الذخيرة فى علم الكلام (کتاب)
 | |
| نویسنده | سید مرتضی |
| موضوع | کلام و عقاید شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| ت‍ح‍ق‍ی‍ق | سید اح‍م‍د ح‍س‍ی‍ن‍ی |
|
| |
کتاب «الذخیرة فى علم الکلام» تألیف سید مرتضی (م، ۴۳۶ ق)، شامل یک دوره کامل مباحث کلامى شیعه است. «الذخیرة» چون به عموم مسائل کلامى پرداخته، از جایگاه ویژه‌اى برخوردار بوده و از دیرباز مورد استفاده و استناد علمای کلام واقع شده است.
محتویات
مؤلف
علی بن حسین بن موسی، مشهور به سید مرتضی علم الهدی (۴۳۶-۳۵۵ ق)، فقیه، متکلم و ادیب برجسته شیعه در قرن پنجم هجری است و نسب شریفش با پنج واسطه به امام موسی بن جعفر علیه السلام می رسد. وی نقیب شیعیان در زمان خود بود و از نظر منزلت علمی و اجتماعی در مرتبت والایی قرار داشت.
سید مرتضی از شاگردان شیخ مفید و حسین بن علی بن بابویه (برادر شیخ صدوق) است. همچنین علمای بزرگی چون شیخ طوسی، قاضی ابن البراج، ابوالفتح کراجکی و سلار بن عبدالعزیز دیلمی از شاگردان او هستند.
سید مرتضی از پیشگامان تألیف منظم و مدون در حوزه کلام شیعه است و آثار کلامی او از زمان نگارش همواره مورد توجه بوده است. از جمله آثار ارزشمند سید مرتضی می توان به «تنزیه الانبیاء»، «الانتصار»، «الذریعة الی اصول الشریعة»، «الأمالی»، «الملخّص فی اصول‌الدین»، «جمل العلم و العمل»، «الشافی فی الامامة» و «الفصول المختاره» اشاره کرد.
معرفى کتاب
«الذخیرة فی علم الکلام» یا «ذخیرة العالم و بصیرة المعلم»، یکى از مهمترین کتب کلامى سید مرتضى محسوب مى‌شود. سید مرتضى این کتاب را بعد از دیگر کتاب کلامى خویش یعنى «الملخص فی اصول‌الدین» نگاشته است. او کتاب اول را که درصدد بیان عقائد شیعه در اصول دین بود، نوشته که متأسفانه ناقص مانده است. لذا او در کتاب حاضر قصد داشته آنچه که در کتاب اول بیان ننموده را بیان کند؛ پس در واقع این کتاب مکمل و متمّم کتاب «الملخص» مى‌باشد.
مؤلف در کتاب «الذخیرة فى علم الکلام» یک دوره کامل مباحث کلامى (هم الهیات بالمعنى الاعم و هم الهیات بالمعنى الاخص) را تبیین کرده و مباحث اعتقادى را به شیوه تطبیقى و مقارن بررسى نموده و بدین جهت، از دو بحث کلامى مربوط به اصول معتزلى یعنى وعده و وعید و امر به معروف و نهى از منکر سخن به میان آورده است.
اهمیت کتاب «الذخیرة» به این است که مى‌توان گفت، تنها کتاب مؤلف در کلام است که به عموم مسائل کلامى پرداخته و نظرات خود را در آنها بیان نموده است. این کتاب بعد از سید مرتضى مورد توجه علماء شیعه واقع شده است و از آن استفاده نموده‌اند و گاه بر آن شرح نوشته‌اند که از آن جمله، مى‌توان به شرح شاگردش یعنى ابوالصلاح حلبى بر این کتاب نام برد.
محتوای کتاب
مؤلف در نظر داشته که در کتاب «الذخیرة» مطالب را به اختصار بیان کند و در اوائل کتاب نیز چنین کرده است؛ ولى در اواخر کتاب به تفصیل روى آورده است.
مطالب مطرح شده در این کتاب هر چند از نظم و انسجام خاصى برخوردار نیست و به صورت «الکلام فى...» هر بخش بدون حفظ تناسب با بخش قبل بیان شده است، اما همۀ مطالب را مى‌توان طبق دسته‌بندى مشهور کتب کلامى در پنج بخش بیان نمود؛ مباحث مربوط به توحید (اسماء و صفات)، مباحث مربوط به عدل (افعال و آجال و...)، مباحث مربوط به نبوت، مباحث مربوط به امامت و مباحث مربوط به معاد، که تفصیل آنها براساس نظم کتاب چنین است:
- باب فی أنّنا نفعل على سبیل التولید: مؤلف در این باب طى دو فصل اثبات مى‌کند که آنچه از انسان صادر مى‌شود، افعال اوست بر سبیل تولید.
- الکلام فی الاستطاعة و احکامها و ما یتعلق بها: مؤلف در این باب در ۷ فصل قدرت انسان را اثبات و شرائط و مبادى آن را بیان مى‌کند.
