میرزا فضل الله زنجانی

آیت الله میرزا فضل‌الله زنجانی (م، ۱۳۷۰ ق) معروف به «شیخ الاسلام»، از عالمان بزرگ شیعه است که در تحصیل علوم اسلامی‌‌ و تبلیغ احکام الهی تلاش گسترده ای داشت. آیت الله زنجانی توانست از محمود آلوسی، از دانشمندان مشهور اهل سنت و نیز از برخی بزرگان علمای شیعه از جمله آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی، اجازه نقل روایت دریافت دارد.

ولادت و خاندان

میرزا فضل‌الله زنجانی در روز جمعه، بیست و سوم شوال ۱۳۰۲ ق. در خانواده‌ای مذهبی، علمی‌‌ و معنوی در شهر زنجان پا بر عرصه هستی نهاد. او فرزند میرزا نصرالله زنجانی (م، ۱۳۲۰ ق) یکی از شاگردان سید علی قزوینی، نویسنده حاشیه قوانین است. وی همچنین برادر علامه میرزا ابوعبدالله زنجانی (م، ۱۳۶۰ ق)، صاحب کتاب معروف «تاریخ القرآن» می باشد.

تحصیلات و استادان

او تحصیلات علوم ابتدایی را در زادگاهش طی نمود و ادبیات عرب، منطق، فقه، اصول، کلام و حکمت را از استادان همشهری خود آموخت. میرزا فضل‌الله در سال ۱۳۳۱ ق. به همراه برادر کوچکترش میرزا ابوعبدالله، راهی عراق گردید و هشت سال با او در آن سرزمینِ قدسی به کسب علوم آل محمد پرداخت. وی در سال ۱۳۳۹ ق. به زنجان بازگشت و به خدمات علمی، دینی مشغول شد.

زنجانی در مقاطع مختلف از برخی بزرگان و اندیشمندان اسلامی‌‌ بهره برده است که هر یک در زمان خویش شهره آفاق بودند. استادان وی در زنجان عبارتند از: میرزا عبدالمجید زنجانی (م، ۱۳۲۴ ق)، از شاگردان میرزا ابوالحسن جلوه، که فردی بسیار زاهد، عابد، ملتزم به آداب شرعی و در علوم مختلفی چون: کلام، فلسفه، فقه، اصول و... استاد و صاحب‌نظر بود. حاشیه بر اسفار از آثار او است. استاد دیگر او در این برهه میرزا عبدالله کاوندی زنجانی (م، ۱۳۲۹ ق) از شاگردان میرزا محمدحسن شیرازی است.

شیخ الاسلام زنجانی هنگام اقامت در نجف اشرف نیز از محضر فرزانگانی چون آیات عظام: سید محمدکاظم یزدی طباطبایی (۱۲۴۸-۱۳۳۷ ق) نویسنده کتاب عروة الوثقی، ملا فتح‌الله شیخ الشریعه اصفهانی (۱۲۶۶-۱۳۳۹ ق)، میرزا محمدتقی شیرازی (۱۲۸۵-۱۳۳۸ ق) و آقا ضیاءالدین عراقی (۱۲۷۸-۱۳۶۱ ق) استفاده کرد.

وی همچنین برای ورود به قافله حاملان حدیث و ناقلان روایت، از برخی بزرگان عالمان جهان تشیع و تسنن موفق به دریافت اجازه روایتی گردید که به اسامی ‌‌آن‌ها اکتفا می‌‌گردد:

• ۱. سید حسن صدر کاظمی؛ به تاریخ ۲۸ رجب ۱۳۳۹ ق؛

• ۲. سید محمد فیروزآبادی؛

• ۳. سید ابوالحسن اصفهانی؛

• ۴. سید محمود آلوسی از عالمان محدث و معروف اهل سنت به تاریخ ۲۲ شعبان ۱۳۳۹ ق.

برخی از دانشمندان اسلامی‌‌ مانند آیات: سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی و شیخ موسی عباسی زنجانی نیز از معظم‌له اجازه نقل حدیث دارند.

