آیه 39 سوره روم
| <<38 | آیه 39 سوره روم | 40>> | |||||||||||||
| |||||||||||||||
محتویات
ترجمه های فارسی
و آن سودی که شما به رسم ربا دادید که بر اموال مردم (ربا خوار) بیفزاید (و یا هدیه به اغنیاء دهید تا خود نفع زیاد دنیوی برید) نزد خدا هرگز نیفزاید (بلکه محو و نابود شود) و آن زکاتی که از روی شوق و اخلاص به خدا (به فقیران) دادید (ثوابش چندین برابر شود و) همین زکات دهندگان هستند که (نزد حق ثواب و برکات و دارایی) چند برابر دارند.
اموال و اجناسی را که [به صورت وام] به ربا می دهید تا در میان اموال مردم فزونی یابد، نزد خدا فزونی نخواهد یافت؛ و آنچه از زکات می دهید که [به سبب پرداختنش] خشنودی خدا را می خواهید [مایه فزونی است]؛ پس این زکات دهندگانند که مال و ثوابشان دو چندان می شود.
و آنچه [به قصد] ربا مى‌دهيد تا در اموال مردم سود و افزايش بردارد، نزد خدا فزونى نمى‌گيرد؛ و[لى] آنچه را از زكات -در حالى كه خشنودى خدا را خواستاريد- داديد، پس آنان همان فزونى‌يافتگانند [و مضاعف مى‌شود].
مالى كه به ربا مى‌دهيد تا در اموال مردم افزون شود، نزد خدا هيچ افزون نمى‌شود؛ و مالى كه براى خشنودى خدا از بابت زكات مى‌پردازيد، كسانى كه چنين كنند پاداش مضاعف دارند.
آنچه بعنوان ربا می‌پردازید تا در اموال مردم فزونی یابد، نزد خدا فزونی نخواهد یافت؛ و آنچه را بعنوان زکات می‌پردازید و تنها رضای خدا را می‌طلبید (مایه برکت است؛ و) کسانی که چنین می‌کنند دارای پاداش مضاعفند.
ترجمه های انگلیسی(English translations)
معانی کلمات آیه
- ربا: ربو در اصل به معنى زيادت است «ربا يربو. زاد» راغب زيادت و بالا آمدن گفته است، معامله ربوى را از آن ربا گفتهاند كه در آن زيادت هست فَلا يَرْبُوا: پس زياد نمى‌شود.
- مضعفون: (به صيغه اسم فاعل)، مضعف به معنى ذو الضعف و صاحب زيادى است «مضعفون»: آنان كه صاحب زيادى هستند. مانند موسر يعنى صاحب پسر.[۱]
تفسیر آیه
تفسیر نور (محسن قرائتی)
وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ رِباً لِيَرْبُوَا فِي أَمْوالِ النَّاسِ فَلا يَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ زَكاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ «39»
و آنچه شما به رسم ربا داديد كه بر اموال مردم (رباخوار) افزوده شود، پس نزد خداوند فزونى نخواهد يافت، و آنچه را به عنوان زكات مى‌پردازيد و رضاى خدا را مى‌طلبيد پس آنان (كه چنين كنند پاداشى) چند برابر دارند.
پیام ها
1- مقدار و كميّت پول مهم نيست، انگيزه و هدف پرداخت مهم است. مِنْ رِباً ...
مِنْ زَكاةٍ
جلد 7 - صفحه 205
2- رشدى كه از ربا حاصل مى‌شود، كاذب و ظاهرى است، نه واقعى و نزد خداوند. «فَلا يَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ»
3- امتياز اسلام در آن است كه علاوه بر فقرزدايى از محرومان، رشد معنوى پرداخت كنندگان را نيز در نظر دارد. «تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ»
4- توجّه به اخلاص، مسأله‌اى جدّى است و بايد با تأكيد بيان شود، زيرا كار و تلاش بدون انگيزه‌ى الهى، ارزشى ندارد. «تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ» ( «وَجْهَ اللَّهِ»، در اين آيه و آيه قبل تكرار شده است.)
5- پرداخت خالصانه‌ى زكات، موجب ازدياد و رشد است. «زَكاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ»
6- مؤمن بايد در تشخيص سود و زيان، دنيا و آخرت، فرد و جامعه و جسم و روح را با هم به حساب آورد. (گرچه در ديد مادّى، پرداخت زكات، مايه‌ى كمبود مال است، ولى با توجّه به فقرزدايى از جامعه، دل كندن از دنيا و ذخيره شدن براى آخرت، به سود زكات دهنده است.) «فَأُولئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ»
7- اخلاص، مقام انسان را بالا مى‌برد و به نقطه‌ى برتر مى‌رساند. (با توجّه به خطاب «تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ» بايد بگويد: «أنتم المضعفون» ولى مى‌فرمايد: «فَأُولئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ»، گويا آنان به يك نقطه‌ى اوج رسيده‌اند.)
