نهضت مختار ثقفی (کتاب)

«نهضت مختار ثقفى» اثر محمودرضا افتخارزاده، کتابى است كه در راستاى بررسى انتقادى نهضت‌هاى تاريخى شيعه، به بررسى شخصيت مختار ثقفی و ابعاد مختلف قیام او و اتهامات نسبت داده شده به وى پرداخته است.


نویسنده	محمودرضا افتخارزاده
موضوع	قیام مختار ثقفی
زبان	فارسی
تعداد جلد	۱

محتوای کتاب

کتاب «نهضت مختار ثقفى» با مقدمه نویسنده آغاز و مطالب در چهار فصل تنظیم شده است. نویسنده در ابتدا به معرفى کتبى پرداخته که در مورد مختار ثقفی (م، 67 ق) نوشته شده و سپس، ضمن بررسى اقوال و دیدگاه‌هاى مختلف درباره وى، به بحث پیرامون اتهامات و تحریفات نسبت داده شده به او پرداخته و در پایان، نهضت وى را مورد ارزیابى قرار داده است.

نویسنده در مقدمه‌ کتاب، شیوه تحقیقى غرب را به چالش کشیده و پژوهش آکادمیک مطلوب غرب را در واقع، گریم چهره کریه دژخیمان تاریخ حاکم و ذبح علمى قهرمانان مظلوم و متهم تاریخ محکوم دانسته است. وى سپس تأکید مى‌کند که «در این پژوهش کوشیده‌ام تا مختار و قیام او را از زندان اتهام تاریخ تبرئه کنم و ساحت عقیدتى وى را از گرد و غبار تحریف پاک نمایم و در آخر به ارزیابى اشتباهات سیاسى او پرداخته‌ام که به قیمت نابودى نهضت وى تمام شد».

فصل اول، به کتاب‌شناسى آثار و کتبى اختصاص دارد که در مورد مختار و قیام او نوشته شده است. این آثار به زبان‌هاى عربى، فارسى، ترکى، گجراتى، اردو، آلمانى، انگلیسى، فرانسوى مى‌باشد. در این فصل همچنین، ضمن شناسایى و دسته‌بندى منابعى که در مورد مختار نوشته شده، به بررسى و نقد آن‌ها نیز پرداخته شده است. به نظر نویسنده، فهرست آثار مؤلفان شیعى دوره حضور امامان علیهم السلام نشان مى‌دهد که در آن مقطع تاریخى که تشیع یک عقیده و آرمان سرّى و مذهب ممنوع بوده است، مختار و قیام او در کانون عقاید و توجه اصحاب امامان قرار داشته و تألیفاتى را باعث شده است.

در فصل دوم، اقوال و دیدگاه‌هاى تاریخى و معاصر در مورد مختار، در پنج بخش زیر بررسى شده است:

