ریا
«ریا» از مادّه «رأی» به معنی این است که شخص کاری را به انگیزه جلب توجه مردم انجام دهد.[۱] و به عبارت دیگر، انسان کار خوبی انجام دهد و قصدش تظاهر و نشان دادن به مردم باشد، نه برای رضای خدا. «ریا» در قرآن و روایات مورد نکوهش قرار گرفته و در حد شرک معرفی شده است.
ریا در قرآن
واژه «ریا» در قرآن پنج مرتبه تکرار شده است که سه مرتبه بصورت مصدر و دو بار به صورت فعلی و معنای آن به همان معنای اصطلاحی میباشد.
۱. «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَىٰ كَالَّذِي يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ۖ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا ۖ لَا يَقْدِرُونَ عَلَىٰ شَيْءٍ مِمَّا كَسَبُوا ۗ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ»[۲]؛ ای کسانی که ایمان آوردهاید! بخششهای خود را با منت و آزار باطل نسازید همانند کسی که مال خود را برای نشان دادن به مردم، انفاق میکند و به خدا و روز رستاخیز ایمان نمیآورد. (کار ریاکار یا منت گذار) همچون قطعه سنگ صافی است که بر آن، (قشر نازکی از) خاک باشد (و بذرهایی در آن افشانده شود) و رگبار باران به آن برسد (و همه خاکها و بذرها را بشوید) و آن را صاف (و خالی از خاک و بذر) رها کند، آنها از کاری که انجام دادهاند، چیزی بدست نمیآورند و خداوند جمعیت کافران را هدایت نمیکند.
این آیه وجه شباهت ریاکار را به سنگی که قشر نازکی از خاک روی آن را پوشانده بیان میکند و آن بیاثر و سست بودن عمل است. همچنان که خاکی که روی سنگِ صاف قرار دارد با بارانی از بین رفته و نمیتواند اثر داشته باشد، ریاکاران نیز از اعمالشان هیچ گونه بهرهای نمیبرند.
با توجه به تفسیری که در مورد این آیه آمده است افرادی را که صدقه میدهند و به دنبالش منت میگذارند و اذیت میکنند تشبیه به افراد ریاکار بیایمان کرده که صدقاتشان باطل و بیاجر است.[۳] یعنی عمل شخص ریاکار از ابتدای عملش باطل است چون چنین شخصی اصلاً ایمان به خدا و روز جزا ندارد که از او کاری پذیرفته شود.
۲. «وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ بَطَرًا وَرِئَاءَ النَّاسِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ ...»[۴]؛ و مانند کسانی نباشید که از روی هوی پرستی و غرور و خودنمایی در برابر مردم، از سرزمین خود را به سوی میدان بدر بیرون آمدند و (مردم را) از راه خدا بازمیداشتند.
خداوند در این آیه، غرور و ریا را از آفات قدرت در جبهههای جنگ به شمار میآورد.
۳. «فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ 💠[۵] الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ 💠[۶] الَّذِينَ هُمْ يُرَاءُونَ 💠[۷] وَيَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ[۸]».
ریاکاری در نماز از ویژگی های منافقان و نشانههای نفاق به شمار رفته است. در درّالمنثور از علی بن ابیطالب علیه السلام روایت شده که در تفسیر «الَّذِينَ هُمْ يُرَاءُونَ»[۷] فرمود: «یعنی با نماز خود ریا میکنند»[۹].
در این آیه ریاکارانِ در نماز به عذاب تهدید شدهاند.[۱۰] زیرا "ویل" در اصل به معنای عذاب و هلاکت است و کلمهای است که برای تهدید به عذاب بکار میرود.[۱۱]
۴. «وَالَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ ۗ وَمَنْ يَكُنِ الشَّيْطَانُ لَهُ قَرِينًا فَسَاءَ قَرِينًا»[۱۲]؛ و آنها کسانی هستند که اموال خود را برای نشان دادن به مردم انفاق میکنند و ایمان به خدا و روز بازپسین ندارند (چرا که شیطان رفیق و همنشین آنهاست) و کسی که شیطان قرین او باشد بد همنشین و قرینی است.
۵. «إِنَّ الْمُنَافِقِينَ يُخَادِعُونَ اللَّهَ وَهُوَ خَادِعُهُمْ وَإِذَا قَامُوا إِلَى الصَّلَاةِ قَامُوا كُسَالَىٰ يُرَاءُونَ النَّاسَ وَلَا يَذْكُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِيلًا»[۱۳]؛ منافقان میخواهند خدا را فریب دهند و هنگامی که به نماز برمیخیزند با کسالت برمیخیزند و در برابر مردم ریا میکنند و خدا را جز اندکی یاد نمینمایند.
