشتن کف دستها بر سر زانوها با انگشتان باز.
 
−
# بازکردن و گشودن دست ها از دو پهلو مانند دو بال گشوده برای مرد و ترک آن برای زن.
 
−
# نهادن دست راست بر زانوی راست پیش از نهادن دست چپ بر زانوی چپ.
 
−
# کشیدن زانوها به عقب و صاف کردن پشت و موازی قراردادن گردن با آن.<ref>جواهرالکلام، 10/104، 105؛ العروة الوثقی، 2/552.</ref>
 
−
# قرار دادن زانوها به موازات یکدیگر.<ref>الدروس الشرعیة 1/178.</ref>
 
−
# فاصله انداختن بین پاها به اندازه یک وجب.
 
−
# به قول مشهور، نگاه‌کردن بین دو پا؛ لیکن برخی بستن چشمها را در حال رکوع مستحب دانسته‌اند. برخی نیز قائل به تخییر بین نگاه کردن و بستن چشمها شده‌اند.
 
−
# تکرار ذکر رکوع و ختم آن به عدد فرد همچون سه، پنج و هفت.
 
−
# خواندن دعاهای وارد شده قبل و بعد از ذکر واجب رکوع.
 
−
# گفتن ذکر صلوات بر محمد و آل محمد قبل یا بعد از ذکر واجب رکوع.
 
−
# گفتن {سَمِعَ اللّه‌ُ لِمَن حَمِدَهُ} بعد از سر برداشتن از رکوع.<ref>جواهرالکلام، 10/106، 116؛ العروة الوثقی، 2/552، 553.</ref>
 
−
# بلندکردن دستها بعد از رکوع پس از ایستادن به قول گروهی؛ مشهور آن را مستحب ندانسته‌اند. برخی تکبیر را نیز با بلندکردن دست ها مستحب دانسته‌اند.<ref>مستمسک العروة، 6/338، 339.</ref>
 
−
# گذاشتن دست ها بر روی رانها (بالای زانوها) برای زن.<ref>الألفیة والنفلیة/119.</ref>
 
  
−
==مکروهات==
+
==مستحبات رکوع==
  
−
# موازی یکدیگر قرار ندادن گردن و پشت با فروافکندن سر و کمان کردن پشت یا صاف کردن پشت و پایین انداختن سر و یا جلو دادن سینه و به داخل بردن پشت، همچون زین اسب.
+
#به قول مشهور، تکبیر قبل از رکوع. برخی قدما قائل به وجوب آن شده‌اند.<ref>جواهرالکلام ۱۰/۱۰۱،۱۰۳؛ المراسم العلویة/۶۹؛ الخلاف ۱/۳۱۴ و ۳۴۶.</ref>
−
# چسباندن دست ها به پهلو برای مرد.
+
#گذاشتن کف دستها بر سر زانوها با انگشتان باز.
−
# کمان کردن زانوها و عقب کشیدن پشت به تصریح برخی.
+
#بازکردن و گشودن دست ها از دو پهلو مانند دو بال گشوده برای مرد و ترک آن برای زن.
−
# نهادن دست ها بر یکدیگر و نیز بین زانوها. ظاهر کلام برخی حرمت آن است. (--> تطبیق)
+
#نهادن دست راست بر زانوی راست پیش از نهادن دست چپ بر زانوی چپ.
−
# خارج کردن دست ها از آستین و قراردادن در زیر لباس.
+
#کشیدن زانوها به عقب و صاف کردن پشت و موازی قراردادن گردن با آن.<ref>جواهرالکلام، ۱۰/۱۰۴، ۱۰۵؛ العروة الوثقی، ۲/۵۵۲.</ref>
−
# تلاوت قرآن. <ref>جواهرالکلام، 10/116، 121؛ العروة الوثقی 2/553.</ref>
+
#قرار دادن زانوها به موازات یکدیگر.<ref>الدروس الشرعیة ۱/۱۷۸.</ref>
 +
#فاصله انداختن بین پاها به اندازه یک وجب.
 +
#به قول مشهور، نگاه‌کردن بین دو پا؛ لیکن برخی بستن چشمها را در حال رکوع مستحب دانسته‌اند. برخی نیز قائل به تخییر بین نگاه کردن و بستن چشمها شده‌اند.
 +
#تکرار ذکر رکوع و ختم آن به عدد فرد همچون سه، پنج و هفت.
 +
#خواندن دعاهای وارد شده قبل و بعد از ذکر واجب رکوع.
 +
#گفتن ذکر [[صلوات]] بر [[پیامبر اسلام|محمد]] و آل محمد قبل یا بعد از ذکر واجب رکوع.
 +
#گفتن {سَمِعَ اللّه‌ُ لِمَن حَمِدَهُ} بعد از سر برداشتن از رکوع.<ref>جواهرالکلام، ۱۰/۱۰۶، ۱۱۶؛ العروة الوثقی، ۲/۵۵۲، ۵۵۳.</ref>
 +
#بلندکردن دستها بعد از رکوع پس از ایستادن به قول گروهی؛ مشهور آن را مستحب ندانسته‌اند. برخی تکبیر را نیز با بلندکردن دست ها مستحب دانسته‌اند.<ref>مستمسک العروة، ۶/۳۳۸، ۳۳۹.</ref>
 +
#گذاشتن دست ها بر روی رانها (بالای زانوها) برای زن.<ref>الألفیة والنفلیة/۱۱۹.</ref>
  