- الکلام فی التکلیف: در این باب طى ۱۳ فصل از حقیقت تکلیف، صفات مکلّف، غرض از تکلیف، مسائل مربوط به مکلّف، ماهیت انسان، نیکو بودن تکلیف، انقطاع تکلیف و بعضى مسائل دیگر تکلیف بحث شده است.
- الکلام فی الاعادة و ما یتعلق بها: مؤلف در این باب طى ۵ فصل بحث مى‌کند از اینکه چه چیزهایى جائز است اعاده شوند، و چه چیزهاى ممتنع است اعاده شوند. او اثبات مى‌کند که اعادۀ جواهر جائز است و بحث مى‌کند از چیزهایى که توسط آنها جواهر از بین مى‌روند.
- الکلام فی المعارف و النظر و احکامها: در این باب بحث شده است از نظر و احکام آن، تقلید در معارف و منشأ علم به معارف.
- الکلام فی اللطف: در این باب مؤلف ابتداء لطف را تعریف کرده و وجوب آن را اثبات مى‌کند و سپس رابطۀ آن را با حسن تکلیف و قبح تکلیف بیان مى‌کند.
- الکلام فی الآلام: در این باب مؤلف الم را تعریف کرده و وجه حسن یا قبیح بودن الم را بیان و سخن بکریه و اصحاب تناسخ را ابطال مى‌کند.
- الکلام فی الاعواض: در این باب بحث مى‌شود از وجه حسن بودن عوض و وجوهى که به واسطۀ آنها عوض براى خداوند واجب مى‌شود. و وجوهى که عوض به واسطۀ آنها ساقط مى‌شود.
- الکلام فی الآجال: مؤلف در این باب بحث مى‌کند از حقیقت اجل و احکام آن.
- الکلام فی الارزاق: در این باب مؤلف اثبات مى‌کند که تنها به رزق حلال رزق گفته مى‌شود و کیفیت طلب رزق را بیان مى‌کند.
- الکلام فی الاسعار: مؤلف در این باب سعر و رخص و غلاء (ارزانی و گرانی) را تعریف مى‌کند.
- الکلام فی الافعال: در این باب از ثواب، عقاب و احکامشان بحث شده است.
- الکلام فی النبوات: مباحثى که مؤلف در این باب بیان کرده است، عبارتند از: تعریف رسول و نبى، اثبات حسن بعثت انبیاء، دلالت کردن معجزات بر نبوات، جائز بودن ظهور معجزه از غیر نبى و عصمت انبیاء قبل و بعد از نبوت.
- الکلام فی الاخبار: یکى از مباحثى که مى‌توان گفت از توابع مباحث نبوت است، اخبارى است که از پیامبر به ما رسیده است. مؤلف در این باب خبر را تعریف کرده و کیفیت حصول علم از آن را بیان مى‌کند.
- الکلام فی النسخ: مؤلف در این باب که باز از ملحقات مبحث نبوت مى‌باشد، بحث کرده است از نسخ شرایع، صحت نبوت حضرت خاتم(ص)، معجزه بودن قرآن، وجه دلالت کردن قرآن به نبوت آن حضرت و بیان دیگر معجزات پیامبر.
- الکلام فی الامامة: مباحثى که در این باب مطرح شده است، عبارتند از: اثبات وجوب وجود امام در هر زمانى، بیان صفات امام، واقع شدن نص به امامت امیرالمؤمنین(ع)، سخنى پیرامون امامت ابوبکر، افضل مردم بودن امیرالمؤمنین(ع)، حکم محارب با امیرالمؤمنین(ع) و اثبات امامت سائر ائمۀ اثنی‌عشر (ع).
- الکلام فی الوعید السمعى: در این باب مؤلف از احکام اهل آخرت، عذاب قبر، حساب، میزان، صراط، مستحق ثواب و عقاب و اکفار و تفسیق بحث مى‌کند.
- الکلام فی الامر بالمعروف و النهى عن المنکر: در این باب مباحث پیرامون امر به معروف و نهى از منکر، همچون اکراه و توابع آن است.
- الکلام فی ما یستحقه الله تعالى من الاسماء: مؤلف در این باب بحث مى‌کند از اسمائى که براى خداوند مستحق هستند. او اسماء را به سه دسته تقسیم کرده و هر گروه را در یک فصل بیان مى‌کند که عبارتند از اسمائى که بر خداوند اطلاق مى‌شود از جهت قادر بودنش، اسمائى که بر او اطلاق مى‌شود از جهت عالم بودنش و اسمائى که بر حضرت حق تبارک و تعالى اطلاق مى‌شود به جهت حىّ بودنش.
- الکلام فی ما یستحقه تعالى من الصفات: مؤلف در مورد صفات خداوند ابتداء بحث مى‌کند از اوصافى که مختص به یک نوع نیست، سپس از صفاتى که راجع به افعال اوست، صفاتى که راجع به اراده و کراهت اوست و در آخر از صفات سلبیه خدا.
منابع
- "الذخیرة فی علم الکلام"، ویکی نور.
- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
