مصادر نهج البلاغه و اسانیده (کتاب)
«مصادر نهج‌البلاغه و أسانیدُه» اثر سید عبدالزهرا حسینی (م، ۱۴۱۴ ق) محقق معاصر عراقی، کتاب ارزشمندى درباره مصادر و اسناد مطالب کتاب شریف «نهج‌البلاغه» است.
 | |
| نویسنده | سید عبدالزهرا حسینی |
| موضوع | اسناد و مصادر نهج‌البلاغه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۴ |
|
| |
محتویات
معرفی کتاب
سید عبدالزهرا حسینی، شهرها و کتاب‌خانه‌ها را براى نگارش کتاب «مصادر نهج‌البلاغه و أسانیده» درنوردیده است. «مصادر نهج‌البلاغه» استمرار راه پژوهش‌گرانى است که سخنان مولا امیرالمؤمنین علیه السلام را در منابع و کتب معتبر مورد کاوش قرار داده‌اند تا به طالبان مأخذ و منبع عرضه کنند و ایشان را به منبع علوم نبوى رهنمون شوند.
با توجه به نقدهایى که در مورد انتساب «نهج‌البلاغه» مطرح مى‌شد و افرادى نظیر ابن خلکان (م، ۶۸۱ ق) نسبت دادن محتواى نهج‌البلاغه را به امام على(علیه السلام) خدشه بردار دانسته و در ردّ آن نه تنها کتاب و مقاله نوشته‌اند، بلکه از دیگران مى‌خواستند تا چنین انتسابى را نپذیرند، مستند ساختن نهج‌البلاغه براى عصر جدید که همه چیز را مورد نقد عقلى و علمى قرار مى‌دهد، از مهمترین کارهایى است که در این زمینه باید صورت پذیرد. از این رو برخى از شخصیت‌هاى بزرگ معاصر، از جمله شیخ محمدحسین کاشف‌الغطا، انجام چنین امرى را ضرورى مى‌دانسته‌اند؛ وی در این باب مى‌فرماید: «من نسبت به گردآورى اسناد نهج‌البلاغه به شدت احساس خلاء مى‌کنم و انجام آن در این عصر بسیار ضرورى مى‌نماید؛ ولى من چنان موقعیتى ندارم که خود بدان اهتمام ورزم. اى کاش برخى از افاضل علما نسبت به این امر قیام کنند.»
مؤلف کتاب، مصادر را به آن معناى مرسوم و معروف در نظر نگرفته است؛ یعنى منظور وى از مصادر آن دسته مآخذ نیستند که سید رضی در نهج‌البلاغه از آنها یاد نکرده است، بلکه منظور آن است که پاره‌اى از عبارات مولى اعم از خطبه، نامه، حکمت و... در میان راویان، منسوب به امام على(ع) بوده و از شهرت بالایى برخوردار است. چرا که وقوف بر مآخذى که سید رضى در تألیف و تنسیق نهج‌البلاغه از آنها بهره برده، زیاد و بسیار پراکنده بوده است و برخى از آنها در اثر گذر زمان از میان رفته است.
با توجه به آن که سید رضى در صدد نبود تا با جمع‌آورى نهج‌البلاغه به لحاظ فقهى، معرفتى و تاریخى، منبع و مدرکى فراهم نماید تا علما و پژوهش‌گران در تحقیقات خود بدان رجوع کنند، بلکه قصدش آن بود تا مطالب و سخنانى از مولا علی علیه‌السلام گرد آورد که از جوانب مختلف به ویژه از جهت فصاحت و بلاغت اهمیت داشته باشد. با توجه به این نکته بود که به جمع‌آورى نهج‌البلاغه اقدام نمود؛ چرا که در آن عصر سخنان امام(ع) در حوزه‌ها و موضوعات مختلف سخت پراکنده شده بود و کتاب مدوّنى که در زمینه‌هاى مختلف سخنان مولا را دربرداشته باشد، وجود نداشت. علاوه بر این سید رضى چون اهداف فوق را در نظر نداشت، از ارایه مآخذ و منابع براى سخنان برگزیده صرف‌نظر کرد؛ مگر در موارد اندکى که در نهج‌البلاغه مضبوط است.
با عنایت به مطلب ذکر شده، مى‌توان این نکته را یادآورى کرد که منظور از ارایه مصادر نهج‌البلاغه، مستند کردن سخنان مولا است که در منابع مختلف به صورت‌هاى گوناگون و با اختلاف واژگانى و البته وحدت معانى ضبط شده است.