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ رِباً لِيَرْبُوَا فِي أَمْوالِ النَّاسِ فَلا يَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ زَكاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ (39)
وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ رِباً: و آنچه مى‌دهيد شما از زيادتى محرّم در معامله يا هديه و عطيه كه به آن توقع مزيد مكافات داريد نه قصد قربت و رضاى الهى، لِيَرْبُوَا فِي أَمْوالِ النَّاسِ: تا بيفزايد آن چيز در مالهاى مردمان، يعنى آنچه مى‌دهيد از زيادت حرام در معاملات تا زيادتى در مال رباخواران پديد آيد، يا آنچه هديه به كسى مى‌دهيد به توقع آنكه جلب مال مردمان نمائيد تا مال شما زياد گردد، فَلا يَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ: پس زياد نمى‌شود آن مال نزد خدا و بركت از آن برداشته و موجب ثواب اخروى نمى‌شود، بلكه سبب عقوبت مى‌گردد هرگاه زيادتى حرامى باشد.
على بن ابراهيم قمى از حضرت صادق عليه السّلام روايت نموده كه ربا دو قسم است: يكى حلال و ديگرى حرام. رباى حلال آنست كه شخص قرض مى‌دهد برادر دينى خود را به طمع آنكه زياد كند و عوض دهد او را به زيادتر از آنچه گرفته بدون شرطى بين آنها، پس اگر عطا كند او را زيادتر از آنچه گرفته بدون شرط، پس آن حلال است براى او و نيست ثوابى براى او نزد خدا در قرضى كه داده و هو قوله «فَلا يَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ». و اما رباى حرام آنست كه شخص
«1» سورة الليل، آيه 20.
جلد 10 - صفحه 304
قرض دهد و شرط كند زيادتى را، پس آن حرام است «1».
در كافى- از حضرت صادق عليه السّلام نيز مروى است كه رباء دو رباء است: ربائى است كه جايز است خوردن آن، و آن هديه تو است به شخصى براى طلب زيادتى از او، و آن ربائى است كه موجب ثواب الهى نگردد. و اما ربائى كه نبايد خورد او را، آن است كه نهى شده «2».
وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ زَكاةٍ: و آنچه مى‌دهيد از زكات واجبه يا صدقه مستحبه كه در دادن به مستحق، تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ: مى‌خواهيد ثواب خدا و رضاى او را، يعنى آن را به خلوص نيت براى رضاى خدا دهيد بدون شائبه غرض ديگر از رياء و سمعه و طمع زيادتى. فَأُولئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ: پس آن گروه زكات دهندگان و صدقه براى خدا، ايشانند كه صاحبان افزونى هستند يكى به ده تا يكى به هفتصد و زيادتر. يا ايشان كسانى كه زياده كننده‌اند ثواب و مال خود را به بركت زكات.
در امالى- ابن بابويه به اسناد خود از حضرت صادق عليه السّلام مروى است كه فرمود: على باب الجنّة مكتوب القرض بثمانية عشر و الصدقة بعشرة بر در بهشت نوشته: قرض دادن به هيجده، و صدقه به ده ثواب باشد و اين به جهت آنست كه قرض نمى‌باشد مگر ردّ دست محتاج، و صدقه چه بسا واقع شود در دست غير محتاج «3».
و نيز حضرت باقر عليه السّلام فرمود: نيكوئى و صدقه پنهانى نفى كنند فقر را، و زياد نمايند در عمر، و دفع مى‌كنند از هفتاد مردن بد «4».
و حضرت امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: سوسوا ايمانكم بالصّدقة و حصّنوا
«1» تفسير قمى، ج 2، ص 159.
«2» فروع كافى (چاپ حيدرى، 1378 هجرى)، ج 5، ص 145، روايت 6- وسائل الشيعة چ بيروت، ج 12 كتاب التجارة، ص 429، حديث 1 و 2- بحار الانوار ج 103، صفحات 115، حديث 2، و ص 122 حديث 36، به نقل از كتاب الهداية و فقه الرّضا.
«3» تفسير قمى، ج 2، ص 160- 159- كافى، ج 4 (فروع)، كتاب الزّكاة، ص 33 باب القرض، روايت 1- تفسير صافى (1 جلدى) ص 418.