−
دیگر احکام: به قول مشهور، درک رکوع امام جماعت یک رکعت محسوب می‌شود.<ref>جواهرالکلام، 13/146 و 14/54.</ref> همچنین به قول مشهور، کسی که در [[نماز جمعه]] به رکوع رکعت دوم نماز رسیده، نماز جمعه را درک کرده و باید رکعت دوم نمازش را خود بخواند.<ref>.11/146-149</ref>
+
==مکروهات رکوع==
  
−
به قول مشهور در [[نماز آیات]] به جماعت، مأموم نمی‌تواند پس از رکوعِ نخست؛ اعم از رکعت اول و دوم به امام اقتدا کند؛ بلکه باید قبل یا در اثنای اولین رکوع اقتدا نماید.<ref>445-446.</ref>
+
#موازی یکدیگر قرار ندادن گردن و پشت با فروافکندن سر و کمان کردن پشت یا صاف کردن پشت و پایین انداختن سر و یا جلو دادن سینه و به داخل بردن پشت، همچون زین اسب.
 +
#چسباندن دست ها به پهلو برای مرد.
 +
#کمان کردن زانوها و عقب کشیدن پشت به تصریح برخی.
 +
#نهادن دست ها بر یکدیگر و نیز بین زانوها. ظاهر کلام برخی [[حرام|حرمت]] آن است.
 +
#خارج کردن دست ها از آستین و قراردادن در زیر لباس.
 +
#[[تلاوت قرآن]]. <ref>جواهرالکلام، ۱۰/۱۱۶، ۱۲۱؛ العروة الوثقی ۲/۵۵۳.</ref>
  
 
==پانویس==  
 
==پانویس==  
 
{{پانویس}}
 
{{پانویس}}
−
 
 
==منابع==
 
==منابع==
−
* جمعى از پژوهشگران زیر نظر سید محمود هاشمى شاهرودى، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، جلد ‌4، صص 133-128.
+
*جمعى از پژوهشگران زیر نظر [[سید محمود هاشمی شاهرودی|سید محمود هاشمى شاهرودى]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام]]، جلد ‌۴، صص ۱۳۳-۱۲۸.
  
 
[[رده:واجبات نماز]]
 
[[رده:واجبات نماز]]
 
[[رده:ارکان نماز]]
 
[[رده:ارکان نماز]]
 +
[[رده: مقاله های مهم]]
 +
 +
{{سنجش کیفی
 +
|سنجش=شده
 +
|شناسه= متوسط
 +
|عنوان بندی مناسب= متوسط
 +
|کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب
 +
|رعایت سطح مخاطب عام= خوب
 +
|رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب
 +
|جامعیت= خوب
 +
|رعایت اختصار= خوب
 +
|سیر منطقی= خوب
 +
|کیفیت پژوهش= خوب
 +
|رده= دارد
 +
}}

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۰ ژوئن ۲۰۲۱، ساعت ۰۸:۲۰

Confirm3.jpg


Icon-encycolopedia.jpg

این صفحه مدخلی از فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)


«رکوع» در لغت به معناى خم شدن و پایین انداختن سر، و در شرع در خم شدن خاص بکار رفته است.[۱] رکوع از اجزاى واجب نماز و نیز از ارکان آن می باشد.

