رزق

به تمام نیازمندی‌هایی كه برای ادامه حیات موجودات ضروری است رزق گفته می‌شود. از آنجا كه خداوند خالق همه موجودات است و ادامه حیات هر موجودی، در واقع خلق مداوم و لحظه به لحظه او است.

"رزق" در لغت

"رزق" در لغت به معنى عطا و بخشش مستمر است. ماده "رزق" و از آن تعبیر به روزی می­شود و در اصطلاح به هر چيزى كه مايه دوام حيات مخلوقات زنده است، رزق گویند. در واقع رزق موهبت و بخششی است از ناحیه خدای متعال به بندگانش بدون این که استحقاق آن را داشته باشند.

روزی دهنده خداست:

• «وَ مَا مِن دَابَّةٍ فىِ الْأَرْضِ إِلَّا عَلىَ اللَّهِ رِزْقُهَا...»؛(سوره هود/6) هيچ جنبنده‌اى در زمين نيست مگر اين كه روزى او بر خداست!

از این رو فرزندکشی را به خاطر ترس از تأمین مخارج آنان، حرام کرده است:

• «وَلَا تَقْتُلُواْ أَوْلَادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلَاقٍ نحَّْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِيَّاكمُ‌ْ إِنَّ قَتْلَهُمْ كَانَ خِطًْا كَبِيرًا»؛ (سوره اسراء/31) و فرزندانتان را از ترس فقر، نكشيد! ما آنها و شما را روزى مى‌دهيم مسلماً كشتن آنها گناه بزرگى است!

خدای متعال در استدلال بر عدم توانایی معبودانِ ساختگی مشرکان نسبت به روزی رساندن بر آنان چنین می­فرماید:

• «وَ يَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَمْلِكُ لَهُمْ رِزْقًا مِّنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ شَيًْا وَلَا يَسْتَطِيعُون»؛(سوره نحل/73) آنها غير از خدا، موجوداتی را مى‌پرستند كه هيچ رزقى را براى آنان از آسمانها و زمين در اختيار ندارند و توان اين كار را نيز ندارند و مشركان را كه از پيش خود و بى اذن او، بخشى از رزق حلال را بر خود حرام كرده بودند، مورد ملامت و سرزنش قرار داده است.

• «قُلْ أَرَءَيْتُم مَّا أَنزَلَ اللَّهُ لَكُم مِّن رِّزْقٍ فَجَعَلْتُم مِّنْهُ حَرَامًا وَ حَلَالًا قُلْ ءَاللَّهُ أَذِنَ لَكُمْ أَمْ عَلىَ اللَّهِ تَفْترَُونَ»؛ (سوره یونس/59) بگو: آيا روزي هايى را كه خداوند بر شما نازل كرده، ديده‌ ايد كه بعضى از آن را حلال و بعضى را حرام نموده‌ ايد؟! بگو: آيا خداوند به شما اجازه داده يا بر خدا افترا مى­ بنديد (و از پيش خود، حلال و حرام مى ‌كنيد؟!)

واژة "رازق" و "رزّاق" به معنای حقيقى کلمه، تنها بر خدای متعال اطلاق مى‌شود و اگر در غیر او بكار رود، جنبه مجازى دارد.

• «...وَ عَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ كِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ...»؛ (سوره بقره/233) ...پدران موظفند زنانى را كه فرزندانشان را شير مى‌ دهند به طور شايسته روزى دهند و لباس بپوشانند...

اقسام رزق

از آنجا که به هر گونه بهره‌اى را كه خداوند نصيب بندگان مى‌كند اعم از مواد غذايى، مسكن، پوشاك و يا علم، عقل، فهم، ايمان و اخلاص رزق گفته مى‌شود، رزق تنها رزق مادی نیست بلکه شامل رزق معنوی نیز می­شود.

قرآن درباره شهيدان مى‌گويد: «...بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ»؛ ...آنها زنده‌اند و نزد پروردگارشان روزى مى‌برند. (سوره آل عمران/169)

روشن است كه روزى شهيدان، آن هم در جهان برزخ، نعمت هاى مادى نيست بلكه همان مواهب معنوى است.

