امامزاده صفورا خاتون قم

بقعه «امامزاده صفورا خاتون» از بقاع متبرکه در قم است، که پشت بارگاه امامزادگان علی حارث و احمد ـ در محله مشهور به خاکفرج ـ قرار دارد.

امامزادگان محمد و صفورا خاتون، قم

درباره شخصیتِ مدفون در بقعه و اینکه نسب شریفش به کدامین یک از امامان علیهم السلام بر می گردد، میان علمای انساب و مورّخین اختلاف است. تا جایی که در زبانها به غلط شهرت یافته که مدفون در این بقعه، صفورا دختر حضرت شعیب پیامبر علیه السلام می باشد. ولی با توجّه به قرائن و برخی تحقیقات، تردیدی نیست که مدفونین در این بقعه، دو تن از سادات از نسل عمر الأطرف فرزند امام علی علیه السلام می باشند.

علت نامگذاری این بقعه به نام «صفورا» بدان جهت است که صفورا خاتون نخستین شخصیتی است که در این نقطه به خاک سپرده شده و یا اینکه کلمه «صفورا» مادّه تاریخ بنای بقعه و وفات صفورا خاتون است.

به هر حال حسین بن محمّد بن حسن قمی در کتاب «تاریخ قم» می نویسد: «دیگر ساداتی که به قم آمدند، عمریه اند از فرزندان عمر بن علی بن ابی طالب علیهم السلام، ابوعبداللّه العمری ذکر نسب او نکرده و او به کمیدان فرود آمده است و مردی بس پرهیزکار و فاضل بوده است و به کمیدان وفات یافته است. دیگر از فرزندان عمر بن علی علیه السلام دو زن بوده اند؛ واللّه اعلم.»

مرحوم ناصرالشریعه و صاحب انوار المشعشعین پس از نقل مطالب فوق می نویسد: «مدفون در بقعه صفورا که در مزرعه کمیدان و در نزدیکی مشهد شاهزاده احمد در خاکفرج واقع است، همان امامزاده جلیل القدری است که صاحب تاریخ قم نقل کرده است، یعنی از احفاد عمر بن علی بن ابی طالب علیهم السلام».

امّا مرحوم عبّاس فیض با الهام از کلمات صاحب تاریخ قم، چنین نتیجه می گیرد که مدفونین در بقعه مورد بحث، شاهزاده محمّد بن عبداللّه بن عمر بن علی بن ابی طالب علیهم السلام است که همراه صفورا برادرزاده خود در این بقعه مدفون می باشند. همین احتمالِ بدون مدرک را در کتاب دیگرش تقویت کرده است.

با وجود اینکه مؤلف تاریخ قم در کتابش نسب این امامزاده را ننوشته، معلوم نیست که مرحوم عبّاس فیض به چه دلیل و با کدام مدرک، مدفون بودن شاهزاده محمّد بن عبداللّه را در این بقعه تصریح نموده است؟ حال آن که مدارکی تأیید می نماید یکی از اولاد جعفر بن احمد بن عبداللّه بن محمّد بن جعفر بن محمّد بن عمر الاطرف بن امام علی علیه السلام به نام محمّد در این بقعه مدفون می باشند، زیرا:

اوّلاً، مؤلّف تاریخ قم، تعیین ننموده که از چندمین نسل عمر الاطرف به این شهر، هجرت و وفات کرده، خصوصا با تصریح چند تن از علمای انساب، دیگر جای تردید نیست که مدفون در این بقعه یکی از اولاد جعفر بن احمد می باشد. بنابراین، احتمال مرحوم فیض فاقد مدرک و صحیح نمی باشد. ثانیا، اگر شجره نامه ای که مرحوم فیض ارائه نموده را با تاریخ وفات صفورا خاتون یعنی سال ۳۷۸ ه.ق مقایسه کنیم، نادرستی آن روشن می شود؛ زیرا وفات محمّد بن عبداللّه بن عمر در نیمه دوّم قرن دوّم اتفاق افتاده و لازمه آن این است که صفورا بالغ بر دویست سال در قید حیات باشد، که این بعید به نظر می رسد. ثالثا، در کتاب «منتقلة الطالبیة» به هجرت محمّد بن جعفر بن احمد به قم تصریح شده و ابن طباطبا در کتاب مذکور می نویسد: «بقم، من أولاد جعفر بن [احمد بن عبداللّه بن] محمّد بن جعفر بن محمّد بن عمر الاطرف و هم محمّد و علی و یعقوب».

این خود دلیل قوی مبنی بر دفن محمّد بن جعفر همراه برادر زاده اش صفورا خاتون در این بقعه است و همین نظریه را چند نویسنده دیگر بیان نموده اند: عبیدلی در تهذیب الانساب، فخر رازی در الشجرة المبارکه، بیهقی در لباب الانساب، المجدی، انوار المشعشعین، با عبارت «و لهم اعقاب فی قم» این دیدگاه را تأیید نموده اند.

توصیف بقعه

تاریخ بنای اصلی بقعه سیده صفورا را به سال ۳۷۸ ه.ق نوشته اند. این بقعه فاقد هرگونه تزیینات و حجرات و بیوتات می باشد. اما در کتاب تربت پاکان بنای بقعه فعلی را متعلّق به قرن نهم و دهم هجری دانسته و مرمت و تعمیرات بعدی آن را در سال ۱۳۳۴ ه.ق به وسیله محمدرضا میرزا قاجار نسبت داده است.

شکل ساختمانِ بقعه از خارج، شش ضلعی منتظم می باشد و به مرور زمان، آجرهای آن از بین رفته و احتمال سقوط بنا می رود. بر فراز این بقعه گنبدی عرقچینی است که مزین به کاشیهای آجری فیروزه رنگ می باشد و ارتفاع آن از سطح بام ۲ متر و مجموع بقعه ۵ متر ارتفاع دارد که حفظ گنبد و بقعه به خاطر قدمت آن ضروری است.

منابع

• "صفورا خاتون"، محمدمهدی فقیه محمدی جلالی، فرهنگ کوثر، شماره ۱۸، شهریور ۱۳۷۷.
• "امامزاده صفورا خاتون محله خاکفرج"، مزارات ایران و جهان اسلام.
• پایگاه علمی فرهنگی اعتقادی الشیعه.