حکم رکوع

رکوع از اجزاى واجب نماز؛ اعم از فریضه و نافله است که در هر رکعت یک بار انجام مى‌گیرد، جز نماز آیات که در هر رکعت از آن پنج رکوع واجب است.[۲]

رکوع ـ علاوه بر وجوب ـ از ارکان نماز است؛ بدین معنا که ترک یا زیادکردن آن حتى از روى سهو، موجب بطلان نماز مى‌شود. البته در ترک سهوى، چنانچه قبل از دخول در رکن بعدى (سجود) متذکر شود، واجب است برگردد و آن را به جا آورد. در این صورت نمازش صحیح است؛ اما اگر پس از دخول در رکن بعدى متذکر گردد، به قول مشهور، نمازش باطل است؛ خواه در دو رکعت نخست باشد یا دو رکعت پایانى نمازهاى چهار رکعتى.[۳] برخى قدما میان دو رکعت نخست و دو رکعت آخر تفصیل داده و گفته‌اند: اگر در دو رکعت آخر پس از هر دو سجده متذکر شود، برمى‌گردد و رکوع را به جا مى‌آورد و سجده را دوباره انجام مى‌دهد و در این صورت نمازش صحیح است.[۴] جریان حکم یاد شده در رکعت دوم نیز از برخى قدما نقل شده است.[۵] بلکه از برخى دیگر از آنان تعمیم حکم یاد شده به همه رکعت ها نقل شده است.[۶]

زیاد کردن رکوع از روى سهو بنابر قول مشهور ـ که ترک سهوى آن را موجب بطلان نماز مى‌دانند ـ حکم ترک سهوى رکوع را دارد، مگر در نماز جماعت که چنانچه مأموم پیش از امام سر از رکوع بردارد، بنابر قول مشهور واجب است دوباره به رکوع رود و از امام متابعت کند.[۷]

به قول مشهور، درک رکوع امام جماعت یک رکعت محسوب می‌شود.[۸] همچنین به قول مشهور، کسی که در نماز جمعه به رکوع رکعت دوم نماز رسیده، نماز جمعه را درک کرده و باید رکعت دوم نمازش را خود بخواند.[۹]

به قول مشهور در نماز آیات به جماعت، مأموم نمی‌تواند پس از رکوعِ نخست -اعم از رکعت اول و دوم- به امام اقتدا کند؛ بلکه باید قبل یا در اثنای اولین رکوع اقتدا نماید.[۱۰]

واجبات رکوع

۱. انحناء و خم شدن: به اندازه‌اى که دست ها به زانوها برسد؛ لیکن این مسئله که خم شدن باید به اندازه‌اى باشد که گودی کف دست به زانو برسد یا رسیدن سر انگشتان کفایت می‌کند، اختلافی است.[۱۱] البته نهادن دست ها بر زانوها در حال رکوع واجب نیست؛[۱۲] هر چند برخی، احتیاط واجب را در نهادن دانسته‌اند.[۱۳]

خم شدن باید به گونه متعارف باشد. از این رو، خم شدن به یکی از دو پهلو و یا پایین آوردن باسن و بالا بردن زانوها و مانند آن صحیح نیست. برخی برای زن، خم شدن در حدی که دست به زانو برسد را واجب ندانسته و گفته‌اند: برای زن خم شدن به اندازه‌ای که دست به ران (بالای زانو) برسد، کفایت می‌کند.[۱۴] بلکه آن را برای زن مستحب دانسته‌اند؛[۱۵] لیکن در مقابل، برخی در مقدار واجب از انحنا تفاوتی بین مرد و زن قائل نشده‌اند؛ اما در مقدار مستحب (خم شدن به گونه‌ای که گودی دست ها بر سر زانوها قرار گرفته و زانوها به عقب کشیده شوند) قائل به تفاوت شده و آن را تنها به مرد اختصاص داده‌اند.[۱۶]

نمازگزار ناتوان از خم شدن به مقدار واجب، تا حدّ ممکن خم می‌شود؛[۱۷] لیکن برخی احتیاط را در خم شدن به اندازه ممکن و اشاره کردن با سر دانسته‌اند.[۱۸] برخی دیگر احتیاط را در تکرار نماز به هر دو صورت؛ رکوع با خم شدن به مقدار ممکن و اشاره دانسته‌اند.[۱۹]