از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله پرسیدند: چگونه انسان با خداوند خدعه میکند، فرمود: به امر خداوند عمل میکند و از این عمل، غیر خدا را قصد میکند بنابراین از ریا و تظاهر بپرهیزید که ریا، شرک است.[۱۴]
پیامدهای ریاکاری
۱. بطلان عمل:
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَىٰ كَالَّذِي يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ ...»[۲]؛ ای کسانی که ایمان آوردهاید بخشش های خود را با منت و آزار باطل نسازید! همانند کسی که مال خود را برای نشان دادن به مردم انفاق میکند...
امام صادق علیه السلام فرمود: «...کلُّ الْبِرِّ مَقْبُولٌ إِلَّا مَا کانَ رِئَاء...»[۱۵]؛ تمام کارهای نیک مورد قبول خدا است جز عملی که از روی ریا باشد.
در روایت دیگری از آن بزرگوار نقل شده است که فرمود: «... قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَنَا خَیرُ شَرِیک مَنْ أَشْرَک مَعِی غَیرِی فِی عَمَلٍ عَمِلَهُ لَمْ أَقْبَلْهُ إِلَّا مَا کانَ لِی خَالِصا»[۱۶]؛ خدای عزّوجلّ می فرماید: من بهترین شریکم. پس ـ ای بنده من ـ دیگری را در عبادت من شریک مساز زیرا هر کس در عملی که انجام می دهد دیگری را شریک سازد تمام اعمال او را نمی پذیرم جز عملی که خالص برای من باشد.
و نیز فرمود: «... کلُّ رِیاءٍ شِرْک إِنَّهُ مَنْ عَمِلَ لِلنَّاسِ کانَ ثَوَابُهُ عَلَی النَّاسِ وَ مَنْ عَمِلَ لِلَّهِ کانَ ثَوَابُهُ عَلَی اللَّهِ»[۱۷]؛ هر گونه ریایی شرک است، هر کس برای مردم کار کند پاداشش به عهده مردم است و هر کس برای خدا کار کند ثوابش بر خدا است.
محمد بن عرفه می گوید: امام رضا علیه السلام به من فرمود: «... وَ یحَک یا ابْنَ عَرَفَةَ اعْمَلُوا لِغَیرِ رِیاءٍ و َلَا سُمْعَةٍ فَإِنَّهُ مَنْ عَمِلَ لِغَیرِاللَّهِ وَکلَهُ اللَّهُ إِلَی مَا عَمِل...»[۱۸]؛ وای بر تو ای پسر عرفه کار کنید نه به منظور ریا و کسب شهرت زیرا هر کس که برای غیر خدا کار کند خدا او را به کاری که انجام داده وامی گذارد... .
در حدیثی از پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم می خوانیم: «... إِنَّ الْمَلَک لَیصْعَدُ بِعَمَلِ الْعَبْدِ مُبْتَهِجاً بِهِ فَإِذَا صَعِدَ بِحَسَنَاتِهِ یقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ اجْعَلُوهَا فِی سِجِّینٍ إِنَّهُ لَیسَ إِیای أَرَادَ بِهَا...»[۱۹]؛ فرشته عمل بنده ای را بالا می برد و از آن خوشحال و مسرور است ولی چون آن عمل را که به صورت کارهای نیک است بالا می برد خدای عزّوجلّ می فرماید: آن اعمال را در سجّین: دیوان اعمال گنهکاران بگذارید زیرا این اعمال را به خاطر من انجام نداده بلکه برای ریا و خودنمایی بوده است.
۲. محرومیّت از محبّت خدا:
«... إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَنْ كَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا[۲۰] ... وَالَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ رِئَاءَ النَّاسِ ...[۱۲]»؛ خداوند کسی را که متکبر و فخرفروش است دوست نمیدارد... و آنها کسانی هستند که احوال خود را برای نشان دادن به مردم انفاق می کنند...
۳. ریا موجب همدمی با شیطان:
«وَالَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ ۗ وَمَنْ يَكُنِ الشَّيْطَانُ لَهُ قَرِينًا فَسَاءَ قَرِينًا»[۱۲]؛ و آنها کسانی هستند که احوال خود را برای نشان دادن به مردم انفاق میکنند و ایمان به خدا و روز بازپسین ندارند (چرا که شیطان، رفیق و همنشین آنهاست) و کسی که شیطان قرین او باشد، بد همنشین و قرینی است.[۲۱]
۴. شرک خفی:
از امام صادق علیه السلام روایت شده: «کُلُّ رئاءٍ شِرْکٌ إنَّه مَنْ عَمِلَ لِلنّاسِ کان ثَوابُهُ عَلَی النّاسِ و من عَمِلَ للهِ کان ثوابُهُ عَلَی اللهِ»[۲۲]؛ هر گونه ریایی شرک است، هر کس برای مردم کار کند پاداشش به عهده مردم است و هر کس برای خدا کار کند ثوابش بر خداست. منظور از شرک، شرک خفی است که با ایمان منافات ندارد بلکه با کمالِ ایمان منافی است.
