حقوق فرزندان: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(صفحه‌ای جدید حاوی '{{الگو:منبع الکترونیکی معتبر|ماخذ=پایگاه}} {{الگو:نیازمند ویرایش فنی}} '''حقوق فر...' ایجاد کرد)
 
(ویرایش)
 
(۷ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
 +
{{خوب}}
 
{{الگو:منبع الکترونیکی معتبر|ماخذ=پایگاه}}
 
{{الگو:منبع الکترونیکی معتبر|ماخذ=پایگاه}}
  
{{الگو:نیازمند ویرایش فنی}}
+
"[[حق]]" در عالم تشریع و در ظرف اجتماع دینی عبارت است از چیزی که [[الله|خداوند]] آن را به عنوان "حق" قرار داده؛ مانند: حقوق مالی، حقوق برادران و حقوقی که والدین بر فرزند و برعکس دارند.<ref>طباطبایی (علامه)، سید محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن، قم‌، جامعه‌ی مدرسین حوزه علمیه قم، ‌۱۴۱۷ق،‌ چاپ پنجم، ج‌۱، ص۲۲۵.</ref> در این مقاله از حقوقی بحث می‌شود که فرزندان مستحق آن هستند. خداوند در [[قرآن کریم]] برای فرزندان حقوقی را بیان نموده و پدر و مادر را بر پایبند بودن به این حقوق سفارش کرده است.
  
 +
==حقوق فرزندان در قرآن==
  
'''حقوق فرزندان'''
+
[[قرآن|قرآن کریم]] برای "فرزندان" واژگان متفاوتی را بکار برده، از جمله: ذریّه،<ref>[[سوره مریم]]/۵۸.</ref> بُنَیّ و بَنون،<ref>[[سوره شعراء]]/۸۸.</ref> أولاد<ref>[[سوره ممتحنه]]/۱۲.</ref> و أسباط؛<ref>[[سوره بقره]]/۱۳۶.</ref> در این نوشتار آیاتی بررسی می‌شود که درباره‌ی حقوق فرزندان سخن گفته است.
  
حقوق جمع "حق" است<ref>. مهیار، رضا؛ فرهنگ ابجدی عربی- فارسی‌، بی تا، ص337.</ref> که در لغت به معنای واجب،<ref>. فراهیدی، خلیل بن احمد؛ کتاب العین‌، قم‌، هجرت‌، 1410ق،‌ چاپ دوم، ج‌3، ص7 و ابن منظور، محمد بن مکرم‌؛ لسان العرب‌، بیروت‌، دار صادر، 1414ق‌، چاپ سوم، ج‌10، ص50.</ref> ثبوت مطابق با واقع،<ref>. مصطفوی، حسن‌؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‌، تهران‌، بنگاه ترجمه و نشر کتاب‌، 1360ش‌، ج‌2، ص262.</ref> و مطابقت و وقوع شی‌ء در محل خودش آمده که این معنا در تمام مصادیق قابل تطبیق می‌باشد‌.<ref>. قرشی، سیدعلی اکبر؛ قاموس قرآن‌، تهران‌، دارالکتب الإسلامیة، 1371ش‌، چاپ ششم‌، ج‌2، ص 158.</ref> برخی نیز برای "حق" وجوه مختلفی شمرده‌اند:1. بمعنی ایجاد کننده‌ی چیزی از روی حکمت؛ 2. خود موجودی که به مقتضای حکمت ایجاد شده؛ 3. اعتقاد مطابق با واقعیت؛ 4. واجبی که اتیان شود.<ref>. راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ المفردات فی غریب القرآن‌، بیروت‌، دارالعلم الدارالشامیة، 1412ق‌، چاپ اول، ص 246.</ref>
+
خداوند در قرآن کریم برای فرزندان حقوقی را بیان نموده<ref>[[سوره نساء]]/۹، ۷۵ و ۱۲۷، [[سوره طلاق]]/۶ و [[سوره تحریم]]/۶.</ref> و پدر و مادر را بر پایبند بودن به این حقوق سفارش کرده است: {{متن قرآن|«یوصِیکمُ اللَّهُ فِی أَوْلَادِکمْ...»}}؛<ref>[[سوره نساء‌]]/‌۱۱.</ref> خداوند درباره‌ی فرزندانتان به شما سفارش می‌کند... . این حقوق عبارتند از:
البته در منطق قرآن هر چیزی "حق" نیست، هر چند مردم آن را حق بپندارند؛ بلکه حق عبارت است از چیزی که خدا آن را محقق و دارای ثبوت کرده (در عالم ایجاد یا در عالم تشریع)؛ بنابراین "حق" در عالم تشریع و در ظرف اجتماع دینی عبارتست از چیزی که خداوند آن را به عنوان "حق" قرار داده؛ مانند:حقوق مالی، حقوق برادران و حقوقی که پدر و مادر بر فرزند دارد.<ref>. طباطبایی(علامه)، سیدمحمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن، قم‌، جامعه‌ی مدرسین حوزه علمیه قم، ‌1417ق،‌ چاپ پنجم، ج‌1، ص225.</ref> در این مقاله از حقوقی بحث می‌شود که فرزند مستحق آن است.
 
 
حقوق فرزندان در قرآن
 
قرآن برای "فرزندان" واژگان متفاوتی را به‌کار برده، از جمله:ذریّه،<ref>. مریم/58.</ref> بُنیّ و بَنون،<ref>. شعراء/88.</ref> أولاد<ref>. ممتحنه/12.</ref> و اسباط؛<ref>. بقره/136.</ref> و در این نوشتار آیاتی را بررسی می‌کنیم که درباره‌ی حقوق فرزندان سخن گفته است.
 
خداوند در قرآن کریم برای فرزندان حقوقی را بیان نموده<ref>. نساء/9، 75 و 127، طلاق/6 و تحریم/6.</ref> و پدر و مادر را بر پایبند بودن به این حقوق سفارش کرده است:
 
«یوصیکُمُ اللّهُ فی اَولادِکُم...»<ref>. نساء‌/‌11.</ref>
 
«خداوند درباره‌ی فرزندانتان به شما سفارش می‌کند...»
 