آثار و تألیفات

زنجانی با وجود اشتغالات علمی‌‌ و درسی و گرفتاری‌های فراوانی که در شهرستان‌ها برای عالمان دینی وجود داشت، هرگز از تألیف، تحقیق، پژوهش و تصنیف غفلت نورزید و بی‌شک یکی از موفق‌ترین و پرکارترین دانشمندان در این زمینه است. تحقیقات و تألیفات این عالم فرهیخته در مورد موضوعات فقه، اصول، منطق، کلام، فلسفه، تاریخ، رجال و حدیث است؛ اما متأسفانه به جز دو مورد از آن‌ها، هیچ یک از آثارش به زیور چاپ آراسته نگردیده و همگی به صورت دست‌نویس باقی مانده است. آثار وی عبارتند از:

• ۱. رسالة اصالة الماهیة؛ این رساله شامل بحثی در جهت اثبات اصالت ماهیت و چگونگی پیدایش اصالت وجود و تضعیف آن است.

• ۲. رسالة الماهیات فی التحقیق؛

• ۳. تاریخ علم الکلام فی الاسلام؛

• ۴. تاریخ مدینة زنجان و تراجم علماءها و رواتها و مشاهیر رجالها؛

• ۵. التشیع فی التاریخ، در ۳ جلد؛ این کتاب بحث مفصلی است در تاریخ مذهب شیعه و رد افتراها و نسبت‌های ناروایی که به شیعه وارد شده است.

• ۶. تعلیقه بر تعلیقه «منهج المقال» بهبهانی؛

• ۷. تعلیقه بر «منهج المقال» استرآبادی؛

• ۸. تعلیقه بر «اوائل المقالات»؛ این اثر، همراه با متن اوائل المقالات در سال ۱۳۶۴ ق. در تبریز منتشر شده است.

• ۹. حاشیه بر «رسالة حدوث العالم»؛ حاشیه سودمندی است بر حدوث العالم تألیف ملاصدرا و رد بعضی از نظریه‌های ایشان.

• ۱۰. حاشیه بر «شوارق الالهام»، تألیف ملا عبدالرزاق لاهیجی؛ این حاشیه تا مبحث وجود ذهنی است و در اوائل جوانی ایشان نگاشته شده است.

• ۱۱. شرح منظومه ملا هادی سبزواری؛

• ۱۲. الردّ علی الفلاسفة فی الواحد البسیط؛

• ۱۳. علم الکلام و تاریخه فی الاسلام؛

• ۱۴. الکر و الجمع بین الروایات فی تحدیده؛

• ۱۵. الواحد لایصدر عنه الاّ الواحد؛

• ۱۶. نقود علی رسالة الحدوث، تألیف ملاصدرا؛

• ۱۸. متفرقات مختصرة و مطومة و تعالیق غیر مدونة؛

• ۱۹. تقریرات درس بعضی از استادان.

در دیدگاه علما

تلاش‌های شیخ الاسلام در تحصیل علوم اسلامی‌‌ و مجاهدتش در راه تبلیغ احکام الهی و پژوهش در میراث علمی ‌‌گذشتگان سبب گردیده تا تراجم‌نگاران در مورد وی به داوری نشینند. برخی از این قضاوت‌ها بدین شرح است:

شیخ آقا بزرگ تهرانی در قسمت دست نوشته نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر، شیخ الاسلام را چنین معرفی می‌‌کند: «شیخ فاضل و صاحب تألیفات متنوعه در معقول، منقول، تاریخ و رجال».

سید حسن صدر کاظمی‌‌ در اجازه‌نامه‌ای که به ایشان داده چنین می‌‌نویسد: «المولی الامام العلامة الشیخ فضل‌الله الزنجانی شیخ الاسلام ادام الله تعالی تأییده...».

علامه سید محمود آلوسی از عالمان اهل تسنن در اجازه‌نامه میرزا فضل‌الله، ایشان را چنین خطاب می‌‌کند: «حضرة العالم الفاضل والکامل الواصل حضرة شیخ الاسلام و علم الاسلام الشیخ فضل‌الله الزنجانی...».

علامه نسب‌شناس، آیت الله سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، در مورد او می‌‌گوید: «العلامة المتبحر المتتبع المتضلع البحاثة الفرید الرجالی المتکلم المورخ المحدث البارع الحکیم آیت الله...».

وفات

سرانجام آیت الله میرزا فضل‌الله زنجانی پس از پنجاه سال خدمت صادقانه و تلاش‌های دلسوزانه در جهت ارشاد مسلمانان در سال ۱۳۷۰ ق. در تهران به رحمت ایزدی پیوست. پیکر پاک این عالم دانشمند به شهر مقدس قم منتقل گردید و پس از تشییع بر دست‌های مردم مسلمان و اقامه نماز، در قبرستان نو در مقبره «سکوییه» به خاک سپرده شد.

منبع

محمد الوانساز خویی، ستارگان حرم، جلد ۲۰، صفحه ۱۱-۲۱.