امامزاده صفورا خاتون
مقاله‌ی مربوط به این عنوان از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
از بقاع متبركه در قم، بقعه امامزاده صفورا خاتون است كه پشت بارگاه امامزادگان علي حارث و احمد ـ مشهور به خاكفرج ـ واقع شده است.
درباره شخصيّتِ مدفون در بقعه و اينكه نسب شريفش به كدامين امام عليه السلام بر مي گردد، ميان علماي انساب و مورّخين اختلاف است. تا جايي كه در زبانها به غلط شهرت يافته كه مدفون در اين بقعه، صفورا دختر حضرت شعيب پيغمبر عليه السلام مي باشد.[۱] ولي با توجّه به قرائن و تحقيق نگارنده، ترديدي نيست كه مدفونين در اين بقعه، دو تن از سادات از نسل عمر الأطرف فرزند امام علي عليه السلام مي باشند.
علت نامگذاري اين بقعه به نام صفورا بدان جهت است كه صفورا خاتون نخستين شخصيتي است كه در اين نقطه به خاك سپرده شده و يا اينكه كلمه «صفورا» مادّه تاريخ بناي بقعه و وفات صفورا خاتون است.[۲]
به هر حال حسين بن محمّد بن حسن قمي در كتاب تاريخ قم[۳] مي نويسد:
«ديگر ساداتي كه به قم آمدند، عمريّه اند از فرزندان عمر بن علي بن ابي طالب عليهم السلام ، ابو عبداللّه العمري ذكر نسب او نكرده و او به كميدان[۴] فرود آمده است و مردي بس پرهيزكار و فاضل بوده است و به كميدان وفات يافته است. ديگر از فرزندان عمر بن علي عليه السلام دو زن بوده اند. واللّه اعلم.»
مرحوم ناصرالشريعه و صاحب انوار المشعشعيّين پس از نقل مطالب فوق مي نويسد:
مدفون در بقعه صفورا كه در مزرعه كميدان و در نزديكي مشهد شاهزاده احمد در خاكفرج واقع است، همان امامزاده جليل القدري است كه صاحب تاريخ قم نقل كرده است يعني از احفاد عمر بن علي بن ابي طالب عليهم السلام .[۵]
امّا مرحوم عبّاس فيض با الهام از كلمات صاحب تاريخ قم، چنين نتيجه مي گيرد كه مدفونين در بقعه مورد بحث، شاهزاده محمّد بن عبداللّه بن عمر بن علي بن ابي طالب عليهم السلام است كه همراه صفورا برادرزاده خود در اين بقعه مدفون مي باشند.[۶] همين احتمالِ بدون مدرك را در كتاب ديگرش تقويت كرده است.[۷]
با وجود اينكه مؤلف تاريخ قم در كتابش نسب اين امامزاده را ننوشته، معلوم نيست كه مرحوم عبّاس فيض به چه دليل و با كدام مدرك، مدفون بودن شاهزاده محمّد بن عبداللّه را در اين بقعه تصريح نموده است؟ حال آن كه مداركي تأييد مي نمايد يكي از اولاد جعفر بن احمد بن عبداللّه بن محمّد بن جعفر بن محمّد بن عمر الاطرف بن امام علي عليه السلام به نام محمّد در اين بقعه مدفون مي باشند، زيرا:
اوّلاً، مؤلّف تاريخ قم، تعيين ننموده كه از چندمين نسل عمر الاطرف به اين شهر، هجرت و وفات كرده، خصوصا با تصريح چند تن از علماي انساب، ديگر جاي ترديد نيست كه مدفون در اين بقعه يكي از اولاد جعفر بن احمد مي باشد. بنابراين، احتمال مرحوم فيض فاقد مدرك و صحيح نمي باشد.