 
1. حق حیات
 
یکی از حقوقی که خداوند برای فرزند قائل شده، حق حیات است که قرآن این حق عظیم را در جامعه‌ی بشری به شکل سزاوار برای فرزند، قبل از تولد و بعد از آن مطرح می‌کند:<ref>. جمعه، احمد خلیل؛ الطفل فی ضوء القرآن و السنه و الادب، بیروت، الیمامه، 1421ق، چاپ اول، ص23.</ref>
 
«وَ لاتَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِیاهُم...»<ref>. انعام/151.</ref>‌
 
«و فرزندانتان را از (ترس) فقر، نکشید! ما شما و آنها را روزی می‌دهیم...»‌
 
 
اعراب‌ دوران جاهلی، نه تنها دختران خویش را به خاطر تعصب‌های غلط، زنده به گور می‌کردند؛ بلکه پسران را نیز که سرمایه‌ی بزرگی در جامعه‌ی آن روز محسوب می‌شد، از ترس فقر و تنگدستی به قتل می‌رسانیدند.<ref>. المیزان فی تفسیرالقرآن، ج‌13، ص 85.</ref>
 
هشدار آیه علاوه بر دوران بعد از تولد، دوران جنینی را نیز شامل می‌شود.<ref>. الطفل فی ضوء القرآن و السنه و الادب، ص22.</ref> امروزه نیز این نوع فرزندکشی جریان دارد که برخی افراد نادان به بهانه‌ی درگیرشدن با مشکلات زندگی، کودکان بی‌گناه را در عالم جنینی به قتل می‌رسانند.<ref>. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران؛ تفسیر نمونه‌، تهران‌، دارالکتب الإسلامیة، 1374ش‌، چاپ اول، ج‌6، ص34.</ref>
 
 
2. حق نفقه
 
از جمله حقوق فرزند بر عهده‌ی پدر و مادر، نفقه‌ی اوست که این حق را در دو بخش بیان می‌کنیم:
 
الف. نفقه‌ی فرزند
 
نفقه‌ی کودک از بدو تولد بر عهده‌ی پدر است که قرآن بر تأمین شیر برای طفل شیرخوار تصریح کرده است:<ref>. محمدیان، بهرام؛ نگاهی دیگر به حقوق فرزندان از دیدگاه اسلام، تهران، سازمان انجمن اولیا و مربیان، 1377ش، چاپ اول، ص60.</ref>
 
«وَالْوالِداتُ یرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَینِ کامِلَینِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ‌یتِمَّ الرَّضاعَةَ...»‌<ref>. بقره/233.</ref>
 
«مادران، فرزندان خود را دو سال تمام، شیر می‌دهند. (این) برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را تکمیل کند...»
 
 
مادران حال زنانی که طلاق گرفته‌اند، نیز شامل می‌شود<ref>. مغنیه، محمدجواد، تفسیر کاشف‌، تهران‌، دارالکتب الإسلامیة، 1424ق‌، چاپ اول، ج‌1، ص356 و نجفی خمینی، محمدجواد؛ تفسیر آسان‌، تهران‌، اسلامیه‌، 1398ق‌، چاپ اول، ج2، ص76.</ref> و کلمه‌ی "یُرضِعنَ" به صورت مضارع مؤکد آمده که در اینجا به معنای امر بوده و خداوند به مادران امر می‌کند که فرزندانشان را تا دو سالگی شیر بدهند؛<ref>. طبرسی، فضل بن حسن‌؛ تفسیر جوامع الجامع‌، تهران‌، دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم،‌ 1377ش‌، چاپ اول، ج‌1، ص128.</ref> البته این امر وجوب ندارد، بلکه امر استحبابی است؛ چون در آیه‌ی<ref>. طلاق/6.</ref> دیگر می‌فرماید:اگر دچار تنگدستی شدید، زن دیگری که اجرت کمتر می‌خواهد، کودک را شیر دهد؛ با اینکه در این امر مادر کودک بر زنان دیگر مقدم است، هر چند مطلقه باشد. بنابراین در فراز بعدی آیه، خداوند تهیه‌ی نفقه را بر دوش "الْمَوْلُودِ لَهُ" قرار داده؛ یعنی کسی که فرزند از او متولد شده که همان پدر واقعی بچه است؛ پس نفقه‌ی کودک که بر عهده‌ی پدر اوست، یا باید مادر او را برای شیر دادن راضی کند یا برای کودک دایه بگیرد.<ref>. مغنیه، محمدجواد، تفسیر کاشف‌، ج‌1، ص356.</ref>
 
حکم وجوب نفقه‌ی فرزند بر عهده‌ی پدر در دورانهای بعدی نیز هست، یعنی اگر فرزند عاجز از تهیه‌ی نفقه‌ی خود باشد و والدین قادر بر انفاق باشند؛ چون آیه‌ی شریفه این حکم را در زمان شیرخوارگی فرزند به خاطر احتیاج و ضعف کودک تعلیل آورده است؛ البته این حکم را مقید کرده به وسع مالی پدر که احتیاجات فرزندش را از قبیل طعام، پوشاک و... به اندازه‌ی توان مالی تهیه نماید؛ از سوی دیگر پدران و مادران حق ضرر رساندن و کوتاهی در تربیت فرزندشان را ندارند با اینکه بیش از توانایی نیز تکلیف ندارند.<ref>. زحیلی، وهبةبن‌مصطفی؛ التفسیرالمنیر فی‌العقیدة و الشریعة و المنهج،‌ بیروت، دارالفکر المعاصر، 1418ق‌، چاپ دوم، ج‌2، ص361.</ref>
 
 
ب. نفقه‌ی مادر
 
یکی دیگر از حقوق فرزند حق نفقه‌ی مادر در زمان شیردهی است که بر عهده‌ی پدر می‌باشد:
 
«...فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَکمُ‌ْ فَأتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَأْتَمِرُواْ بَینَکمُ بمِعْرُوفٍ...»<ref>. طلاق/6.</ref>
 
«...و اگر برای شما (فرزند را) شیر می‌دهند، پاداش آنها را بپردازید و (درباره‌ی فرزندان، کار را) با مشاوره‌ی شایسته انجام دهید...»
 