1. رزق کریم:

• «فَالَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْالصَّالِحَاتِ لهَُم مَّغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَرِيم»؛ (سوره حج/50) آنها كه ايمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، آمرزش و روزى پرارزشى براى آنهاست!

در این آیه نعمت های بهشت، رزق کریم نامیده شده است. طبرسى، فضل بن حسن؛ مجمع البيان فى تفسير القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو 1372ش، ج7، ص143 که مومنان خداترس و دارای عمل صالح و مردان و زنان پاکدامن به عنوان پاداش الهی از آن بهره­مند خواهند شد.

همچنین رزق کریم از آن مواهب الهی است که جهادگران و مهاجران و انصار به آن نوید داده شده­اند.

• «وَالَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ هَاجَرُواْ وَ جَاهَدُواْ فىِ سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ ءَاوَواْ وَّ نَصَرُواْ أُوْلَئكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لهَُّم مَّغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَرِيمٌ»؛ (سوره انفال/74) و آنها كه ايمان آوردند و هجرت نمودند و در راه خدا جهاد كردند و آنها كه پناه دادند و يارى نمودند، آنان مؤمنان حقيقى‌اند براى آنها، آمرزش (و رحمت خدا) و روزى شايسته‌اى است.

2. رزق معلوم:

• «إِلَّا عِبَادَاللَّهِ الْمُخْلَصِينَ أُوْلَئكَ لهَُمْ رِزْقٌ مَّعْلُومٌ»؛ (سوره صافات/40-41) جز بندگان مخلص خدا (كه از كيفرها بركنارند)! براى آنان [بندگان مخلص‌] روزى معيّن و ويژه‌اى است.

"رزق معلوم" یعنی خداوند در بهشت برای بندگان مخلَص خود، رزقی می­دهد که غیر از رزقِ دیگر بهشتیان است و هيچ شباهتى بر رزق ديگران ندارد، اگرچه نام رزق ايشان و رزق ديگران يكى است به آن جهت که آنان جز به خداى تعالى به هيچ چيز ديگرى وابستگى ندارند، نه به زينت زندگى دنيا و نه به نعمت های آخرت، چرا که در دل ايشان غير از خدا چيز ديگرى وجود ندارد.

3. رزق حسن:

• «وَالَّذِينَ هَاجَرُواْ فىِ سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُواْ أَوْ مَاتُواْ لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقًا حَسَنًا وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَيرُْ الرَّازِقِين»؛ (سوره حج/58) و كسانى كه در راه خدا هجرت كردند، سپس كشته شدند يا به مرگ طبيعى از دنيا رفتند، خداوند به آنها روزى نيكويى مى‌دهد كه او بهترين روزى‌دهندگان است!

در این آیه "رزق حسن" را پاداش همه مهاجران الهی قرار داده، خواه به مقام شهادت رسیده باشند خواه در این راه به مرگ طبیعی از دنیا رفته باشند.

"رزق حسن" اشاره به نعمت هايى است كه وقتى چشم انسان به آن مى‌افتد، چنان مجذوب مى‌شود كه نمى‌تواند ديده از آن برگيرد و به غير آن نگاه كند و تنها خدا قدرت دارد كه چنين روزى را به كسى دهد. همچنین در قرآن به مقام نبوت و به فایده­های حلال درخت انگور، رزق حسن اطلاق شده است.

تقوا عامل برخورداری از روزی بی­حساب:

• «...وَ مَن يَتَّقِ اللَّهَ يجَْعَل لَّهُ مخَْرَجًا وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَايحَْتَسِبُ...»؛ (سوره طلاق/2-3) ...و هر كس تقواى الهى پيشه كند، خداوند راه نجاتى براى او فراهم مى‌كند و او را از جايى كه گمان ندارد روزى مى‌دهد...

مشیت روزی رسانی الهی:

• «لَهُ مَقَالِيدُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاءُ وَ يَقْدِرُ إِنَّهُ بِكلُ‌ِّ شىَ‌ْءٍ عَلِيم‌»؛ (سوره شوری/12) كليدهاى آسمانها و زمين از آن اوست روزى را براى هر كس بخواهد گسترش مى­دهد يا محدود مى‌سازد او به همه چيز داناست.

