المستدرک علی الصحیحین (کتاب)
 | |
| نویسنده | حاکم نیشابوری |
| موضوع | حدیث |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۵ |
| مصحح | يوسف عبدالرحمن مرعشلی |
|
| |
«المستدرک علی الصحیحین» اثر مشهور حاکم نیشابوری (م، ۴۰۵ ق)، کتابی است که به عنوان مستدرک و تکمله بر دو کتاب «صحیح بخاری» و «صحیح مسلم» تألیف شده است. حاکم نیشابوری در این کتاب کوشیده است احادیثی را گرد آورد که شرایط صحت احادیث موجود در «صحیحین» را دارند، اما در آن دو کتاب نقل نشده‌اند. ویژگی مهم کتاب «مستدرک»، آمدن حدود ۲۶۰ حدیث در فضیلت اهل بیت (علیهم‌السلام) در آن است.
مؤلف
ابوعبدالله محمد حاکم نیشابوری (۳۲۱-۴۰۵ ق)، محدث و قاضی شافعی مذهب در قرن چهارم هجری بود.
حاکم نیشابوری، مسلمانی معتدل بوده و احادیث بسیاری در فضائل اهل بیت(ع) روایت کرده و آشکارا، محبّت خود را نسبت به حضرت علی(ع) و فرزندان ایشان نشان می داد و از معاویه و بنی امیه، بیزاری می جست. از این رو، از سوی برخی اهل سنّت به تشیع یا رافضی بودن متّهم شده است.
حاکم، محدثی ثقه و از حافظان حدیث در نیشابور بود و به علوم حدیث و رجال، وقوف کامل داشت. از مهمترین آثار او عبارتند از: «مستدرک علی الصحیحین، معرفة علوم الحدیث، تاریخ النّیسابوریین، فضائل فاطمة الزهرا (علیهاالسلام).
معرفی کتاب
ابوعبدالله حاکم نیشابوری خود در مقدمه کتاب در مورد انگیزه تألیف آن می‌گوید: «جماعتی از بزرگان حدیث از من تقاضا کردند که کتابی از احادیث صحیح، برطبق اسنادی که بخاری و مسلم بدان احتجاج کرده‌اند جمع‌آوری کنم، چرا که عذری برای عدم تدوین روایاتی که مشکلی ندارد وجود ندارد و آن دو نفر هم ادعایی در این جهت نکرده‌اند».
به گفته خود حاکم، از آنجا که بخاری و مسلم در جمع‌آوری و نگارش کتابهای صحیح خود، ادعایی مبنی بر آوردن تمام احادیث صحیح نکرده‌اند، وی به درخواست عده‌ای تصمیم می‌گیرد احادیثی را که شروط بخاری و مسلم در صحت حدیث بر آنها صدق می‌کند، ولی آندو در کتبشان نیاورده‌اند و با این حال به دست حاکم رسیده، جمع‌آوری کند؛ حال با توجه به اهمیت و اعتبار دو کتاب صحیح بخاری و صحیح مسلم که از بهترین و متقن‌ترین کتب پس از قرآن نزد اهل‌سنّت هستند، می‌توان به اهمیت کتاب حاکم (که تکمله‌ای بر آن دو است) پی برد. این کتاب حدیثی از جهت اعتبار در میان کتب حدیث اهل سنت در رتبه دوم قرار داد.
از سویی با توجه به عدم تعصب حاکم در آوردن احادیثی که در منقبت و فضیلت حضرت علی علیه‌السلام است - که نتیجه‌ای جز زدن اتهام شیعه بودن و رافضی‌گری به وی و جرح و ردّ کل کتاب مستدرک از سوی متعصّبینِ علمای اهل‌سنّت در پی نداشته -، بسیاری از آنها کوشیده‌اند تا اهمیت و اعتبار کتاب را خدشه‌دار کنند. امّا اگر بدون هیچگونه پیش فرض و تعصب، بلکه با مبانی و دقّت علمی به بررسی کتاب بپردازیم، به این سخن ذهبی و ابن‌صلاح می رسیم که: «تنها یک چهارم کتاب را احادیث ضعیف تشکیل می‌دهد(ذهبی) و چیزی را که حاکم نیشابوری حکم به صحّت کرده ولی در کتب أئمه قبلی (بخاری و مسلم) نیامده، اگر صحیح نباشد لااقل حسن است و می‌توان با آن احتجاج کرد و به آن عمل نمود، مگر مواردی که در آن علّتی باشد که موجب ضعف حدیث گردد».