 
این آیه درباره‌ی زنان "مطلّقه‌ی بائن"<ref>. طلاقی است که برای شوهر حق رجوع نیست و برای رجوع نیاز به عقد مجدد دارد؛ مانند:طلاق خُلع، مبارات و زنی که سه طلاقه شده است. حسینی جرجانی، سیدامیر ابوالفتوح‌؛ آیات الأحکام(جرجانی)، تهران، نوید، 1404ق، چاپ اول، ج‌2، ص414</ref> است.<ref>. طبری ابوجعفر، محمدبن‌جریر؛ جامع ‌البیان فی تفسیرالقرآن،‌ بیروت،‌ دارالمعرفة، ‌1412ق‌، چاپ اول‌، ج‌28، ص95، طبرسی، فضل‌بن‌حسن‌؛ تفسیر جوامع الجامع‌، تهران‌، دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم،‌ 1377ش‌، چاپ اول، ج‌4، ص312.</ref> خداوند در این آیه و آیات دیگر مانند بقره/233 می‌فرماید:اگر مادر کودک، بخواهد به فرزند خود شیر بدهد، با اینکه طلاق بائن گرفته باشد، بر پدر کودک لازم است که در ایام شیر دادن طفل، نفقه‌ی مادر را (خوراک، لباس و...) بدهد.<ref>. فضل الله، سید محمدحسین‌؛ تفسیر من وحی القرآن‌، بیروت، دارالملاک، 1419ق‌، چاپ دوم، ج‌22، ص295 و تفسیر نمونه، ج‌24، ص:248.</ref> این اجرت شیردهی در حقیقت نفقه‌ و حق فرزند است که به عهده‌ی پدر واجب می‌باشد.<ref>. المیزان فی تفسیر القرآن، ج‌19، ص317.</ref>
 
 
3. حق تربیت
 
حق دیگری که در قرآن کریم برای فرزندان بر عهده‌ی پدر و مادر نهاده شده، حق تربیت است که ذیل چند عنوان اشاره می‌شود:
 
الف. اهمیت تربیت
 
در نگاه قرآنی تربیت اولاد جزو حقوق واجب است؛<ref>. تفسیر کاشف، ج‌4، ص162.</ref> و چون رفتار پدر و مادر در وجود فرزند و تربیت او بسیار تأثیر گذار بوده، خداوند آنان را در مسیری که فرزندان می‌پیمایند، مسئول می‌داند و از والدین می‌خواهد که فرزند خود را به راه حق ارشاد کنند:<ref>. همان، ج‌1، ص209.</ref>
 
«وَ وَصَّی بِها إِبْراهیمُ بَنیهِ وَ یعْقُوبُ یابَنِیَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفیَ‌َََََََ لَکُمُ الدِّینَ فَلاتَمُوتُنَّ إِلاَّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»<ref>. بقره/132.</ref>
 
«و ابراهیم و یعقوب (در واپسین لحظات عمر،) فرزندان خود را به این آیین، وصیت کردند (و هر کدام به فرزندان خویش گفتند:) فرزندان من! خداوند این آیین پاک را برای شما برگزیده است و شما، جز به آیین اسلام [=تسلیم در برابر فرمان خدا] از دنیا نروید!»
 
 
آیه شریفه به انسان می‌آموزد که پدر مسئولیت دارد، فرزند خود را تربیت نموده و به دین و آئین حق راهنمائی کند.<ref>. نجفی خمینی، محمد جواد؛ تفسیر آسان‌، ج‌1، ص293.</ref> همچنین لقمان حکیم در گفتار و مواعظ خویش،<ref>. لقمان/13 – 19.</ref> فرزندش را به پاره‌ای از دستورات اعتقادی، عملی و اخلاقی سفارش می‌کند، و با اهمیت به این مواعظ و آثار حکمت، او را به اصل توحید متوجه نموده و به بحث معاد و حساب اعمال سوق می‌دهد.<ref>. المیزان فی تفسیرالقرآن، ج16، ص215 – 218 و گنابادی، سلطان محمد؛ تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة، بیروت، مؤسسة الأعلمی،‌ 1408ق،‌ چاپ دوم،‌ ج3، ص228 – 230.</ref>
 
 
ب. تربیت جنسی و ازدواج
 
در اسلام و قرآن تربیت جنسی مخصوص دوران بلوغ و بعد از آن نیست؛ بلکه قرآن کریم تربیت جنسی را در کودکان نیز در نظر گرفته و به آن پرداخته است:<ref>. مظاهری، ابراهیم؛ با فرزندان در سایه قرآن، قم، پارسیان، 1380ش، چاپ دوم، ص61.</ref>
 
«یَاأَیّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لِیسْتَأذِنکُمُ الَّذِینَ مَلَکَتْ أَیمَانُکمُ‌ْ وَ الَّذِینَ لَمْ‌یبْلُغُواْ الحُلُمَ مِنکمُ‌ْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مِّن قَبْلِ صَلَوةِ الْفَجْرِ وَ حِینَ تَضَعُونَ ثِیابَکُم مِّنَ‌الظَّهِیرَةِ وَ مِن بَعْدِ صَلَوةِ الْعِشَاءِ ثَلَاثُ عَوْرَاتٍ لَّکُمْ...»<ref>. نور/58.</ref>
 
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! بردگان شما، و همچنین کودکانتان که به حدّ بلوغ نرسیده‌اند، در سه وقت باید از شما اجازه بگیرند:پیش از نماز صبح، و نیمروز، هنگامی که لباسهای (معمولی) خود را بیرون می‌آورید، و بعد از نماز عشا؛ این سه وقت خصوصی برای شماست....»
 
 
بر اساس این آیه پدر و مادر نخست باید فرزندان را از اینکه سرزده وارد اتاق آنان شوند، هشدار داده و به اجازه گرفتن وادار کنند و دیگر آنکه معاشرت‌های خود را تحت کنترل قرار داده و هر حرکتی که غرایز جنسی را در آن‌ها بیدار می‌کند، ترک کنند.<ref>. با فرزندان در سایه قرآن، ص62.</ref>
 
در بحث تربیت جنسی فرزند، قرآن کریم همراه با مبارزه‌ی منفی، مبارزه‌ی مثبت را مورد توجه قرار داده و از طریق ترویج فرهنگ ازدواج آسان که اشباع صحیح و مشروع غرائز بوده، سبب برچیده شدن گناه را فراهم می‌کند:<ref>. تفسیر نمونه، ج‌14، ص457.</ref>
 
«وَ أَنکِحُواْ الْأَیَامَی‌ مِنکمُ‌ْ وَ الصَّالِحِینَ مِنْ عِبَادِکمُ‌ْ وَ إِمَائکُمْ إِن‌یَکُونُواْ فُقَرَاءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ...»<ref>. نور/32.</ref>
 
«مردان و زنان بی‌همسر خود را همسر دهید، همچنین غلامان و کنیزان صالح و درستکارتان را اگر فقیر و تنگدست باشند، خداوند از فضل خود آنان را بی‌نیاز می‌سازد...»
 