«4» بحار الانوار، ج 74، ص 81 روايت 83.
جلد 10 - صفحه 305
اموالكم بالزّكاة و ادفعوا امواج البلاء بالدّعاء: نگهداريد ايمان خود را به صدقه دادن، و حفظ كنيد اموال خود را به زكات دادن، و دفع كنيد امواج بلا را به دعا نمودن «1».
و نيز حضرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود: «داووا مرضاكم بالصّدقة و حصّنوا اموالكم بالزكاة»: مداوا كنيد مريضهاى خود را به صدقه و حفظ نمائيد مالهاى خود را به زكات «2».
يا آنكه غرض تعميم احوال آنها باشد به جميع خلايق، يعنى هر كه بجا آورد آن را، چنين باشد جزاى او سواى آنكه شما باشيد يا غير آن.
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
فَآتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ وَ الْمِسْكِينَ وَ ابْنَ السَّبِيلِ ذلِكَ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (38) وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ رِباً لِيَرْبُوَا فِي أَمْوالِ النَّاسِ فَلا يَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ زَكاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ (39) اللَّهُ الَّذِي خَلَقَكُمْ ثُمَّ رَزَقَكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ هَلْ مِنْ شُرَكائِكُمْ مَنْ يَفْعَلُ مِنْ ذلِكُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ سُبْحانَهُ وَ تَعالى عَمَّا يُشْرِكُونَ (40)
جلد 4 صفحه 258
ترجمه
پس بده بصاحب قرابت حقّش را و بمسكين و درمانده در راه اين بهتر است براى آنانكه ميخواهند جانب خدا را و آنگروه ايشانند رستگاران
و آنچه ميدهيد از پيش كشى تا افزايش يابد در مالهاى مردمان پس افزون نميشود نزد خدا و آنچه داديد از زكاتى كه ميخواهيد جانب خدا را پس آنگروه ايشانند افزون كنندگان
خدا است آنكه آفريد شما را پس روزى داد شما را پس ميميراند شما را پس زنده ميكند شما را آيا از شريكان شما هست كسى كه بكند از اينها چيزى منزّه است او و برتر است از آنچه شريك قرار ميدهند.
تفسير
از آيه سابقه مستفاد شد كه گشايش روزى و تنگى آن از جانب خدا است و مربوط بوسائل ظاهرى نيست لذا خداوند در اين آيه شريفه فرموده پس بده اى مكلّف بخويش خود و فقير و مسافر درمانده حقّ هر يك را و از ترس فقر و سختى معاش در اداء حقوق واجبه ارحام و فقراء و درماندگان كوتاهى منما كه امر توسعه و تضييق رزق با خدا است و حقوق واجبه آنها در محل خود از نفقه اقارب و مصرف زكوة معيّن شده است و در مجمع نقل نموده كه چون اين آيه نازل شد پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم فدك را بحضرت زهرا عليها سلام تمليك و تسليم فرمود ولى اشتباها آيه را و آت ذا القربى حقّه بواو نقل نموده و آن آيه در سوره بنى اسرائيل با اخبار مفسّره‌اش گذشت و منافات ندارد كه در اينجا هم يكى از مكلّفين پيغمبر صلى اللّه عليه و اله باشد كه بايد حقّ دختر خود را اداء نمايد ولى ظاهرا اختصاص بآنحضرت ندارد بملاحظه فاء تفريع و آنكه خداوند فرموده اين انفاق و اداء حقّ بهتر است از مال دنيا براى كسانيكه طالب خوشنودى خدا و قرب بآنحضرتند و ايشان از رستگاران و فائز شوندگان بنعيم آخرتند و نيز فرموده و آنچه بدهيد شما از هديه و پيش كشى بمردم براى آنكه زياده از آن از اموال ايشان عائد شما شود يا قرض دهيد بطمع آنكه در وقت اداء اضافه بر اصل مال بشما مسترد دارند در نزد خدا براى شما نفع و مزيّتى نخواهد بود ولى اگر قربة الى اللّه زكوة واجب يا مستحبّ خود را اداء نمائيد امثال شما مالشان در دنيا زياد شود و ثواب اخروى ايشان چندين برابر خواهد بود چون اداء زكوة مال موجب نموّ و افزايش و بركت آن است و ثواب اخروى برتر و بالاتر از هر چيز است و در اخبار ائمّه اطهار رباء در اين آيه