پیشوایان معصوم(ع)؛ نویسنده معتقد است منبع اصلى این نقطه‌نظرها، رجال کشى است که با ذکر سلسله سند آمده است از جمله: از امام على(ع) نقل شده که آن حضرت، مختار را به هنگام کودکى در مدینه بر زانو نشانده و در حالى که بر سرش دست مى‌کشیده فرموده: «اى زیرک! اى زرنگ!». در خبر دیگرى که نشان مى‌دهد جامعه شیعى دوره حضور، تحت‌تأثیر تبلیغات امویان و مخالفان قرار داشته و عوام و احتمالاً خواص شیعه از مختار بد مى‌گفته‌اند. از امام صادق(ع) نقل است که فرمود: مختار را دشنام ندهید، چرا که قاتلان خاندان ما را کشت و به خون‌خواهى ما برخاست، بیوه زنان ما را شوهر داد و به هنگام سختى زندگى، اموالى در میان ما تقسیم کرد.
علماى شیعه؛ که از جمله آن‌ها، ابوعمرو کشی از علماى شیعى سده سوّم و چهارم هجرى است که از کانون‌هاى علمى-سیاسى شیعه بدور بوده و به نظر نویسنده، چون در جامعه سنّیان مى‌زیسته، از جوّ تند تبلیغاتى ضد شیعه و شایعات تاریخى مخالفان متأثّر شده و مختار را بنیانگذار فرقه کیسانیه مى‌داند. وى پس از نقل روایات موافق و مخالف، چنین اظهار نظر کرده که مختار همان کسى است که مردم را به سوى محمد بن حنفیه فرا مى‌خواند که به آن کیسانیه گفته‌اند و آنان همان مختاریه مى‌باشند. اما این نظریه توسط رجال‌شناسان امامیه نقد و رد شده است.
علماى سنی؛ که از جمله علماى ذکر شده، ابن سعد است که در «طبقات»، مختار را بر اساس روایات تاریخى و شایعات اموى ارزیابى کرده که: او نامه‌هائى به اسم محمد بن حنفیه جعل مى‌کرد و مردم را به نفع خود و به نام او دعوت مى‌نمود. در حالى‌که ابن حنفیه نسبت به وى نظر خوبى نداشت و امام سجاد(ع) هم بدون تقیه و آزادانه و در حضور مردم مختار را لعن مى‌کرد و هدایایش را پس فرستاد و پس از قتل مختار، براى تصرف در اموال اهدائى او از عبدالملک بن مروان اجازه گرفت.
محققان مسلمان متأخر؛ که از جمله آن‌ها، محمّد ابوزهره است که با تکیه بر گفته‌هاى مبرّد، ابن حزم و ذهبى، مختار را از خوارج مى‌داند که سپس شیعه شد و بنیانگذار فرقه کیسانیه گردید و مى‌گوید: اندیشه مختار بذر پلیدى بود که جز زشتى چیزى ببار نیاورد. در مقابل، عبدالرزاق مقرّم، مختار را مسلمان شیعه خالصى مى‌داند که براى خدا و خون‌خواهى امام حسین(ع) قیام کرد.
شرق‌شناسان غربى؛ از جمله فان فلوتن که معتقد است مختار با تأئید و پشتیبانى موالى کوفه توانست قدرت را به دست گیرد و این در نتیجه آگاهى او از اوضاع اجتماعى روزگارش بود. او به موالی آموخته بود که حقى مساوى با اعراب دارند و باید احقاق حقوق خویش نمایند و به آنان قول داده بود که در صورت پیروزى میان آنان و اعراب، تساوى حقیقى و حقوقى برقرار خواهد کرد. به همین خاطر، بیشتر یاران مختار از موالى بودند و تعداد اندکى عرب در سپاه او حضور داشتند.

در فصل سوم، تحریفات و اتهاماتى که به مختار نسبت داده شده، مورد بررسى قرار گرفته است. به اعتقاد نویسنده، در این تردیدى نیست که قیام مختار، مهمترین حادثه سیاسى-نظامى و موفق‌ترین قیام شیعى تاریخ امویان محسوب مى‌شود و تنها قیامى است که به پیروزى و تشکیل حکومت رسید. بدیهى است که امویان از قیام مختار آسیب بسیارى دیدند و تلفات بسیارى دادند؛ در این قیام برجسته‌ترین فرماندهان سیاسى-نظامى شامى و عراقى جان خود را از دست دادند و بیش‌ از یک سال بخش بزرگى از قلمرو امپراطورى عربى-اموى در اختیار مختار بود و مى‌رفت که به اساس رژیم در تمامیت آن پایان دهد. بنابراین جاى شگفتى نیست که بیشترین تحریفات و تبلیغات علیه مختار صورت گرفته است.

در فصل چهارم، به بررسى نهضت مختار پرداخته شده است. از جمله مطالب مورد بحث در این فصل، عبارتند از: قیام توابین؛ درآمدى بر نهضت مختار؛ شناخت رهبرى نهضت مختار؛ امام و قیام؛ قیام از آغاز تا انجام؛ برخورد مختار با ناکثین و قاسطین.

در انتهای کتاب نیز، دو مقاله آکادمیک پیرامون مختار و قیام او به صورت پیوست آمده است. این دو مقاله به ترتیب نخستین و آخرین پژوهش آکادمیک منصفانه در غرب و شرق است که تاکنون پیرامون نهضت مختار ثقفى نوشته شده است؛ مقاله نخست از یک شرق‌شناس مشهور آلمانى است که پدر شرق‌شناسان و اسلام‌شناسان غربى نام گرفته و مقاله دوم از یک محقق مسلمان است که کوشیده تا منصفانه‌ترین تصویر را از مختار و قیام او ترسیم نماید. در عین حال هردو مقاله، متأثر از روایات امویان بوده و بى‌اعتنا به منابع و روایات شیعى مى‌باشند.