 
خطاب این آیه به اولیاء و سرپرستان مسلمانان است.<ref>. تفسیر آسان، ج‌14، ص83.</ref> "ایامی" به کسانی می‌گویند که همسر نداشته باشند؛ خواه مجرد باشند، یا همسرشان طلاق گرفته یا مرده باشد؛<ref>. رشیدالدین میبدی، احمدبن ابی‌سعد؛ کشف الأسرار و عدة الأبرار، تهران‌، امیر کبیر، 1371ش‌، چاپ پنجم، ج‌6، ص522.</ref> و "صالحین" در این آیه به معنای صلاحیت در مورد ازدواج است، نه صالح در اعمال.<ref>. المیزان فی تفسیر القرآن، ج‌15، ص113.</ref>
 
امر در اصل، برای وجوب بوده؛ اما در این آیه امر برای فعل مستحب آمده که نشان از استحباب مؤکد می‌دهد؛ اما گاهی به مرحله‌ی وجوب می‌رسد؛ هنگامی که انسان در معرض گناه باشد و فاصله گرفتن از ازدواج، موجب دست زدن به عمل نامشروع شود، ازدواج واجب می‌شود.<ref>. تفسیر آسان، ج‌14، ص83.</ref>
 
 
4. حق دفاع
 
یکی دیگر از حقوقی که خداوند در قبال فرزندان بر عهده‌ی پدر و مادر گذاشته، حق دفاع از آنان و مبارزه با ظالمان است:
 
«وَ مَا لَکمُ‌ْ لَاتُقَاتِلُونَ فیِ سَبِیلِ‌اللَّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ‌الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ وَ الْوِلْدَانِ....»<ref>. نساء/75.</ref>
 
«چرا در راه خدا، و (در راه) مردان و زنان و کودکانی که (به دست ستمگران) تضعیف شده‌اند، پیکار نمی‌کنید؟!....»
 
 
مقصود از استفهام در این آیه، خطاب دستوری برای مجاهدین مسلمان است که با متجاوزین پیکار کنند؛<ref>. آلوسی، سیدمحمود؛ روح‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم‌، بیروت‌، دارالکتب العلمیه‌، 1415ق‌، چاپ اول‌، ج‌3، ص79.</ref> و منظور از "ولدان" فرزندان مؤمنین است.<ref>. ابن عاشور، محمد بن طاهر؛ التحریر و التنویر، بی‌تا، ج‌4، ص187.</ref> در این آیه خداوند با استفاده از عواطف انسانی مؤمنان را تشویق به اجرای احکام اسلامی می‌کند؛<ref>. تفسیر نمونه، ج‌4، ص9.</ref> یعنی آیه‌ی شریفه، بندگان را تشویق کرده و برمی‌انگیزد، برای اینکه وظیفه‌ی خود را در رابطه با دفاع از خویشاوندان خود به خصوص زنان و فرزندان مستضعف که در چنگ دشمنان گرفتارند و قدرت فرار و توان کار دیگری را ندارند، از ظلم ظالمان نجات دهند.<ref>. الطفل فی ضوء القرآن و السنه و الادب، ص27.</ref>
 
 
5. حق مشورت با فرزند
 
تربیت فرزند اقتضاء می‌کند که در سنین مختلف رفتار والدین نیز نسبت با اقتضای سنی او متفاوت باشد؛ از این رو خداوند با داستان حضرت ابراهیم و اسماعیل نشان می‌دهد، برای فرزندی که به سن جوانی رسیده، حق مشورت باید قائل شویم:
 
«فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قَالَ یابُنیَّ إِنیّ‌ِ أَرَی‌ فیِ الْمَنَامِ أَنیّ‌ِ أَذْبَحُکَ...»<ref>. صافات/102.</ref>
 
«هنگامی که با او به مقام سعی و کوشش رسید، گفت:پسرم! من در خواب دیدم که تو را ذبح می‌کنم....»
 
 
منظور از "سعی" این است که به سنی رسیده بود که عادتا می‌توانست در کارهای زندگی به پدر خود کمک کند؛<ref>. تفسیر آسان، ج‌16، ص361 و المیزان فی تفسیر القرآن، ج‌17، ص152.</ref> و از فراز‌های بعد معلوم می‌شود که حضرت ابراهیم با فرزندش در این مسأله با اینکه حتمی بود، مشورت کرد.<ref>. سبزواری نجفی، محمد بن حبیب‌الله؛‌ الجدید فی تفسیر القرآن المجید، بیروت،‌ دارالتعارف، ‌1406ق‌، چاپ اول‌، ج‌6، ص76.</ref>
 
در این تعبیرات از یک سو پدر با صراحت مساله‌ی ذبح را با فرزند نوجوان یا جوان خود مطرح ‌ می‌کند و از سوی دیگر چون برای او شخصیت مستقل و آزادی اراده قائل ‌بود، با او مشورت نموده و نظر وی را خواستار است.<ref>. تفسیر نمونه، ج‌19، ص112.</ref>
 
 
6. حق ارث
 
یکی دیگر از حقوق فرزندان بر پدر و مادر حق ارث است که با فطرت و طبیعت مطابقت دارد و از زمان حضرت آدم مقرر بوده و در زمان پیامبران دیگر از جمله حضرت زکریا<ref>. مریم/2 – 6.</ref> و حضرت سلیمان<ref>. نمل/16.</ref> نیز احکام ارث وجود داشت؛<ref>. تفسیر آسان، ج‌3، ص158.</ref> که در دین اسلام نیز این حکم جریان یافت و سهم وارثان در کلام الهی مقرر گردید:
 
«یوصیکُمُ اللَّهُ فی‌ أَوْلادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیینِ‌...»<ref>. نساء/11.</ref>
 
«خداوند در باره‌ی فرزندانتان به شما سفارش می‌کند که سهم (میراث) پسر، به اندازه‌ی سهم دو دختر باشد
 
  
 +
===۱. حق حیات===
  
 +
یکی از حقوقی که خداوند برای فرزند قائل شده، حق حیات است که [[قرآن]] این حق عظیم را در جامعه‌ی بشری به شکل سزاوار برای فرزند، قبل از تولد و بعد از آن مطرح می‌کند:<ref>جمعه، احمد خلیل؛ الطفل فی ضوء القرآن والسنه والادب، بیروت، الیمامه، ۱۴۲۱ق، چاپ اول، ص۲۳.</ref>
  