کسی که ایستاده نماز می‌گزارد چنانچه خم شدن برای رکوع برایش امکان‌پذیر نباشد، در صورتی که بتواند در حالت نشسته به رکوع رود، آیا برای او نشسته رکوع کردن واجب است یا ایستاده نماز خواندن و با سر اشاره کردن برای رکوع؟ مسئله محل اختلاف است.[۲۰] برخی احتیاط را در گزاردن نماز به هر دو صورت دانسته‌اند.[۲۱]

کسی که نشسته رکوع می‌کند باید به اندازه‌ای خم شود که صورتش برابر زانوهایش قرار گیرد و افضل، قرار گرفتن صورت محاذی محل سجده است.[۲۲] برخی بلندکردن رانها را نیز در حال رکوع واجب دانسته‌اند.[۲۳] بعضی گفته‌اند: خم شدن به مقداری که به نظر عرف رکوع در حال نشسته بر آن صادق باشد، کفایت می‌کند.[۲۴]

کسی که خم شدن برایش مطلقا؛ خواه ایستاده یا نشسته امکان ندارد به قول مشهور برای رکوع با سر اشاره می‌کند و در صورت عدم امکان آن با دو چشم به بستن آن به قصد رکوع و بازکردن به قصد بلند شدن از رکوع، رکوع می‌کند.[۲۵]

۲. ذکر: بی شک ذکر خداوند متعال در رکوع واجب است؛ لیکن در این که گفتن هر ذکر مشتمل بر تنزیه و ستایش خداوند، همچون تکبیر، تهلیل و تسبیح کفایت می‌کند یا خصوص تسبیح واجب است، اختلاف می‌باشد. بنابر قول دوم در کفایت مطلق تسبیح یا وجوب یک بار تسبیح کبری {سُبحانَ رَبیَ العَظیمِ وَ بِحَمدِهِ} یا وجوب سه بار آن و یا تخییر بین یک بار تسبیح کبری و سه بار تسبیح صغری {سُبحانَ اللّه‌} اختلاف است؛ چنان که در تسبیح کبری آیا آوردن {وَ بِحَمدِهِ} واجب است یا گفتن {سُبحانَ رَبیَ العَظیم} کفایت می‌کند؟ اختلاف می‌باشد. بنابر قول دوم افزودن آن مستحب خواهد بود. در حال ضرورت نیز گفتن یک بار {سُبحانَ اللّه‌} کفایت می‌کند.[۲۶]

۳. طمأنینه: واجب است بدن نمازگزار هنگام ادای ذکر واجبِ رکوع آرام و بی حرکت باشد. در وجوب طمأنینه هنگام گفتن ذکر مستحب، اختلاف است. بر وجوب آن ادعای اجماع شده است.[۲۷] البته نسبت به ذکری که استحبابش مطلق است و اختصاص به نماز ندارد، طمأنینه در آن واجب نیست.[۲۸]

ترک عمدی طمأنینه هنگام ذکر واجب رکوع موجب بطلان نماز است. لیکن ترک سهوی آن موجب بطلان نماز نیست؛ ولی چنانچه قبل از سر برداشتن از رکوع متذکر گردد باید ذکر را با طمأنینه تکرار کند.[۲۹]

ظاهر کلام بعض قدما رکن بودن طمأنینه است؛[۳۰] لیکن به گفته برخی، مقصود از رکن بودن در کلام بعض قدما در این مورد و دو مورد بعدی، وجوب طمأنینه در مقابل قول به عدم وجوب آن است، نه آن که همچون رکوع از ارکان نماز است که با ترک آن هر چند از روی سهو نماز باطل شود.[۳۱]

برخی گفته‌اند: فقدان طمأنینه در اصل (مسمای) رکوع، هر چند از روی سهو موجب بطلان نماز است؛ لیکن با رعایت طمأنینه در اصل رکوع، ترک آن از روی سهو در حال ذکر موجب بطلان نماز نمی‌شود.[۳۲]