ثانيا، اگر شجره نامه اي كه مرحوم فيض ارائه نموده را با تاريخ وفات صفورا خاتون يعني سال 378 ه··. ق مقايسه كنيم، نادرستي آن روشن مي شود؛ زيرا وفات محمّد بن عبداللّه بن عمر در نيمه دوّم قرن دوّم اتفاق افتاده و لازمه آن اين است كه صفورا بالغ بر دويست سال در قيد حيات باشد، كه اين بعيد به نظر مي رسد.
ثالثا، در كتاب منتقلة الطالبية[۸] به هجرت محمّد بن جعفر بن احمد به قم تصريح شده و ابن طباطبا در كتاب مذكور مي نويسد:
«بقم، من أولاد جعفر بن [احمد بن عبداللّه بن [محمّد بن جعفر بن محمّد بن عمر الاطرف و هم محمّد و علي و يعقوب».
اين خود دليل قوي مبني بر دفن محمّد بن جعفر همراه برادر زاده اش صفورا خاتون در اين بقعه است و همين نظريه را چند نويسنده ديگر بيان نموده اند: عبيدلي در تهذيب الانساب، فخر رازي در الشجرة المباركه، بيهقي در لباب الانساب، المجدي، كاتوزيان در انوار المشعشعيّين، وفقيه در انوار پراكنده با عبارت «و لهم اعقاب في قم» اين ديدگاه را تأييد نموده اند.[۹]
در پايان، بايد گفت كه بقعه مورد نظر فاقد هر گونه تزيينات و حجرات و بيوتات مي باشد، كه بناي اصلي بقعه را به سال 378 ه··. ق نوشته اند. اما در كتاب تربت پاكان[۱۰] بناي بقعه فعلي را متعلّق به قرن نهم و دهم هجري دانسته و تعميرات بعدي آن را در سال 1334 ه··.ق به وسيله محمّد رضاي ميرزا قاجار نسبت داده است.
به هر حال شكل ساختمانِ بقعه از خارج، شش ضلعي منتظم مي باشد و همانطور كه در تصوير مشاهده مي گردد به مرور زمان، آجرهاي آن از بين رفته و احتمال سقوط بنا مي رود. بر فراز اين بقعه گنبدي عرقچيني است كه مزيّن به كاشيهاي آجري فيروزه رنگ مي باشد و ارتفاع آن از سطح بام 2 متر و مجموع بقعه 5 متر ارتفاع دارد كه حفظ گنبد و بقعه به خاطر قدمت آن ضروري است.[۱۱] از اينرو بر سازمان ميراث فرهنگي استان و اوقاف و امور خيريه لازم است كه اين آثار باستاني را حفظ و نسبت به تعمير آن عنايت بيشتري مبذول فرمايند.
پانویس
- ↑ ـ انجم فروزان، ص146؛ انوار پراكنده، ج1، ص523.
- ↑ ـ گنجينه آثار قم، ج2، 288.
- ↑ ـ تاريخ قديم قم، ص238.
- ↑ ـ «كميدان» نام مزرعه و قلعه اي در همين خاكفرج بوده است.
- ↑ ـ تاريخ قم، ناصر الشريعه، ص127؛ انوار المشعشعيّين، ج2، ص235.
- ↑ ـ گنجينه آثار قم، ج2، 287.
- ↑ ـ انجم فروزان، ص147.
- ↑ ـ منتقلة الطالبية، ص258، چاپ اوّل، نجف 1388 ه··. ق.
- ↑ ـ تهذيب الانساب، ص303؛ الشجرة المباركه، ص202؛ لباب الانساب، ج1، ص230 و360؛ المجدي، ص249؛ انوار المشعشعيّين، ج1، ص236؛ انوار پراكنده، ج1، ص525.
- ↑ ـ تربت پاكان، ج1، ص87.
- ↑ ـ انوار پراكنده، ج1، ص527 و528؛ گنجينه آثار قم، ج2، ص288.
منبع
محمدمهدي فقيه محمدي جلالي, فرهنگ كوثر، شماره 18،شهريور، 1377