 +
{{متن قرآن|«وَلاتَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِیاهُم...»}}؛<ref>[[سوره انعام]]/۱۵۱.</ref> و فرزندانتان را از (ترس) فقر، نکشید! ما شما و آنها را روزی می‌دهیم...
 +
 +
اعراب‌ دوران [[جاهلیت|جاهلی]]، نه تنها دختران خویش را به خاطر تعصب‌های غلط، زنده به گور می‌کردند؛ بلکه پسران را نیز که سرمایه‌ی بزرگی در جامعه‌ی آن روز محسوب می‌شد، از ترس فقر و تنگدستی به قتل می‌رسانیدند.<ref>المیزان فی تفسیرالقرآن، ج‌۱۳، ص۸۵.</ref>
 +
 +
هشدار آیه علاوه بر دوران بعد از تولد، دوران جنینی را نیز شامل می‌شود.<ref>الطفل فی ضوء القرآن والسنه والادب، ص۲۲.</ref> امروزه نیز این نوع فرزندکشی جریان دارد که برخی افراد نادان به بهانه‌ی درگیرشدن با مشکلات زندگی، کودکان بی‌گناه را در عالم جنینی سقط می‌کنند.<ref>مکارم شیرازی، ناصر و همکاران؛ تفسیر نمونه‌، تهران‌، دارالکتب الإسلامیة، ۱۳۷۴ش‌، چاپ اول، ج‌۶، ص۳۴.</ref>
 +
 +
===۲. حق نفقه===
 +
 +
از جمله حقوق فرزند بر عهده‌ی پدر، [[نفقه|نفقه‌ی]] اوست که این حق را در دو بخش بیان می‌کنیم:
 +
 +
'''الف. نفقه‌ی فرزند:'''
 +
 +
نفقه‌ی کودک از بدو تولد بر عهده‌ی پدر است که [[قرآن]] بر تأمین شیر برای طفل شیرخوار تصریح کرده است:<ref>محمدیان، بهرام؛ نگاهی دیگر به حقوق فرزندان از دیدگاه اسلام، تهران، سازمان انجمن اولیا و مربیان، ۱۳۷۷ش، چاپ اول، ص۶۰.</ref>
 +
 +
{{متن قرآن|«وَالْوَالِدَاتُ یرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَینِ کامِلَینِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ یتِمَّ الرَّضَاعَةَ...»‌}}؛<ref>[[سوره بقره]]/۲۳۳.</ref> مادران، فرزندان خود را دو سال تمام، شیر می‌دهند. (این) برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را تکمیل کند...
 +
 +
مادران حال زنانی که [[طلاق]] گرفته‌اند، نیز شامل می‌شود<ref>مغنیه، محمدجواد، تفسیر کاشف‌، تهران‌، دارالکتب الإسلامیة، ۱۴۲۴ق‌، چاپ اول، ج‌۱، ص۳۵۶ و نجفی خمینی، محمدجواد؛ تفسیر آسان‌، تهران‌، اسلامیه‌، ۱۳۹۸ق‌، چاپ اول، ج۲، ص۷۶.</ref> و کلمه‌ی "یُرضِعنَ" به صورت مضارع مؤکد آمده که در اینجا به معنای امر بوده و خداوند به مادران امر می‌کند که فرزندانشان را تا دو سالگی شیر بدهند.<ref>طبرسی، فضل بن حسن‌؛ تفسیر جوامع الجامع‌، تهران‌، دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم،‌ ۱۳۷۷ش‌، چاپ اول، ج‌۱، ص۱۲۸.</ref>
 +
 +
البته این امر [[واجب|وجوب]] ندارد بلکه امر [[استحباب|استحبابی]] است؛ چون در [[آیه]] دیگر<ref>[[سوره طلاق]]/۶.</ref> می‌فرماید: اگر دچار تنگدستی شدید، زن دیگری که اجرت کمتر می‌خواهد، کودک را شیر دهد؛ با این که در این امر مادر کودک بر زنان دیگر مقدم است، هر چند مطلقه باشد. بنابراین در فراز بعدی آیه، خداوند تهیه‌ی نفقه را بر دوش "الْمَوْلُودِ لَهُ" قرار داده؛ یعنی کسی که فرزند از او متولد شده که همان پدر واقعی بچه است؛ پس نفقه‌ی کودک که بر عهده‌ی پدر اوست، یا باید مادر او را برای شیردادن راضی کند یا برای کودک دایه بگیرد.<ref>مغنیه، محمدجواد، تفسیر کاشف‌، ج‌۱، ص۳۵۶.</ref>
 +
 +
حکم وجوب نفقه‌ی فرزند بر عهده‌ی پدر در دورانهای بعدی نیز هست، یعنی اگر فرزند عاجز از تهیه‌ی نفقه‌ی خود باشد و والدین قادر بر [[انفاق]] باشند؛ چون آیه‌ی شریفه این حکم را در زمان شیرخوارگی فرزند به خاطر احتیاج و ضعف کودک تعلیل آورده است؛ البته این حکم را مقید کرده به وسع مالی پدر که احتیاجات فرزندش را از قبیل طعام، پوشاک و... به اندازه‌ی توان مالی تهیه نماید؛ از سوی دیگر پدران و مادران حق ضرر رساندن و کوتاهی در تربیت فرزندشان را ندارند با این که بیش از توانایی نیز تکلیف ندارند.<ref>زحیلی، وهبة بن‌ مصطفی؛ التفسیرالمنیر فی‌العقیدة والشریعة والمنهج،‌ بیروت، دارالفکر المعاصر، ۱۴۱۸ق‌، چاپ دوم، ج‌۲، ص۳۶۱.</ref>
 +
 +
'''ب. نفقه‌ی مادر:'''
 +
 +
یکی دیگر از حقوق فرزند حق نفقه‌ی مادر در زمان شیردهی است که بر عهده‌ی پدر می‌باشد: {{متن قرآن|«...فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَکمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَأْتَمِرُوا بَینَکمْ بِمَعْرُوفٍ ۖ...»}}؛<ref>[[سوره طلاق]]/۶.</ref> ...و اگر برای شما (فرزند را) شیر می‌دهند، پاداش آنها را بپردازید و (درباره‌ی فرزندان، کار را) با مشاوره‌ی شایسته انجام دهید...
 +
 +
این آیه درباره‌ی زنان "مطلّقه‌ی بائن"<ref>طلاقی است که برای شوهر حق رجوع نیست و برای رجوع نیاز به عقد مجدد دارد؛ مانند: طلاق خُلع، مبارات و زنی که سه طلاقه شده است. حسینی جرجانی، سید امیر ابوالفتوح‌؛ آیات الأحکام(جرجانی)، تهران، نوید، ۱۴۰۴ق، چاپ اول، ج‌۲، ص۴۱۴.</ref> است.<ref>طبری ابوجعفر، محمد بن‌ جریر؛ جامع ‌البیان فی تفسیرالقرآن،‌ بیروت،‌ دارالمعرفة، ‌۱۴۱۲ق‌، چاپ اول‌، ج‌۲۸، ص۹۵، طبرسی، فضل‌ بن‌ حسن‌؛ تفسیر جوامع الجامع‌، تهران‌، دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم،‌ ۱۳۷۷ش‌، چاپ اول، ج‌۴، ص۳۱۲.</ref> خداوند در این آیه و آیات دیگر مانند [[آیه 233 سوره بقره|آیه ۲۳۳ سوره بقره]] می‌فرماید: اگر مادر کودک، بخواهد به فرزند خود شیر بدهد با این که طلاق بائن گرفته باشد، بر پدر کودک لازم است که در ایام شیردادن طفل، نفقه‌ی مادر را (خوراک، لباس و...) بدهد.<ref>فضل الله، سید محمدحسین‌؛ تفسیر من وحی القرآن‌، بیروت، دارالملاک، ۱۴۱۹ق‌، چاپ دوم، ج‌۲۲، ص۲۹۵ و تفسیر نمونه، ج‌۲۴، ص:۲۴۸.</ref> این اجرت شیردهی در حقیقت نفقه‌ و حق فرزند است که به عهده‌ی پدر واجب می‌باشد.<ref>المیزان فی تفسیر القرآن، ج‌۱۹، ص۳۱۷.</ref>
