مطلع انوار: احوال دانشوران شیعه پاکستان و هند (کتاب)
«مَطلع انوار؛ احوال دانشوران شیعه پاکستان و هند»، اثر سید مرتضی‌حسین صدرالافاضل، کتابی است پیرامون شرح حال علمای شیعه در شبه قاره هند که به زبان اردو نوشته شده و توسط دکتر محمد هاشم، به فارسی ترجمه شده است.
 | |
| نویسنده | سید مرتضی حسین صدرالافاضل |
| موضوع | شرح حال علمای شیعه |
| زبان | اردو/فارسی |
| تعداد جلد | ۱ |
| ترجمه | دکتر محمد هاشم |
|
| |
محتویات
معرفی کتاب
در شبه قاره هند تذکره‌های فردی یا خانوادگی زیادی هم به زبان عربی هم به زبان فارسی و هم به زبان اردو نوشته شده است. ولی اولین تذکره مفصل به زبان اردو، «تذکره بی بها» تألیف سید محمدحسین نوگانوی (متوفای ۱۳۶۲ ق) است که مؤلف در آن، شرح حال ۲۹۰ تن از علما را نوشته است. بعد از آن، جامع ترین تذکره به زبان اردو، کتاب حاضر می‌باشد که مؤلف در آن شرح حال حدود ۹۰۰ تن از علما را به رشته تحریر درآورده است.
بر محققان تراجم احوال دانشمندان و اعلام شبه قاره هند، مخفی نیست که اثر حاضر، از جمله کتاب‌هایی است که درباره رجال عصر خود نویسنده بوده و از منابع دست اول نوشته شده است و می‌تواند در کنار آثاری چون «نجوم السماء» و تکمله آن که از منابع این کتابند و مهمتر از اینها، کتاب ارزشمند «نزهة الخواطر»، قرار گیرد و از رجال و مشاهیر هند و اوضاع فرهنگی و فعالیت مدارس و مراکز علمی اسلامی آن، مطالب مفیدی را ارائه کند.
نویسنده کتاب را به درخواست بزرگانی نوشته که از جمله آنها می‌توان خان بهادر مولوی محمد شفیع، رئیس دائرةالمعارف اسلامی اردو، شیخ محمد اکرام، مؤلف «آب کوثر» و «رود کوثر» و سید محسن امین، مؤلف «أعیان الشیعة» را نام برد.
به خاطر جامعیت کتاب، بنیاد پژوهش‌های اسلامی وابسته به آستان قدس رضوی مشهد، اقدام به ترجمه کتاب به فارسی نموده و این مسئولیت را به عهده آقای دکتر محمد هاشم گذاشته و ترجمه ای روان و سلیس، از آن ارائه شده است. در کتاب حاضر، شرح حال افراد مورد نظر بیشتر بدون نقد و بررسی و بر اساس زندگی روزمره آنان نوشته شده است و در ترجمه آن نیز سعی شده است که از حواشی و شروح زاید و مفصل و ملال آور خودداری شود. بعضی از اشعار عربی و فارسی مندرج در کتاب که به نظر ناموزون رسیده تا حد امکان توسط مترجم حذف یا اصلاح شده و برخی نیز به ناچار باقی مانده است.
محتوای کتاب
کتاب با سه مقدمه از مترجم فارسی، مولانا میرزا یوسف حسین و نویسنده آغاز شده است. در مقدمه مترجم، به موضوع کتاب اشاره شده و نکاتی پیرامون آن، بیان گردیده است. مقدمه مولانا میرزا یوسف حسین، دارای فهرست مفصلی درباره شهرها و مدارس است و نیز بالغ بر دویست تن از علما نام برده شده که میرزا یوسف با آنان ملاقات کرده است. در مقدمه نویسنده نیز، شرح مختصری درباره مذهب تشیع، دروس نظامیه (حوزه)، استعداد علمی وزرا، امرا و سلاطین شیعه آورده شده است.
مؤلف در این کتاب از طبقات مختلف علما، افاضل، اکابر، ائمه جماعات مساجد، استادان مدارس و حتی وزرا و امرا و غیره نام برده و سعی کرده است که شرح حال آنان را به رشته تحریر درآورد، که البته همه آنها در زمره علمای دین نیستند، بلکه به نوعی منشأ خدمات دینی بوده‌اند.
کتابت این اثر، دو سال زمان گرفته؛ چراکه نیاز به اضافه و اصلاح داشته است و در نتیجه، در ترتیب اسامی، تقدم و تأخر رخ داده و بنابراین برای تسهیل در کار، فهرست منظمی تهیه شده که لازم است خواننده به فهرستی که در آخر کتاب آمده است مراجعه کند.
نویسنده در این کتاب، اساسا شرح حال علما را جمع آوری کرده و درعین حال، معتقد است که معنی «عالم» در زمان‌ها و مکان‌های مختلف، متفاوت بوده و از آن جمله می‌توان عالم علوم دینی، عالم قرآن و حدیث و عالم فقه و اصول را نام برد.