۴. بلندکردن سر از رکوع و ایستادن: بنابراین چنانچه نمازگزار بدون عذر و از روی عمد قبل از سربرداشتن از رکوع و ایستادن به سجده رود، نمازش باطل است؛ اما اگر از روی سهو باشد نماز باطل نمی‌شود؛ لیکن در صورتی که قبل از رفتن به سجده متذکر شود باید برگردد و بایستد و سپس به سجده رود.[۳۳] ظاهر کلام برخی قدما رکن بودن این واجب است.[۳۴]

۵. طمأنینه پس از رکوع: واجب است نمازگزار پس از بلندشدن از رکوع راست بایستد و پس از آن که بدنش آرام گرفت به سجده رود. بنابراین ترک عمدی طمأنینه در حال ایستادن موجب بطلان نماز می‌شود.[۳۵] ظاهر کلام برخی قدما رکن بودن این طمأنینه است.[۳۶]

۶. تکبیر: به قول برخی قدما برای رفتن به رکوع، گفتن تکبیر واجب است. نظر مشهور استحباب آن است.[۳۷]

مستحبات رکوع

  1. به قول مشهور، تکبیر قبل از رکوع. برخی قدما قائل به وجوب آن شده‌اند.[۳۸]
  2. گذاشتن کف دستها بر سر زانوها با انگشتان باز.
  3. بازکردن و گشودن دست ها از دو پهلو مانند دو بال گشوده برای مرد و ترک آن برای زن.
  4. نهادن دست راست بر زانوی راست پیش از نهادن دست چپ بر زانوی چپ.
  5. کشیدن زانوها به عقب و صاف کردن پشت و موازی قراردادن گردن با آن.[۳۹]
  6. قرار دادن زانوها به موازات یکدیگر.[۴۰]
  7. فاصله انداختن بین پاها به اندازه یک وجب.
  8. به قول مشهور، نگاه‌کردن بین دو پا؛ لیکن برخی بستن چشمها را در حال رکوع مستحب دانسته‌اند. برخی نیز قائل به تخییر بین نگاه کردن و بستن چشمها شده‌اند.
  9. تکرار ذکر رکوع و ختم آن به عدد فرد همچون سه، پنج و هفت.
  10. خواندن دعاهای وارد شده قبل و بعد از ذکر واجب رکوع.
  11. گفتن ذکر صلوات بر محمد و آل محمد قبل یا بعد از ذکر واجب رکوع.
  12. گفتن {سَمِعَ اللّه‌ُ لِمَن حَمِدَهُ} بعد از سر برداشتن از رکوع.[۴۱]
  13. بلندکردن دستها بعد از رکوع پس از ایستادن به قول گروهی؛ مشهور آن را مستحب ندانسته‌اند. برخی تکبیر را نیز با بلندکردن دست ها مستحب دانسته‌اند.[۴۲]
  14. گذاشتن دست ها بر روی رانها (بالای زانوها) برای زن.[۴۳]

مکروهات رکوع

  1. موازی یکدیگر قرار ندادن گردن و پشت با فروافکندن سر و کمان کردن پشت یا صاف کردن پشت و پایین انداختن سر و یا جلو دادن سینه و به داخل بردن پشت، همچون زین اسب.
  2. چسباندن دست ها به پهلو برای مرد.
  3. کمان کردن زانوها و عقب کشیدن پشت به تصریح برخی.
  4. نهادن دست ها بر یکدیگر و نیز بین زانوها. ظاهر کلام برخی حرمت آن است.
  5. خارج کردن دست ها از آستین و قراردادن در زیر لباس.
  6. تلاوت قرآن. [۴۴]