 +
 +
===۳. حق تربیت===
 +
 +
حق دیگری که در [[قرآن کریم]] برای فرزندان بر عهده‌ی پدر و مادر نهاده شده، حق [[تربیت دینی|تربیت]] است که ذیل چند عنوان اشاره می‌شود:
 +
 +
'''الف. اهمیت تربیت:'''
 +
 +
در نگاه قرآنی، تربیت اولاد جزو حقوق [[واجب]] است؛<ref>تفسیر کاشف، ج‌۴، ص۱۶۲.</ref> و چون رفتار پدر و مادر در وجود فرزند و تربیت او بسیار تأثیرگذار بوده، خداوند آنان را در مسیری که فرزندان می‌پیمایند، مسئول می‌داند و از والدین می‌خواهد که فرزند خود را به راه حق ارشاد کنند:<ref>همان، ج‌۱، ص۲۰۹.</ref>
 +
 +
{{متن قرآن|«وَوَصَّىٰ بِهَا إِبْرَاهِیمُ بَنِیهِ وَیعْقُوبُ یا بَنِی إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَىٰ لَکمُ الدِّینَ فَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»}}؛<ref>[[سوره بقره]]/۱۳۲.</ref> و ابراهیم و یعقوب (در واپسین لحظات عمر،) فرزندان خود را به این آیین وصیت کردند (و هر کدام به فرزندان خویش گفتند:) فرزندان من! خداوند این آیین پاک را برای شما برگزیده است و شما، جز به آیین اسلام [=تسلیم در برابر فرمان خدا] از دنیا نروید!
 +
 +
آیه شریفه به انسان می‌آموزد که پدر مسئولیت دارد، فرزند خود را تربیت نموده و به [[دین]] و آئین حق راهنمائی کند.<ref>نجفی خمینی، محمدجواد؛ تفسیر آسان‌، ج‌۱، ص۲۹۳.</ref> همچنین [[لقمان|لقمان حکیم]] در گفتار و مواعظ خویش،<ref>[[سوره لقمان]]/۱۳–۱۹.</ref> فرزندش را به پاره‌ای از دستورات اعتقادی، عملی و اخلاقی سفارش می‌کند و با اهمیت به این مواعظ و آثار [[حکمت]]، او را به اصل [[توحید]] متوجه نموده و به بحث [[معاد]] و حساب اعمال سوق می‌دهد.<ref>المیزان فی تفسیرالقرآن، ج۱۶، ص۲۱۵–۲۱۸ و گنابادی، سلطان محمد؛ تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة، بیروت، مؤسسة الأعلمی،‌ ۱۴۰۸ق،‌ چاپ دوم،‌ ج۳، ص۲۲۸–۲۳۰.</ref>
 +
 +
'''ب. تربیت جنسی و ازدواج:'''
 +
 +
در [[اسلام]] و [[قرآن]]، تربیت جنسی مخصوص دوران بلوغ و بعد از آن نیست؛ بلکه قرآن کریم تربیت جنسی را در کودکان نیز در نظر گرفته و به آن پرداخته است:<ref>مظاهری، ابراهیم؛ با فرزندان در سایه قرآن، قم، پارسیان، ۱۳۸۰ش، چاپ دوم، ص۶۱.</ref>
 +
 +
{{متن قرآن|«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِیسْتَأْذِنْکمُ الَّذِینَ مَلَکتْ أَیمَانُکمْ وَالَّذِینَ لَمْ یبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْکمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مِنْ قَبْلِ صَلَاةِ الْفَجْرِ وَحِینَ تَضَعُونَ ثِیابَکمْ مِنَ الظَّهِیرَةِ وَمِنْ بَعْدِ صَلَاةِ الْعِشَاءِ ثَلَاثُ عَوْرَاتٍ لَکمْ...»}}؛<ref>[[سوره نور]]/۵۸.</ref> ای کسانی که [[ایمان]] آورده‌اید! بردگان شما و همچنین کودکانتان که به حدّ [[بلوغ‌|بلوغ]] نرسیده‌اند، در سه وقت باید از شما اجازه بگیرند: پیش از [[نماز صبح]] و نیمروز، هنگامی که لباسهای (معمولی) خود را بیرون می‌آورید و بعد از [[نماز عشا]]؛ این سه وقت خصوصی برای شماست...
 +
 +
بر اساس این آیه، پدر و مادر نخست باید فرزندان را از این که سرزده وارد اتاق آنان شوند، هشدار داده و به اجازه گرفتن وادار کنند و دیگر آن که معاشرت‌های خود را تحت کنترل قرار داده و هر حرکتی که [[غریزه|غرایز]] جنسی را در آن‌ها بیدار می‌کند، ترک کنند.<ref>با فرزندان در سایه قرآن، ص۶۲.</ref>
 +
 +
در بحث تربیت جنسی فرزند، قرآن کریم همراه با مبارزه‌ منفی، مقابله مثبت را مورد توجه قرار داده و از طریق ترویج فرهنگ [[ازدواج]] آسان که اشباع صحیح و مشروع غرائز بوده، سبب برچیده شدن گناه را فراهم می‌کند:<ref>تفسیر نمونه، ج‌۱۴، ص۴۵۷.</ref>
 +
 +
{{متن قرآن|«وَأَنْکحُوا الْأَیامَىٰ مِنْکمْ وَالصَّالِحِینَ مِنْ عِبَادِکمْ وَإِمَائِکمْ إِنْ یکونُوا فُقَرَاءَ یغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ...»}}؛<ref>[[سوره نور]]/۳۲.</ref> مردان و زنان بی‌همسر خود را همسر دهید، همچنین غلامان و کنیزان صالح و درستکارتان را اگر فقیر و تنگدست باشند، خداوند از فضل خود آنان را بی‌نیاز می‌سازد...
 +
 +
خطاب این آیه به اولیاء و سرپرستان مسلمانان است.<ref>تفسیر آسان، ج‌۱۴، ص۸۳.</ref> "أیامىٰ" به کسانی می‌گویند که همسر نداشته باشند؛ خواه مجرد باشند یا همسرشان طلاق گرفته یا مرده باشد؛<ref>رشیدالدین میبدی، احمد بن ابی‌سعد؛ کشف الأسرار و عدة الأبرار، تهران‌، امیرکبیر، ۱۳۷۱ش‌، چاپ پنجم، ج‌۶، ص۵۲۲.</ref> و "صالحین" در این آیه به معنای صلاحیت در مورد ازدواج است، نه صالح در اعمال.<ref>المیزان فی تفسیر القرآن، ج‌۱۵، ص۱۱۳.</ref>
 +
 +