محتوای کتاب
کتاب «مصادر نهج‌البلاغه و أسانیدُه»، مشتمل بر برخى تقریظها و مقدمه‌ها و نیز سه باب اصلى است: باب المختار من خطب امیرالمؤمنین و کلامه الجارى مَجرى الخطب، باب المختار من کتب امیرالمؤمنین و عهوده و وصایاه، باب المختار من حکم امیرالمؤمنین و کلماته القصار.
سید عبدالزهرا حسینى، در اثر خود پس از آوردن مقدمه شیخ مرتضى آل‌یاسین، دکتر مصطفى جواد و توفیق فکیکى که همگى از صاحب‌نظران نهج البلاغه هستند، مقدمه‌اى ذکر کرده و به معنا و مفهوم مصادر و انواع و اقسام آن، توصیف نهج‌البلاغه و ویژگى‌هاى آن پرداخته است. آن گاه به نقل و نقد شبهات ابن‌خلکان (متوفى ۶۸۱ ق) درباره اصالت نهج‌البلاغه مى‌پردازد و آن را نقد مى‌کند و به دنبال آن وارد اصل مطلب که مأخذشناسى و منبع‌یابى نهج‌البلاغه است، شده است.
مؤلف پس از نقل سخنانى از ادباى بزرگ درباره سخنان امام علی علیه السلام، به اسلوب‌هاى جارى نهج‌البلاغه پرداخته است، از جمله اینکه: در نهج‌البلاغه از مجازها و کنایه‌ها به صورت زیبا و قالبى تازه استفاده شده. و نهج‌البلاغه کتابى است که در جاى خود از ایجاز و اطناب بهره شایسته برده است. و نیز زیبایى‌هاى بدیع در قالبى ویژه از جمله جناس، مطابقه و برخوردارى از موسیقى که اهل فن آن را به نیکویى درمى‌یابند.
مرحوم سید عبدالزهرا حسینى، گزارش مختصرى پیرامون منبع‌شناسى نهج‌البلاغه آورده است و به ذکر برخى از آثار نوشته شده در این موضوع پرداخته است. از جمله آثارى که در این مقدمه ذکر شده عبارتند از: ۱). مدارک نهج‌البلاغه نوشته هادى کاشف‌الغطاء ۲). نهج‌البلاغه چیست؟ نوشته‌ى سید هبة الدین شهرستانی.
در ادامه جلد اول، در قسمت کتابخانه نهج‌البلاغه، مؤلف به ثمرات و فواید تألیف و گردآورى نهج‌البلاغه اشاره و آنها را در دو دسته کلى شروح نهج‌البلاغه و کتب مربوط به نهج‌البلاغه به ویژگى کارهاى تکمیلى نهج‌البلاغه تقسیم کرد و به بیان آنها مى‌پردازد. بخش اخیر به موضوعات مختلف مربوط مى‌شود که از آن جمله‌اند: کتاب‌هاى ترجمه نهج‌البلاغه به زبان‌هاى مختلف، به‌نظم کشیدن نهج‌البلاغه (نهج‌البلاغه‌هاى منظوم)، پیرامون اسناد و مدارک نهج‌البلاغه، تکمیل نهج‌البلاغه با استفاده از سایر منابع، دفاع از نهج‌البلاغه و یا تألیف با استفاده از محتوى و روش نهج‌البلاغه.
مؤلف محترم ۱۰۱ شرح نهج‌البلاغه نام برده و معرفى کرده است و از بخش دوم ۳۳ کتاب را به فارسى و عربى نام برده و معرفى کرده است. از مستدرکات نهج‌البلاغه نیز نمونه‌هایى ذکر کرده است.
بررسى اسناد و مدارک خطبه‌ها؛ از صفحه ۲۸۳ جلد ۱ بررسى اسناد و مدارک خطبه‌ها آغاز شده است که در ضمن آنها نکات زیر مورد توجه قرار گرفته شده است: آوردن متن خطبه، معنا کردن و توضیح دادن برخى از واژگان مشکل خطبه در پاورقى، ذکر اسناد و مآخذ اصلى خطبه به طور متصل و تحلیلى، توضیح اعلام و رجال وارد شده در متن. در این مجلد ۴۴ خطبه مورد بررسى قرار گرفته است.