پانویس

  1. ↑ الحدائق الناضرة، ۸/۲۳۴؛ مستند العروة (الصلاة) ۴/۶.
  2. ↑ جواهرالکلام، ۱۰/۶۹؛ العروة الوثقى ۲/۵۳۷.
  3. ↑ غایة المرام ۱/۱۹۷؛ جواهرالکلام ۱۰/۶۹ و ۱۲/۲۴۳.
  4. ↑ المبسوط، ۱/۱۰۹.
  5. ↑ مختلف الشیعة، ۲/۳۶۳.
  6. ↑ المبسوط ۱/۱۱۹.
  7. ↑ مستمسک العروة، ۷/۲۶۹ ـ ۲۷۱.
  8. ↑ جواهرالکلام، ۱۳/۱۴۶ و ۱۴/۵۴.
  9. ↑ .۱۱/۱۴۶-۱۴۹
  10. ↑ ۴۴۵-۴۴۶.
  11. ↑ الحدائق الناضرة ۸/۲۳۶-۲۳۸؛ جواهرالکلام ۱۰/۷۳؛ مستند العروة (الصلاة) ۴/۶-۱۱.
  12. ↑ الحدائق الناضرة ۸/۲۳۷.
  13. ↑ العروة الوثقی، ۲/۵۳۹.
  14. ↑ المقنعة/ ۱۱۱؛ النهایة/ ۷۳؛ الوسیلة/ ۹۵؛ جامع المقاصد ۲/ ۳۶۳.
  15. ↑ کتاب السرائر ۱/۲۲۵؛ الألفیة والنفلیة/۱۱۹.
  16. ↑ جواهرالکلام، ۱۰/۷۳، ۷۴؛ العروة الوثقی ۲/۵۴۶؛ مستندالعروة (الصلاة) ۴/۶۰، ۶۱.
  17. ↑ جواهرالکلام، ۱۰/۷۶.
  18. ↑ مستند العروة، (الصلاة) ۴/۳۴.
  19. ↑ العروة الوثقی ۲/۵۳۹، ۵۴۰.
  20. ↑ ۵۴۰؛ مستند العروة، (الصلاة) ۴/۳۵، ۳۶.
  21. ↑ العروة الوثقی، ۲/۵۴۰؛ هدایة العباد، (گلپایگانی)، ۱/۱۵۵.
  22. ↑ مسالک الأفهام ۱/۲۰۲؛ مدارک الأحکام ۳/۳۳۰؛ جواهرالکلام ۹/۲۶۲، ۲۶۳؛ العروة الوثقی ۲/۵۵۱.
  23. ↑ جامع المقاصد، ۲/۲۰۵؛ مسالک الأفهام ۱/۲۰۲.
  24. ↑ مجمع الفائدة ۲/۱۹۲؛ جواهرالکلام، ۹/۲۶۲، ۲۶۳.
  25. ↑ الحدائق الناضرة، ۸/۷۹ ۸۰ و ۲۴۱؛ ریاض المسائل ۳/۳۷۶ و ۴۲۹.
  26. ↑ جواهرالکلام، ۱۰/۸۹، ۹۷.
  27. ↑ مستمسک العروة، ۶/۱۴۳، ۱۴۴ و ۳۰۴.
  28. ↑ العروة الوثقی، ۲/۵۳۹.
  29. ↑ جواهرالکلام، ۱۲/۲۷۵، ۲۷۶.
  30. ↑ الخلاف، ۱/۳۴۸.
  31. ↑ تلخیص الخلاف/ ۱۱۹-۱۲۰.
  32. ↑ مستندالعروة (الصلاة)، ۴/۲۸-۲۹.
  33. ↑ رسائل المحقق الکرکی ۳/۲۷۶؛ جواهرالکلام ۱۰/۸۷-۸۸.
  34. ↑ الخلاف، ۱/۳۵۱.
  35. ↑ جواهرالکلام، ۱۰/۸۸.
  36. ↑ الخلاف، ۱/۳۵۱.
  37. ↑ جواهرالکلام، ۱۰/۱۰۱، ۱۰۳؛ المراسم العلویة/۶۹؛ الخلاف ۱/۳۱۴ و ۳۴۶.
  38. ↑ جواهرالکلام ۱۰/۱۰۱،۱۰۳؛ المراسم العلویة/۶۹؛ الخلاف ۱/۳۱۴ و ۳۴۶.
  39. ↑ جواهرالکلام، ۱۰/۱۰۴، ۱۰۵؛ العروة الوثقی، ۲/۵۵۲.
  40. ↑ الدروس الشرعیة ۱/۱۷۸.
  41. ↑ جواهرالکلام، ۱۰/۱۰۶، ۱۱۶؛ العروة الوثقی، ۲/۵۵۲، ۵۵۳.
  42. ↑ مستمسک العروة، ۶/۳۳۸، ۳۳۹.
  43. ↑ الألفیة والنفلیة/۱۱۹.
  44. ↑ جواهرالکلام، ۱۰/۱۱۶، ۱۲۱؛ العروة الوثقی ۲/۵۵۳.

منابع



برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=رکوع&oldid=134375»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا