عیون الحکم و المواعظ (کتاب)

عيون الحكم و المواعظ

کتاب «عیون الحکم و المواعظ»، به زبان عربى، نوشته على بن محمد لیثى واسطى، از علماى قرن ششم هجرى، حاوى سخنان کوتاه امیرالمؤمنین على(علیه السلام) است و در آن، بیش از ده‌هزار حدیث گرد آمده است.

مؤلف

ابوالحسن کافی الدین علی بن محمد بن حسن بن اللیثی الواسطی مشهور به ابن الشرفیه یا ابن الشرقیه است. تاریخ تولد و وفات او به درستی در دسترس نیست، ولی آن گونه که پیداست از علمای قرن ۶ هجری بوده است.

از زندگانی او برمی آید که وی واعظی برجسته بوده و در مسجد جامع واسط که حجاج بن یوسف آن را بنا کرده بود در جمع زیادی به بیان مناقب اهل بیت علیهم السلام می پرداخته است. او از شاگردان شیخ رشیدالدین ابی الفضل شاذان بن جبرئیل قمی است و یحیی بن حمید و علاءالدین حسین بن علی بن مهدی حسینی سبزواری از جمله شاگردان او هستند.

در جلد دوم مستدرکات اعیان الشیعه نقل شده: کافی الدین یا فخرالدین ابن الشرقیه از بزرگان علمای امامیه بوده و در اواخر قرن ۶ می زیسته و شاید قرن ۷ را هم درک کرده باشد. علامه میرزا عبدالله افندی در ریاض العلماء او را از جمله بزرگان علمای امامیه و با عنوان فاضل جلیل و عالم کبیر نبیل یاد می کند.

ساختار کتاب

ترتیب کتاب، همان ترتیب کتاب «غرر الحکم» است، و حکمت‌هاى آن نیز عموماً از «غرر» است، ولى با این فرق که نویسنده:

۱. حکمت‌ها را پس و پیش کرده است؛

۲. برخى فصل‌ها را در هم ادغام نموده است؛

۳. در ابتداى هر باب، تعداد حکمت‌هاى آن باب را با ذکر رقم مشخص کرده است.

نسخه موجود در برنامه جامع الاحادیث، در ۲۹ باب به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده که هر باب نیز مشتمل بر فصولى است. علامه مجلسى، آن را حاوى سى باب دانسته است که در باب سى‌ام، سخنان کوتاه امیرالمؤمنین(ع) در باره توحید و وصایا آمده است. وی در «بحار الانوار» بخشى از آن را در جلد ۱۷، حدیث ۴۳ به بعد، نقل کرده و مشخصات برخى از فصل‌هاى این باب را نیز بیان نموده است. هم‌چنین در ج ۷۳، باب حبّ الدنیا و ذمّها و نیز ج ۷۷، از این کتاب نقل نموده است.

البته نسخه‌هاى خطى این کتاب - حتى نسخه‌اى که به دست صاحب ریاض العلماء رسیده - فاقد باب سى‌ام بوده است. مرحوم افندی، در ریاض، جلد ۴، ص ۲۵۳، تصریح کرده که تمامى نسخه‌هایى که دیده، فاقد باب سى‌ام بوده است و جالب توجّه اینکه علامه مجلسى، در «بحار الانوار» از باب‌هاى بیست و نه‌گانه کتاب، هیچ مطلبى نقل نکرده و شاید بدین علّت که آن را مشابه «غرر الحکم» یا شبیه نسخه‌اى از آن مى‌دیده، ولى از باب سى‌ام که دیگر شبیه غرر نمى‌باشد، نقل نموده و شاید به دلیل بى‌دقّتى مؤلف، در نقل، تنها به ذکر نمونه‌هایى از آن اکتفا کرده است. با در نظر گرفتن این نکته که مؤلف، آن‌جا که با پس و پیش نمودن احادیث «غرر الحکم»، حدیث نقل مى‌کند، از محدوده کلمات امیرالمؤمنین(ع) خارج نشده و در آن‌جا که گاهى از «خصال» شیخ صدوق و غیره مطلب نقل کرده، کلمات امیرالمؤمنین و غیر آن را آورده است، حدس قوى این است که باب سى‌ام که خارج از محدوده غرر بوده، معجونى از کلمات امیرمؤمنان و دیگران، حتّى غیر معصومین بوده است.

گزارش محتوا

یکى از اشکالاتى که بر این کتاب و بر «غرر الحکم» وارد است، این است که در تهیه کلمات قصار، تنها به ظاهر و کمیت و سجع و قافیه و بالابردن آمار توجه شده و چندان توجهى به معنى و کیفیت نشده است و گاهى به خاطر آوردن کلمه‌اى که اولش آن حرف مورد نظر باشد، کلام را تقطیع کرده و به‌صورت ناقص مى‌آورند و حتى گاهى آیات قرآن را به اشتباه جزو کلمات قصار آورده‌اند و دیگر مواردى که این‌جا چندان جاى بحث از آن نمى‌باشد و باید در مقدمه «غرر الحکم» مورد دقت و پى‌گیرى قرار گیرد.