بر اساس بخش اخیر آیه «إِنَّهُ بِكلُ‌ِّ شىَ‌ْءٍ عَلِيم‌» توسعه و تنگی روزیِ بندگان از روی حکمت و علم الهی است. البته اراده خدا در زمينه وسعت و تنگى روزى، مشروط به شرائطى است كه بر زندگى انسانها حكم ‌فرماست و تلاش و كوشش و اخلاص و فداكاري و به عكس سستى و تنبلى و بخل و آلودگى نيت، نقش تعيين كننده‌اى در آن دارد. به همين دليل قرآن مجيد كراراً انسان را در گرو سعى و كوشش و تلاش و فعاليت خود شمرده و بهره او را از زندگى به ميزان سعى و تلاشش مى‌داند.

در حديثى از امام صادق علیه السلام مى‌خوانيم: «لاتَكسَلوا فى طَلَبِ مَعايشِكم فَإنّ آباءَنا كانوا يَركُضُون فيها و يَطلُبونَها»؛ در طلب روزى و نيازهاى زندگى تنبلى نكنيد چرا كه پدران و نياكان ما به دنبال آن مى‌دويدند و آن را طلب مى‌كردند.

در آیه دیگری حکمت روزی رسانی خود را چنین بیان می کند:

• «وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْاْ فىِ الْأَرْضِ وَلَكِن يُنزَِّلُ بِقَدَرٍ مَّا يَشَاءُ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِيرُ بَصِير»؛ (سوره شوری/27) هرگاه خداوند روزى را براى بندگانش وسعت بخشد، در زمين طغيان و ستم مى‌كنند از اين رو به مقدارى كه مى‌خواهد (و مصلحت مى ‌داند) نازل مى ‌كند، كه نسبت به بندگانش آگاه و بيناست!

ویژگیهای رزق بهشت

1. باارزشتر از تمام نعمت های دنیایی:

• «وَلَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلىَ‌ مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِّنهُْمْ زَهْرَةَ الحَْيَوةِ الدُّنْيَا لِنَفْتِنهَُمْ فِيهِ وَ رِزْقُ رَبِّكَ خَيرٌْ وَ أَبْقَى‌»؛ (سوره طه/131) و هرگز چشمان خود را به نعمت هاى مادّى كه به گروه‌هايى از آنان داده‌ايم، ميفكن! اين ها شكوفه‌هاى زندگى دنياست تا آنان را در آن بيازماييم و روزى پروردگارت بهتر و پايدارتر است!

مقابله "رزق ربک" با "زَهْرَةَ الحَْيَوةِ الدُّنْيَا" گویای آخرتی بودن آن است. در آیه دیگری رزق دنیا را در مقابل رزق آخرت متاعی بیش نمی­داند.

• «اللَّهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاءُ وَ يَقْدِرُ وَ فَرِحُواْ بِالحَْيَوةِ الدُّنْيَا وَ مَا الحَْيَوةُ الدُّنْيَا فىِ الاَْخِرَةِ إِلَّا مَتَاع»؛‌(سوره رعد/26) خدا روزى را براى هر كس بخواهد (و شايسته بداند) وسيع، براى هر كس بخواهد (و مصلحت بداند،) تنگ قرار مى‌دهد ولى آنها [كافران‌] به زندگى دنيا، شاد (و خوشحال) شدند در حالى كه زندگى دنيا در برابر آخرت، متاع ناچيزى است!

2. جاودانگی و پایان ناپذیری:

• «جَنَّاتِ عَدْنٍ مُّفَتَّحَةً لهَُّمُ الْأَبْوَاب‌...إِنَّ هَذَا لَرِزْقُنَا مَا لَهُ مِن نَّفَاد»؛(سوره ص/50 و 54) باغهاى جاويدان بهشتى كه درهايش به روى آنان گشوده است... اين روزى ما است كه هرگز آن را پايانى نيست!

3. بهره مندی تمام وقت بهشتیان از روزیهای بهشت:

• «...وَلهَُمْ رِزْقُهُمْ فِيهَا بُكْرَةً وَ عَشِيًّا»؛(سوره مریم/62) ...و هر صبح و شام، روزى آنان در بهشت مقرر است.

آمدن رزق در صبح و شام، كنايه از آمدنِ آن پشت سر هم و بدون انقطاع است‌.

منابع رزق

1. آسمان:

• «هُوَ الَّذِى يُرِيكُمْ ءَايَاتِهِ وَ يُنزَِّلُ لَكُم مِّنَ السَّمَاءِ رِزْقًا وَ مَا يَتَذَكَّرُ إِلَّا مَن يُنِيبُ»؛(سوره غافر/13) او كسى است كه آيات خود را به شما نشان مى‌دهد و از آسمان براى شما روزى (باارزشى) مى‌فرستد تنها كسانى متذكر اين حقايق مى‌شوند كه بسوى خدا بازمى‌گردند.

منظور از اين رزق آسمانى باران است كه بوسيله آن گياهان مي رويد كه روزى بندگان است و علت اين كه باران را رزق ناميده، آن است كه باران سبب روزى است‌.

2. زمین:

• «قُلْ مَن يَرْزُقُكُم مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ...»؛(سوره یونس/31) بگو: چه كسى شما را از آسمان و زمين روزى مى‌دهد؟...

روزی دادن از زمین به معنای این است که زمین محل رویشِ گیاهان و درختان و انواع متعدد مواد غذایی است.

عوامل جلب رزق و روزی

اولین عاملی كه تأثیر آن در جلب روزی پیداست كار و تلاش و استفاده از زور بازو است. اما مهم‌ این است كه بدانیم میزان تأثیرگذاری تلاش انسان در جلب روزی، چقدر است؟

واقعیت آن است كه «انسان»، همه كاره جهان خلقت نیست و همه چیز به هوش و تلاش او بستگی ندارد و از میان عوامل و اسباب بی‌شماری كه در نظام اسباب و مسببی جهان در كاراند، «هوش و تلاش» انسان جزیی از آن به شمار می‌رود.

در فرهنگ قرآن، قارون نماینده انسان متكبری است كه مال و ثروت خود را، حاصل فكر و تلاش خود می‌داند و از كارگردان هستی غفلت می‌‌ورزد: «...قالَ إنّما او تینُهُ عَلی عِلمٍ عندی، أوَلَم یَعلَم أن اللهَ قَد أهلَكَ مِن قَبلِهِ مِن القُرونِ مَن هُوَ أشَدُّ مِنه قُوَّهً و أكثَرُ جَمعاً ولایُسئَلُ عَن ذُنوبِهِم المجُرِمون»؛ (قارون) گفت: این ثروت را بوسیله دانشی كه نزد من است بدست آورده‌ام. آیا او نمی‌دانست كه خداوند اقوام پیش از او را كه نیرومندتر و ثروتمندتر از او بودند هلاك كرد؟ (و هنگامی كه عذاب الهی فرارسد) مجرمان از گناهانشان سؤال نمی‌شوند.

حاصل آنكه، جلب رزق و روزی به عامل و شرایط زیادی وابسته است كه فكر و اراده انسان جزئی از آنها است، به گفته شهریار:

اگر روزی به قدر عقل بودی تمام عاقلان بودند قارون

ولیكن رزق در میزانِ عدل است نه عاقل در شمار آرد نه مجنون

روایات نیز به همین نكته متذكر شده‌اند كه هوش سرشار و قوت بازو «تمام علتِ» جلب روزی نیست: قال الصادق علیه السلام: اِنَّ اللهَ تَعالی وَسَّع اَرزاقَ الحُمقی لِیَعتَبِرَ العُقَلاءُ وَ یَعلَموا اَنَّ الدُّنیا لَیسَ یَنالُ ما فیها بِعَمَلٍ وَلا حیلهٍ؛ خداوند روزی احمقها را وسعت بخشید تا عاقلان عبرت گیرند و بدانند كه دست یافتن به دنیا، تنها با كار و تدبیر میسر نیست.

ارتباط ضمانت روزی با تلاش انسان

تقدیر الهی بر دخالت كار و تلاش انسان در جلب روزی، تضمین روزی او به صورت مطلق و غیرمشروط نیست بلكه به شرط تدبیر و تلاش است:

• قال علی علیه السلام: اطلُبوا الرِزقَ فَإنَّهُ مَضمونٌ لِطالِبِه؛ رزق را طلب كنید، چرا كه برای طالب خود ضمانت شده است.

در دسته‌ای از روایات، ائمه دین حداقل كار و تلاش انسان را مشخص كرده‌اند:

• قٌلتٌ لِاْبی عبداللهِ علیه السّلام: أیُّ شیئٍ عَلَی الرجُلِ فی طَلَبِ الرزقِ؟ فقالَ: إذا فَتَحتَ بابَكَ و بَسَطتَ بساطَكَ فَقَد قَضَیتَ ما عَلَیكَ؛ (راوی گوید) از امام صادق علیه السلام سؤال كردم: وظیفه بنده در طلب روزی چیست؟ امام علیه السلام پاسخ داد: «وقتی مغازه خود را گشودی و بساط خود را پهن كردی، وظیفه خود را به انجام رسانده‌ای.

از جمع‌بندی روایات مشخص می‌شود كه وظیفه انسان برای جلب رزق و روزی، خود را در معرض روزی قرار دادن و «طلب» آن است. رزق و روزی، گمشده و یا گنجینه‌ای نیست كه ما مكلف باشیم به هر قیمتی كه شده آن را به چنگ آوریم و تصاحب كنیم بلكه مانند جویی روان است كه هر كس باید ظرفی بدست گیرد و كنار جوی نشیند و به قدر رفع عطش خود از آن بهره گیرد. ما مكلّف به فراهم كردن «زمینه» روزی هستیم نه «بدست آوردن» آن.

روش کسب رزق

در مورد نماز براي طلب روزي روايت است كه مردي نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: يا رسول الله صاحب عيالم و قرض و وام دارم و حالم سخت است دعايي به من ياد دهيد تا به وسيله آن طلب روزي كنم. از خداوند حضرت فرمودند: وضوي كاملي بگير و دو ركعت نماز بخوان پس ركوع و سجود آن را تمام به جا آور و سپس بگو: يا ماجد يا واحد يا كريم الوجه إليك بمحمد نبيّ الرحمه...

ادامه اين دعا در كتاب مفاتيح الجنان شيخ عباس قمی موجود است. حال به صورت فهرست وار اسبابي كه باعث ازدياد روزي و فقر مي شود را بيان مي كنيم. عوامل زيادي روزي: دعا، دعا براي پدر و مادر سحرخيزي، دوري از فحشاء، روبيدن ‌درب خانه، شستن ظرفها، صلة ارحام، شستن دست پيش از غذا و بعد از غذا، روشن كردن چراغ پيش از غروب آفتاب، خوردن ريزه هاي طعام كنار سفره، شانه كردن موي، گرفتن ناخن و شارب روز جمعه انگشتر عقيق و فيروزه و ياقوت در دست كردن، دعا براي مؤمن در خلوت، خواندن آية الكرسي، سلام كردن قل هو الله احد خواندن بعد از داخل شدن به خانه خواندن سوره واقعه در شب پيش از خواب و... و عواملي كه باعث فقر مي شود: انجام گناهان خصوصاً دروغگويي، اظهار فقر در حالي كه فقير نيست، خوابيدن بين مغرب و عشا و بعد از اذان صبح تا طلوع آفتاب، عاق والدين، شانه كردن موي در حال ايستاده، جاروب كردن خانه در شب، برطرف نكردن تار عنكبوت از خانه، ناشسته گذاشتن ظرفهاي كثيف در منزل و... كه مواردش بسيار است.

در پايان قسمتي از خطبة حضرت امام علی عليه السلام كه درباره روزي فرموده اند، نقل مي كنيم: روزي ها را مقدر كرد برخي اندك و برخي فراوان دسته اي در تنگي و دسته اي در زندگاني فراخ و آسان، قسمتي كرد به عدالت تا آن را كه خواهد بيازمايد در زندگاني آسان يا دشوار و بيازمايد سپاس و شكيبايي را در توانگر وفادار.

منابع

• كاظم احمدزاده، رزق، پژوهشکده باقرالعلوم، تاریخ بازیابی: 15 دی ماه 1392.
• رزق و روزی در قرآن اندیشه قم.