سعی نویسنده این بوده که شرح حال علما و افاضل حدیث و فقه و تفسیر و حتی دانشمندان و مهندسان را که بر اثر تبلیغات سوء انگلیسی‌ها به فراموشی سپرده شده‌اند، جمع آوری کند؛ چراکه معتقد است آنها در تبلیغ اسلام، تشیع، علوم و افکار، سهیم بوده‌اند و در تاریخ، چه افراد گمنام باشند و چه نامور، همه مهره‌های مهم بشمار می‌روند. در این کتاب، تذکره ای نیز درباره حافظان قرآن و حدیث، شعرای عرب زبان، اطبا، علما و قضات اهل سنت موجود است.
سال ولادت و وفات علمایی که شرح حالشان نوشته شده، در ابتدای صفحه و نیز در فهرست نام‌ها و صفحه شرح حال آمده است. در ضمن شرح حال، توضیحات اجمالی و تفصیلی نیز درباره مدرسه‌ها، کتابخانه‌ها، اوقاف، روستاها، شهرها، چاپخانه‌ها، روزنامه‌ها و مجله‌ها در نظر گرفته شده است. نویسنده در مواردی که نتوانسته تاریخ قطعی ولادت یا وفات را پیدا کند، بر اساس قراین، زمان تقریبی را تعیین کرده است.
توجه مخصوص مؤلف معطوف به تألیفات، تراجم و شاگردان آنان بوده است. در درجه اول، فقها، مفسران و محدثان قرار گرفته‌اند. سپس استادان ادبیات عرب و فارسی که در نگهداری زبان و فرهنگ اسلامی و تاریخ ادبیات و علوم اسلامی کوشا بوده‌اند، مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. همین طور از ذکر شرح حال کسانی که در زمینه‌های فلسفه و علوم کار کرده‌اند، کوتاهی نشده است؛ چراکه به اعتقاد نویسنده، آنان از مدارس عالی فارغ التحصیل شده‌اند و با حفظ مذهب به کارهای مفید خودشان سرگرم بوده‌اند. بعضی از سلاطین و امرا که صاحب علم بوده‌اند نیز در این مجموعه ذکر شده‌اند؛ زیرا نویسنده، معتقد است که آنان در ترویج و اشاعه علوم اسلامی در شبه قاره سهم بسزایی داشته‌اند و اگر خدا به آنان توفیق نداده بود، شاید این همه عالم که توانستند تشیع را در جهان اسلام گسترش دهند، گرد نمی‌آمدند.
نویسنده در این تذکره اسامی را بر اساس الفبا مرتب کرده است، اما با وجود این، در بعضی موارد، ترتیب رعایت نشده که البته در فهرست مربوط، اصلاحات لازم انجام شده است. سبب این بی نظمی این است که کتاب به مرحله کتابت (چاپ) داخل شده بود و دیگر ممکن نبود که صفحات مجددا به هم زده شود؛ لذا باقی مانده شرح حال شخصیت‌ها در جای مناسب آورده شده است.
منابع کتاب
بدیهی است که نگارش شرح حال این تعداد از علما کار آسانی نبوده و نیاز به منابع زیادی داشته که مؤلف با مشکلات فراوان آنها را فراهم آورده بود. برخی از منابع کتاب عبارتند از:
- «الإجازات» سید امجد حسین اله‌آبادی؛
- «اطباء عهد مغلیه» علی کوثر چاندپوری؛
- «الاعتذار» فدا حسین؛
- «اعمال نامه» سر سید رضا علی؛
- «أعیان الشیعة» سید محسن امین؛
- «الإمام الحکیم» سید احمد اشکوری؛
- «امجد علی شاه» سبط محمد نقوی؛
- «أمل الآمل» شیخ حر عاملی؛
- «انجمن وظیفه سادات و مؤمنین کاسلور جبلی نمر» اعجاز حسین جارچوی؛
- «بزم تیموریه» صباح الدین عبدالرحمن؛
- «بزم غالب» عبدالرئوف عروج؛
- «بغیة الطلاب» علی حیدر رضوی؛
- «بوستان اخیار» سعید احمد مار هروی.
مؤلف به جز کتاب‌های بالا، از دواوین شعرا، روزنامه‌ها، معلومات شخصی افراد برجسته و مجله‌ها از قبیل ماهنامه اصلاح، ماهنامه شیعه، ویژه‌نامه نصیرالمله از هفته‌نامه سرفراز و پانزده روزه ارشاد نیز استفاده کرده است.
منابع
- "نظری گذرا بر ترجمه فارسی مطلع انوار"، پایگاه اطلاع‌رسانی مجموعه مقالات و یادداشت‌های سید علی طباطبایی یزدی، ۲۱ بهمن ۱۳۹۴.