جلد 4 صفحه 259
بهر دو معنى كه هديه باميد نفع زائد و قرض بطمع استرداد با زياده است تفسير شده و رباء حرام را مخصوص بشرط زياده فرموده‌اند و بنابراين سودى كه قرض گيرنده باختيار خود بدهد اگر چه قرض دهنده باين اميد قرض بدهد اشكالى ندارد نهايت آنكه ثواب قرض الحسنه را كه هجده برابر است و صدقه ده برابر نداشته باشد و روايات مفسّره شاهد بر مطالب مرقومه است و اينكه خداوند در اين آيه و آيه سابقه از خطاب عدول بغيبت فرموده شايد براى تعميم حكم باشد از حاضرين بغائبين و آنكه هر كس براى رضاى خدا انفاق كند و صدقه يا قرض دهد ببهره زائد در دنيا و آخرت خواهد رسيد و اختصاص بشخص خاص و مردم مخصوصى ندارد نهايت آنكه ايمان و اخلاص شرط قبول تمام اعمال است كه در محلّ خود ذكر شده است و در خاتمه باز خداوند روى سخن را باهل شرك معطوف داشته و فرموده است خداوند است آنكه شما را وجود داد و پرورش فرمود و روزى داد كه ابقاء حيات نموديد پس ميميراند شما را در وقت مقدّر پس زنده ميكند شما را در وقت مقرّر براى مجازات اعمال خوب و بد شما آيا هيچ يك از بتها كه شما آنها را شريك قرار داديد براى خدا در ستايش و پرستش قادر بر اين كارهاى خدائى هستند و هيچ يك از اين افعال از آنها صادر ميگردد حاشا و كلّا منزّه است خداوند و برتر و بالاتر از آنكه اشياء و اشخاص عاجز و ناتوان با او برابر و شريك باشند و ما اتيتم بقصر و لتربوا بتاء مضمومه و سكون و او نيز قرائت شده است يعنى تا صاحبان زياده شويد در اموال مردم و بنابر قرائت مشهور يعنى تا زياد شود آنچه داديد در بين مال مردم و بشما مسترد گردد در مصباح الشريعه از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم فرمود حريص محروم است و با آنكه محروم است مذموم است در هر چه باشد و چگونه محروم نباشد با آنكه خارج شده از پابند الهى و مخالفت نموده با قول خداوند كه فرموده اللّه الّذى خلقكم ثمّ رزقكم تا آخر و تشركون بتاء خطاب نيز قرائت شده است و مضعف صاحب اضعاف مال در عاجل و اضعاف از ثواب در آجل است.
جلد 4 صفحه 260
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
وَ ما آتَيتُم مِن رِباً لِيَربُوَا فِي أَموال‌ِ النّاس‌ِ فَلا يَربُوا عِندَ اللّه‌ِ وَ ما آتَيتُم مِن زَكاةٍ تُرِيدُونَ وَجه‌َ اللّه‌ِ فَأُولئِكَ هُمُ المُضعِفُون‌َ (39)
و آنچه ميدهيد بطمع زيادتي در اموال ناس- پس زيادتي ندارد نزد خداوند و آنچه ميدهيد از زكاة و اراده ميكنيد قربة الي اللّه خالصا لوجه اللّه پس اينها چندين ضعف ميبرند.
توضيح كلام اينكه به اينکه معني است که چيزي را بدهد و در عوض زيادتي بگيرد و اينکه سه قسم است:
قسم اول اينكه قرض بدهد و شرط زيادتي بكند اينکه حرام بلكه جنگ با خدا و رسول است چنانچه ميفرمايد الَّذِين‌َ يَأكُلُون‌َ الرِّبا لا يَقُومُون‌َ إِلّا كَما يَقُوم‌ُ الَّذِي يَتَخَبَّطُه‌ُ الشَّيطان‌ُ مِن‌َ المَس‌ِّ ذلِكَ بِأَنَّهُم قالُوا إِنَّمَا البَيع‌ُ مِثل‌ُ الرِّبا وَ أَحَل‌َّ اللّه‌ُ البَيع‌َ وَ حَرَّم‌َ الرِّبا (سوره بقره آيه 275) و نيز ميفرمايد يا أَيُّهَا الَّذِين‌َ آمَنُوا اتَّقُوا اللّه‌َ وَ ذَرُوا ما بَقِي‌َ مِن‌َ الرِّبا إِن كُنتُم مُؤمِنِين‌َ فَإِن لَم تَفعَلُوا فَأذَنُوا بِحَرب‌ٍ مِن‌َ اللّه‌ِ وَ رَسُولِه‌ِ (سوره بقره آيه 278 و 279) و از اينکه آيه بوي كفر برخاسته ميشود و امروز معمول تمام بانكها و تجارت خانه‌ها و ادارات و بسياري از افراد ناس است.