امر در اصل برای وجوب بوده؛ اما در این آیه امر برای فعل [[استحباب|مستحب]] آمده که نشان از استحباب مؤکد می‌دهد؛ اما گاهی به مرحله‌ی وجوب می‌رسد؛ هنگامی که انسان در معرض [[گناه]] باشد و فاصله گرفتن از ازدواج، موجب دست زدن به عمل نامشروع شود، ازدواج واجب می‌شود.<ref>تفسیر آسان، ج‌۱۴، ص۸۳.</ref>
 +
 +
===۴. حق دفاع===
 +
 +
یکی دیگر از حقوقی که خداوند در قبال فرزندان بر عهده‌ی پدر و مادر گذاشته، حق دفاع از آنان و مبارزه با ظالمان است:
 +
 +
{{متن قرآن|«وَمَا لَکمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ...»}}؛<ref>[[سوره نساء]]/۷۵.</ref> چرا در راه خدا و (در راه) مردان و زنان و کودکانی که (بدست ستمگران) تضعیف شده‌اند، پیکار نمی‌کنید؟!...
 +
 +
مقصود از استفهام در این آیه، خطاب دستوری برای مجاهدین مسلمان است که با متجاوزین پیکار کنند؛<ref>آلوسی، سید محمود؛ روح‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم‌، بیروت‌، دارالکتب العلمیه‌، ۱۴۱۵ق‌، چاپ اول‌، ج‌۳، ص۷۹.</ref> و منظور از "ولدان" فرزندان مؤمنین است.<ref>ابن عاشور، محمد بن طاهر؛ التحریر والتنویر، بی‌تا، ج‌۴، ص۱۸۷.</ref> در این آیه خداوند با استفاده از عواطف انسانی مؤمنان را تشویق به اجرای [[احکام شرعی|احکام]] اسلامی می‌کند؛<ref>تفسیر نمونه، ج‌۴، ص۹.</ref> یعنی آیه‌ی شریفه، بندگان را تشویق کرده و برمی‌انگیزد، برای این که وظیفه‌ی خود را در رابطه با دفاع از خویشاوندان خود به خصوص زنان و فرزندان مستضعف که در چنگ دشمنان گرفتارند و قدرت فرار و توان کار دیگری را ندارند، از [[ظلم]] ظالمان نجات دهند.<ref>الطفل فی ضوء القرآن والسنه والادب، ص۲۷.</ref>
 +
 +
===۵. حق مشورت ===
 +
 +
تربیت فرزند اقتضاء می‌کند که در سنین مختلف رفتار والدین نیز نسبت با اقتضای سنی او متفاوت باشد؛ از این رو خداوند با داستان [[حضرت ابراهیم]] و [[حضرت اسماعیل]] علیهماالسلام نشان می‌دهد، برای فرزندی که به سن جوانی رسیده، حق [[مشورت]] باید قائل شویم:
 +
 +
{{متن قرآن|«فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْی قَالَ یا بُنَی إِنِّی أَرَىٰ فِی الْمَنَامِ أَنِّی أَذْبَحُک ...»}}؛<ref>[[سوره صافات]]/۱۰۲.</ref> هنگامی که با او به مقام سعی و کوشش رسید، گفت: پسرم! من در خواب دیدم که تو را ذبح می‌کنم...
 +
 +
منظور از "سعی" این است که به سنی رسیده بود که عادتا می‌توانست در کارهای زندگی به پدر خود کمک کند؛<ref>تفسیر آسان، ج‌۱۶، ص۳۶۱ و المیزان فی تفسیر القرآن، ج‌۱۷، ص۱۵۲.</ref> و از فراز‌های بعد معلوم می‌شود که حضرت ابراهیم با فرزندش در این مسأله با این که حتمی بود، مشورت کرد.<ref>سبزواری نجفی، محمد بن حبیب‌الله؛‌ الجدید فی تفسیر القرآن المجید، بیروت،‌ دارالتعارف، ‌۱۴۰۶ق‌، چاپ اول‌، ج‌۶، ص۷۶.</ref>
 +
 +
در این تعبیرات از یک سو پدر با صراحت مسأله‌ی [[ذبح]] را با فرزند نوجوان یا جوان خود مطرح ‌ می‌کند و از سوی دیگر چون برای او شخصیت مستقل و آزادی [[اراده]] قائل ‌بود، با او مشورت نموده و نظر وی را خواستار است.<ref>تفسیر نمونه، ج‌۱۹، ص۱۱۲.</ref>
 +
 +
===۶. حق ارث===
 +
 +
یکی دیگر از حقوق فرزندان بر پدر و مادر حق [[ارث]] است که با [[فطرت]] و طبیعت مطابقت دارد و از زمان [[حضرت آدم]] علیه السلام مقرر بوده و در زمان [[پیامبران]] دیگر از جمله [[حضرت زکریا]]<ref>[[سوره مریم]]/۲–۶.</ref> و [[حضرت سلیمان]] علیهماالسلام<ref>[[سوره نمل]]/۱۶.</ref> نیز احکام ارث وجود داشت؛<ref>تفسیر آسان، ج‌۳، ص۱۵۸.</ref> که در دین [[اسلام]] نیز این حکم جریان یافت و سهم وارثان در کلام الهی مقرر گردید:
 +
 +
{{متن قرآن|«یوصِیکمُ اللَّهُ فِی أَوْلَادِکمْ لِلذَّکرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیینِ فَإِنْ کنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَینِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَک ۖ وَإِنْ کانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ ۚ وَلِأَبَوَیهِ لِکلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَک إِنْ کانَ لَهُ وَلَدٌ ۚ فَإِنْ لَمْ یکنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ ۚ فَإِنْ کانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ ۚ مِنْ بَعْدِ وَصِیةٍ یوصِی بِهَا أَوْ دَینٍ ۗ آبَاؤُکمْ وَأَبْنَاؤُکمْ لَا تَدْرُونَ أَیهُمْ أَقْرَبُ لَکمْ نَفْعًا ۚ فَرِیضَةً مِنَ اللَّهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِیمًا حَکیمًا»}}؛<ref>[[سوره نساء]]/۱۱.</ref> خداوند در باره فرزندانتان به شما سفارش می‌کند که سهم (میراث) پسر، به اندازه سهم دو دختر باشد؛ و اگر فرزندان شما، (دو دختر و) بیش از دو دختر باشند، دو سوم میراث از آن آنهاست؛ و اگر یکی باشد، نیمی (از میراث،) از آن اوست. و برای هر یک از پدر و مادر او، یک ششم میراث است، اگر (میت) فرزندی داشته باشد؛ و اگر فرزندی نداشته باشد، و (تنها) پدر و مادر از او ارث برند، برای مادر او یک سوم است (و بقیه از آن پدر است)؛ و اگر او برادرانی داشته باشد، مادرش یک ششم می‌برد (و پنج ششم باقیمانده، برای پدر است). (همه اینها،) بعد از انجام وصیتی است که او کرده، و بعد از ادای دین است -شما نمی‌دانید پدران و مادران و فرزندانتان، کدامیک برای شما سودمندترند!- این فریضه الهی است؛ و خداوند، دانا و حکیم است.
  