محتوای کتاب
کتاب «المستدرک» شامل ۸۸۰۳ حدیث است که در ۵۱ کتاب جمع آوری شده است. این کتاب به شیوه کتابهای فقهی تبویب شده است و علاوه بر احادیث فقهی، حاوی احادیث بسیاری در زمینه عقاید، طب، ملاحم و فتن و تفسیر قرآن و سیره و مغازی است. این احادیث با کتاب الایمان شروع شده و با کتاب الاهوال پایان می‌پذیرند.
حاکم نیشابوری در این کتاب کوشیده است احادیثی را گرد آورد که شرایط صحت احادیث موجود در «صحیح بخاری» و «صحیح مسلم» را دارند، اما در آن دو کتاب نقل نشده‌اند. حاكم آن احاديث را از مقوله حدیث صحیح تلقى كرده و واجد شرايط اين‌كه در اين دو كتاب وارد شود، دانسته است. با نگاهی به کتاب «مستدرک» به وضوح مشاهده می‌شود که در آن سه گونه حدیث وجود دارد:
- احادیثی که حاکم مدعی است بر طبق شروط بخاری و مسلم است، ولی آندو آنها را در کتابشان نیاورده‌اند. در ذیل این دسته از احادیث حاکم چنین می‌نویسد: «هذا حدیثٌ صحیح علی شرط الشیخین و لم یخرجاه» [به عنوان مثال: کتاب الایمان، ح۷۴]
- احادیثی که حاکم مدعی است بر طبق شرط یکی از آن دو نفر است. ذیل این احادیث دو گونه عبارت به کار رفته است: «هذا حدیث صحیح علی شرط البخاری و لم یخرجاه.» [به عنوان مثال: کتاب الایمان، ح۲۱۰] و «هذا حدیث صحیح علی شرط مسلم و لم یخرجاه.» [به عنوان مثال: کتاب الایمان، ح۲۰۲]
- احادیثی که به نظر حاکم صحیح السند بوده ولی در کتب بخاری و مسلم نیامده‌اند. این احادیث معمولاً با عبارت «هذا حدیث صحیح الاسناد» همراهند. [به عنوان مثال: کتاب الایمان، ح۲۳۳]
ویژگی‌های کتاب
- یکی از مهمترین ویژگی‌های این کتاب، آوردن مجموعه‌ای کامل از احادیثی است که در فضیلت حضرت علی علیه‌السلام و اهل بیت علیهم السلام، که تقریباً ۲۶۰ حدیث را شامل می‌شود. از جمله این احادیث می‌توان به حديث «من كنت مولاه...» و «طیر مَشوی» و... اشاره کرد.
- حاکم در پاره‌ای موارد، برای یک حدیث بیش از یک سند آورده است (البته به صورت جداگانه).
- گاهی حدیثی را به عنوان «شاهد» و «مُتابَع» برای حدیث اصلی ذکر می‌کند.
- در برخی موارد حدیثی را که معارض با حدیث قبلی است آورده و سپس درباره تعارض آنها و راه جمع بین آنها توضیح می‌دهد.
- گاهی توضیحات فقه‌الحدیثی سندی یا تاریخی می‌آورد.
- در مواردی [به ویژه احادیثی که حاکم آنها را صحیح الاسناد می‌داند] به توثیق راویان می‌پردازد.
- از رموز سندی نیز در کتاب بهره برده شده است، همچون: ثنا = حدثنا، انبأ = انبأنا و... .
- احادیث غیر مرفوع (موقوف) نیز در کتاب دیده می‌شود.
کتابهای پیرامون مستدرک
- ذهبی در کتابی به نام «مختصر کتاب المستدرک علی الصحیحین»، احادیثی را که به نظر او، برخلاف شرایط بخاری و مسلم بوده، از کتاب حاکم حذف کرده است.
- عادل حسن علی در کتاب «الامام‌الحاکم النیشابوری و کتابه المستدرک»، جوانب گوناگون المستدرک را بررسی کرده است.
- «فهارس مستدرک» که توسط دارالکتب العلمیة به چاپ رسیده‌است و شامل اطراف الحدیث، فهرست اعلام صحابه و فهرست موضوعی احادیث می‌باشد.
منابع
- سایت جامع فرهنگی مذهبی شهید آوینی.
- "حاکم نیشابوری"، دانشنامه جهان اسلام.
- "المستدرک علی الصحیحین"، ویکی نور.