قسم دوم اينكه قرض ميدهد ولي شرط زياده نميكند و لكن طمع آن را دارد که در موقع اداء مديون زيادتر رد كند يا هديه و تحفه ميدهد باميد اينكه طرف مقابل بيشتر و بهتر باو رد كند که گفتند كاسه جايي رود که باز آورد شاه قدح مثلا خانه عروس و داماد يا مسافرين که از سفر مي‌آيند چشم روشني ميدهند بطمع سوغات و امثال اينها، اينکه حرام نيست ولي اجر و ثواب ندارد و اينکه آيه اينکه قسم را بيان ميفرمايد.
وَ ما آتَيتُم مِن رِباً لِيَربُوَا فِي أَموال‌ِ النّاس‌ِ حرام نيست لكن فَلا يَربُوا عِندَ اللّه‌ِ اجر و ثوابي ندارد.
جلد 14 - صفحه 393
قسم سوم. اينكه ميدهد خالصا لوجه اللّه مثل زكوات و اخماس و صدقات و صله ارحام و بذل في سبيل اللّه باميد اينكه خداوند باضعاف مضاعف باو عنايت فرمايد که جزء اخير آيه ميفرمايد:
وَ ما آتَيتُم مِن زَكاةٍ تُرِيدُونَ وَجه‌َ اللّه‌ِ فَأُولئِكَ هُمُ المُضعِفُون‌َ باضعاف مضاعف چنانچه ميفرمايد: مَثَل‌ُ الَّذِين‌َ يُنفِقُون‌َ أَموالَهُم فِي سَبِيل‌ِ اللّه‌ِ كَمَثَل‌ِ حَبَّةٍ أَنبَتَت سَبع‌َ سَنابِل‌َ فِي كُل‌ِّ سُنبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللّه‌ُ يُضاعِف‌ُ لِمَن يَشاءُ (سوره بقره آيه 261).
برگزیده تفسیر نمونه
]
(آیه 39)- در این آیه به تناسب بحثی که از انفاق خالص در میان بود به دو نمونه از انفاقها که یکی برای خداست، و دیگری به منظور رسیدن به مال دنیا اشاره کرده، می‌فرماید: «آنچه به عنوان ربا می‌پردازید تا در اموال مردم فزونی یابد، نزد خدا فزونی نخواهد یافت، و آنچه را به عنوان زکات می‌پردازید و تنها رضای خدا را می‌طلبید (مایه برکت است و) کسانی که چنین می‌کنند دارای پاداش مضاعفند» (وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً لِیَرْبُوَا فِی أَمْوالِ النَّاسِ فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ زَکاةٍ
ج3، ص539
تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ).
«ربا» در اصل به معنی افزایش است و در اینجا منظور هدایایی است که بعضی از افراد برای دیگران- مخصوصا صاحبان مال و ثروت- می‌برند، به این منظور که پاداشی بیشتر و بهتر از آنها دریافت دارند.
بدیهی است در این گونه هدایا نه استحقاق طرف در نظر گرفته می‌شود، و نه شایستگیها و اولویتها، بلکه تمام توجه به این است که این هدیه به جایی داده شود که بتواند مبلغ بیشتری را صید کند! و طبیعی است این چنین هدایا که جنبه اخلاص در آن نیست از نظر اخلاقی و معنوی فاقد ارزش می‌باشد.
سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:
تفسیر های فارسی
ترجمه تفسیر المیزان
تفسیر خسروی
تفسیر عاملی
تفسیر جامع
تفسیر های عربی
تفسیر المیزان
تفسیر مجمع البیان
تفسیر نور الثقلین
تفسیر الصافی
تفسیر الکاشف
پانویس
- ↑ تفسير احسن الحديث، سید علی اکبر قرشی ، ج8، ص: 203
منابع
- تفسیر نور، محسن قرائتی، تهران:مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، 1383 ش، چاپ يازدهم
- اطیب البیان فی تفسیر القرآن، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام، 1378 ش، چاپ دوم
- تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات ميقات، 1363 ش، چاپ اول
- تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران:انتشارات برهان، 1398 ق، چاپ سوم
- برگزیده تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و جمعي از فضلا، تنظیم احمد علی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش
- تفسیر راهنما، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، قم:بوستان كتاب(انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)، 1386 ش، چاپ پنجم