مجلد دوم: در مجلد دوم از خطبه ۴۵ تا آخر خطبه ۱۸۵ به همان ترتیب ذکر شده در مجلد اول خطبه‌ها بررسى شده است.
مجلد سوم: در این مجلد از خطبه ۱۸۵ تا خطبه ۲۳ و از نامه ۱ تا نامه ۷۹ مورد بررسى قرار گرفته است.
مجلد چهارم: در این مجلد اسناد و مدارک ۴۸۰ حکمت نهج‌البلاغه بررسى شده است.
منابع کتاب
اسناد نهج‌البلاغه را بر حسب تحقیقات به چند قسم مى‌توان تقسیم کرد:
- مصادر و منابعى که پیش از سال ۴۰۰ق تألیف شده‌اند و اکنون نیز در دسترس‌اند.
- منابعى که قبل از تألیف نهج‌البلاغه تألیف شده‌اند که در این اثر با واسطه نقل شده‌اند.
- کتاب‌هایى که بعد از زمان شریف رضى تألیف شده و کلام مولا علیه‌السلام را با اسناد متصل نقل کرده‌اند، ولى سید رضى نتوانسته به اسناد اصلى آنها دست یابد.
- کتاب‌هایى که بعد از سید رضى تألیف شده، ولى سخنان امام(ع) را به صورتى متفاوت و مختلف با آن چه در نهج‌البلاغه نقل شده، نقل کرده‌اند.
مؤلف «مصادر نهج‌البلاغه» از این دسته مآخذ نهج‌البلاغه، ۱۱۴ مأخذ را ذکر کرده است. براى نمونه مى‌توان منابع زیر را از مآخذ اصلى مصادر دو قسم اول شمرد که عبارتند از:
اثبات الوصیه نوشته علی بن حسین مسعودی (متوفى: ۳۳۳ یا ۳۴۵)، الاخبار الطوال تألیف ابوحنیفه دینوری (متوفى: ۲۹۰)، الإختصاص تألیف شیخ مفید (متوفى ۴۱۳ ق)، الاغانى اثر ابوالفرج اصفهانی (متوفى: ۳۵۶ ق)، اکمال‌الدین و اتمام‌النعمه اثر شیخ صدوق (متوفى: ۳۸۰ق)، الامامة و السیاسة اثر ابن قتیبه دینورى، (متوفى: ۲۷۶ ق)، أنساب الأشراف اثر احمد بلاذرى (متوفى: ۲۷۹ ق)، الغارات اثر ابراهیم بن محمد ثقفی (متوفى: ۲۸۳ق) و... .
سخنان مولا على علیه‌السلام پیش از تألیف نهج‌البلاغه به صورت‌هاى گوناگون گردآمده و شکل تألیف یافته‌اند که مؤلف به برخى از آنها اشاره مى‌کند؛ از جمله:
خطبه‌هاى امیرمؤمنان بر منابر در اجتماعات و جشن‌ها، تألیف زید بن وهب جهنى (متوفى: ۹۶ق)، خطبه‌هاى امیرمؤمنان، تألیف مسعدة بن صدقه عبدى، کتاب خطبه حضرت زهرا براى امیرمؤمنان، تألیف ابومخنف لوط بن یحیى بن مخنف بن سلیم ازدى (متوفى: ۱۵۷ق)، خطبه امیرمؤمنان روایت شده از امام صادق(ع)، تألیف ابو روح فرج بن فروه که از مسعدة بن صدقه روایت کرده است، خطبه‌هاى امیرمؤمنان، تألیف اسماعیل بن مهران کوفى، خطبه‌هاى امیرمؤمنان(ع) که سیدعبدالعظیم حسنى گرد آورده است و... .
و برخی تألیفات سخنان حضرت على(ع) پس از نهج‌البلاغه عبارتند از:
«دستور معالم الحکم و مأثور مکارم الشیم»، تألیف محمد بن سلامه شافعى معروف به قاضى قضاعى، کلام على(ع) و خطبه‌هاى آن حضرت، تألیف ابوالعباس یعقوب بن احمد ضمیرى، دیون‌الحکم و المواعظ و ذخیره‌المتعظ و الواعظ، تألیف شیخ على بن محمد بن شکار مودب لیثى واسطى، این اثر در سال ۴۵۷ق به اتمام رسیده است، غررالحکم و دررالکلم، تألیف عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی و... .
منابع
- نرم افزار دانشنامه علوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