از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله روایت شده: هر کس نماز بخواند و ریا کند شرک ورزیده و هر که روزه بگیرد و ریا کند شرک ورزیده و هر که صدقه دهد و ریا کند شرک ورزیده.[۲۳] آنگاه این آیه را خواندند: «... فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا»[۲۴]؛ پس هر که به لقای پروردگارش امید دارد، باید کاری شایسته انجام دهد و هیچ کس را در عبادت پروردگارش شریک نکند.
علامتهای ریاکار
پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلم فرمود: ...وَ أَمَّا عَلَامَةُ الْمُرَائِی فَأَرْبَعَةٌ یحْرِصُ فِی الْعَمَلِ لِلَّهِ إِذَا کانَ عِنْدَهُ أَحَدٌ وَ یکسَلُ إِذَا کانَ وَحْدَهُ و َیحْرِصُ فِی کلِّ أَمْرِهِ عَلَی الْمَحْمَدَةِ وَ یحْسِنُ سَمْتَهُ بِجُهْدِه؛ در تنهایی کسل و بی حال است و در انظار مردم با نشاط و فعال و در همه کارهایش به مدح و ثنای دیگران حساس و آزمند است و تمام کوشش او بر این است که میان مردم وجهه ای زیبا و نیکو داشته باشد.[۲۵]
امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: ... ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ لِلْمُرَائِی ینْشَطُ إِذَا رَأَی النَّاسَ وَ یکسَلُ إِذَا کانَ وَحْدَهُ و َیحِبُّ أَنْ یحْمَدَ فِی جَمِیعِ أُمُورِه؛ ریاکار سه نشانه دارد: در انظار مردم با حال و با نشاط می نماید و در تنهایی کسل و بی حال و دوست می دارد که مردم تمام کارهای او را بستایند.[۲۶]
پانویس
- پرش به بالا ↑ ابن فارس؛ معجم مقاییس اللغة، المکتب الاعلام الاسلام، ۱۴۰۴ ه.ق، ج۲، ص۴۷۳.
- ↑ پرش به بالا به: ۲٫۰ ۲٫۱ سوره بقره، آیه ۲۶۴.
- پرش به بالا ↑ طباطبایی، محمدحسین؛ تفسیرالمیزان، سید محمدباقر همدانی، ج۲، ص۵۹۷.
- پرش به بالا ↑ سوره انفال، آیه ۴۷.
- پرش به بالا ↑ سوره ماعون، آیه ۴.
- پرش به بالا ↑ همان، آیه ۵.
- ↑ پرش به بالا به: ۷٫۰ ۷٫۱ همان، آیه ۶.
- پرش به بالا ↑ همان، آیه ۷.
- پرش به بالا ↑ سیوطی، ج ۶، ص ۴۰۰.
- پرش به بالا ↑ ر.ک: فرهنگ قرآن، هاشمی رفسنجانی و محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن، قم، بوستان کتاب ۱۳۸۶ ش، ج۱۵، ص ۲۱۵.
- پرش به بالا ↑ همان، به نقل از لسان العرب، مادّه «ویل»، ج۱۵، ص۴۲۲.
- ↑ پرش به بالا به: ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ ۱۲٫۲ سوره نساء، آیه ۳۸.
- پرش به بالا ↑ سوره نساء، آیه ۱۴۲.
- پرش به بالا ↑ طبرسی؛ مجمع البیان، فی تفسیر القرآن ج۳، ص ۱۹۸، تهران، انتشارات ناصرخسرو، ۱۳۷۲ ش.
- پرش به بالا ↑ بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۲۸۱.
- پرش به بالا ↑ کافی، ج ۲، ص ۲۹۵.
- پرش به بالا ↑ همان، ص ۲۹۳.
- پرش به بالا ↑ همان.
- پرش به بالا ↑ همان، ص ۲۹۴.
- پرش به بالا ↑ سوره نساء، آیه ۳۶.
- پرش به بالا ↑ طباطبائی، سید محمدحسین؛ المیزان ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، ۱۳۷۴ ش، ج۴، ص۳۵۵.
- پرش به بالا ↑ مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ ش، ج۱۳، ص۴۰۷.
- پرش به بالا ↑ سیوطی؛ جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر الماثور، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ ق، ج۴، ص۲۵۶.
- پرش به بالا ↑ سوره کهف، آیه ۱۱۰.
- پرش به بالا ↑ بحارالانوار، ج۱، ص۱۲۱.
- پرش به بالا ↑ کافی، ج۲، ص۲۹۵.
منابع
- کاظم احمدزاده، ریا، دانشنامه پژوهه، بازیابی: ۱۸ دی ماه ۱۳۹۱.
- جمعی از پژوهشگران، سایت downloadbook، بازیابی: ۱۸ دی ماه ۱۳۹۱.