مؤلف، در مقدمه، به بیان منابع پرداخته و هشت منبع را ذکر کرده است، اما متأسفانه پس از بررسى دقیق، مشخص شد که نزدیک به صددرصد مطالب کتاب (البته ۲۹ باب موجود)، از «غرر الحکم» گرفته شده؛ گاهى از یک حکمت، دو حکمت ساخته و یا به عکس. اما کتاب‌هاى دیگر که مؤلف، به‌عنوان مصادر کتاب نقل کرده، معلوم نیست چیزى را از آنها نقل نموده باشد، مگر در موارد بسیار اندک و یا ممکن است در باب سى‌ام کتاب، نقل کرده که فعلاً این باب، در دست‌رس نیست. تمام حکمت‌های «عیون»، بر «غرر»، عرضه گشته است و مواردى که در «غرر» نبوده است، در پاورقى مشخص شده و موارد اختلاف با «غرر» نیز ثبت شده است.

شیوه نقل از «غرر» نیز عجیب است؛ گاهى در یک باب، از اول فصل شروع کرده، یکى در میان، نقل مى‌کند تا به آخر باب مى‌رسد، آن‌گاه برگشته و هر چه را جا گذاشته نقل مى‌کند و در باب دیگر، از آخر و یا از وسط باب شروع مى‌کند و به جلو یا به عقب مى‌رود، مقدارى را نقل مى‌کند و مقدارى را رها مى‌نماید، سپس آنهایى را که رها کرده، در پایان مى‌آورد.

در حکمت‌های «غرر الحکم» مراعات سجع شده و هر دو یا سه حکمت، داراى یک سجع مى‌باشد، ولى مؤلف «عیون»، اینها را چندان رعایت نکرده و در بسیارى از موارد، سجع را به هم ریخته است و گاهى در این رفت و آمدهایى که داشته و یکى را نقل کرده و دیگرى را رها نموده، دچار اشتباه شده و حکمت‌هایى را که قبلاً ذکر کرده، دوباره آنها را تکرار نموده است.

پس از «غرر الحکم»، مؤلف، گاهى از کتاب «خصال» شیخ صدوق، مطالبى را نقل کرده که اگر نقل نمى‌کرد بهتر بود، زیرا کلماتى را از پیامبر(ص) و امیرمؤمنان و امام باقر و امام صادق و امام رضا(علیهم السلام) آورده و تمام آنها را به‌عنوان کلمات امیرمؤمنان(ع) معرفى کرده است، چرا که مبناى کتاب بر این است، البته محقق کتاب در پاورقى‌هاى کتاب، این موارد را مشخص نموده است.

نکته دیگرى که این‌جا باید یادآور شویم، این است که برخى به اشتباه، این کتاب را بزرگ‌ترین مجموعه کلمات قصار امیرمؤمنان(ع) مى‌دانند، درحالى که «غرر الحکم» با داشتن ۱۱۰۵۰ حدیث، حدود هزار کلمه بیشتر از این کتاب دارد و جمع کلمات باب‌هاى ۲۹گانه، ۱۰۲۵۳ عدد است و ما بقى از باب سى‌ام مى‌باشد که در نسخه حاضر موجود نیست؛ وانگهى هر چه کتاب «عیون الحکم» دارد، از غرر است و اندکى، از «خصال» و غیره مى‌باشد.

وضعیت کتاب

میرزا محمدتقى خان سپهر کاشانى، لسان الملک (م ۱۲۹۷ق)، کتاب را با اضافاتى همراه با ترجمه فارسى بخشى از آن، در جلدهاى پنجم و ششم «ناسخ التواریخ» نقل کرده و مکرر به چاپ رسیده است. هم‌چنین احمد بن محمد بن خلف، به سال ۱۱۵۲، آن را تلخیص کرده و «المحکم المنتخب من عیون الحکم» نامیده است. نسخه حاضر، به همت آقاى حسین حسینى بیرجندى مورد تحقیق قرار گرفته است.

تحقیق این کتاب، با مراجعه به دو نسخه و تلفیق آنها انجام گرفته است؛ نخست، نسخه کتاب «ناسخ التواریخ» که کامل‌تر بود و با رمز (ت) مشخص شده است و سپس نسخه کتابخانه مرحوم آیت‌الله مرعشى که قدیمى‌ترین نسخه شناخته شده کتاب است و با رمز (ب) مشخص شده است.

حکمت‌هاى تکرارى که نشانه بى‌دقتى مؤلف بوده، از کتاب حذف شده و برخى از اشتباهات مؤلف، تصحیح گردیده، از جمله اشتباه بین (ض) و (ظ) و بین (لا) ناهیه و (لا) نافیه. هم‌چنین تمام احادیث کتاب، شماره‌گذارى شده است.

منابع

• مقدمه و متن کتاب؛
• نقدى بر کتاب عیون الحکم و المواعظ و ذخیرة المتعظ و المواعظ، محمد کاظم عبداللهى، نهج‌البلاغة، شماره ۱، سال اول، پاییز ۸۰، ص ۸۳ - ۹۳.

متن کتاب

عيون الحكم و المواعظ