 
==پانویس==  
 
==پانویس==  
 
{{پانویس}}  
 
{{پانویس}}  
== منابع ==
+
==منابع==
*[http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=38809روح‌الله رضائی،سایت پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام (بخش فرهنگ علوم انسانی و اسلامی)] تاریخ بازیابی: 4 شهریور 1392.
+
*روح‌الله رضائی، "حقوق فرزندان"، [http://www.pajoohe.ir دانشنامه پژوهه]، تاریخ بازیابی: ۴ شهریور ۱۳۹۲.
[[رده:حقوق اسلامی]]
+
 
 +
[[رده:حقوق خانواده]]
 +
[[رده:آداب و سنن]]
 +
<references />

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۰ فوریهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۱:۳۱


این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

Icon-computer.png
محتوای فعلی مقاله یکی از پایگاه های معتبر متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)


"حق" در عالم تشریع و در ظرف اجتماع دینی عبارت است از چیزی که خداوند آن را به عنوان "حق" قرار داده؛ مانند: حقوق مالی، حقوق برادران و حقوقی که والدین بر فرزند و برعکس دارند.[۱] در این مقاله از حقوقی بحث می‌شود که فرزندان مستحق آن هستند. خداوند در قرآن کریم برای فرزندان حقوقی را بیان نموده و پدر و مادر را بر پایبند بودن به این حقوق سفارش کرده است.

حقوق فرزندان در قرآن

قرآن کریم برای "فرزندان" واژگان متفاوتی را بکار برده، از جمله: ذریّه،[۲] بُنَیّ و بَنون،[۳] أولاد[۴] و أسباط؛[۵] در این نوشتار آیاتی بررسی می‌شود که درباره‌ی حقوق فرزندان سخن گفته است.

خداوند در قرآن کریم برای فرزندان حقوقی را بیان نموده[۶] و پدر و مادر را بر پایبند بودن به این حقوق سفارش کرده است: «یوصِیکمُ اللَّهُ فِی أَوْلَادِکمْ...»؛[۷] خداوند درباره‌ی فرزندانتان به شما سفارش می‌کند... . این حقوق عبارتند از:

۱. حق حیات

یکی از حقوقی که خداوند برای فرزند قائل شده، حق حیات است که قرآن این حق عظیم را در جامعه‌ی بشری به شکل سزاوار برای فرزند، قبل از تولد و بعد از آن مطرح می‌کند:[۸]

«وَلاتَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِیاهُم...»؛[۹] و فرزندانتان را از (ترس) فقر، نکشید! ما شما و آنها را روزی می‌دهیم...

اعراب‌ دوران جاهلی، نه تنها دختران خویش را به خاطر تعصب‌های غلط، زنده به گور می‌کردند؛ بلکه پسران را نیز که سرمایه‌ی بزرگی در جامعه‌ی آن روز محسوب می‌شد، از ترس فقر و تنگدستی به قتل می‌رسانیدند.[۱۰]

هشدار آیه علاوه بر دوران بعد از تولد، دوران جنینی را نیز شامل می‌شود.[۱۱] امروزه نیز این نوع فرزندکشی جریان دارد که برخی افراد نادان به بهانه‌ی درگیرشدن با مشکلات زندگی، کودکان بی‌گناه را در عالم جنینی سقط می‌کنند.[۱۲]

۲. حق نفقه

از جمله حقوق فرزند بر عهده‌ی پدر، نفقه‌ی اوست که این حق را در دو بخش بیان می‌کنیم:

الف. نفقه‌ی فرزند:

نفقه‌ی کودک از بدو تولد بر عهده‌ی پدر است که قرآن بر تأمین شیر برای طفل شیرخوار تصریح کرده است:[۱۳]

«وَالْوَالِدَاتُ یرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَینِ کامِلَینِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ یتِمَّ الرَّضَاعَةَ...»‌؛[۱۴] مادران، فرزندان خود را دو سال تمام، شیر می‌دهند. (این) برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را تکمیل کند...

مادران حال زنانی که طلاق گرفته‌اند، نیز شامل می‌شود[۱۵] و کلمه‌ی "یُرضِعنَ" به صورت مضارع مؤکد آمده که در اینجا به معنای امر بوده و خداوند به مادران امر می‌کند که فرزندانشان را تا دو سالگی شیر بدهند.[۱۶]

البته این امر وجوب ندارد بلکه امر استحبابی است؛ چون در آیه دیگر[۱۷] می‌فرماید: اگر دچار تنگدستی شدید، زن دیگری که اجرت کمتر می‌خواهد، کودک را شیر دهد؛ با این که در این امر مادر کودک بر زنان دیگر مقدم است، هر چند مطلقه باشد. بنابراین در فراز بعدی آیه، خداوند تهیه‌ی نفقه را بر دوش "الْمَوْلُودِ لَهُ" قرار داده؛ یعنی کسی که فرزند از او متولد شده که همان پدر واقعی بچه است؛ پس نفقه‌ی کودک که بر عهده‌ی پدر اوست، یا باید مادر او را برای شیردادن راضی کند یا برای کودک دایه بگیرد.[۱۸]

حکم وجوب نفقه‌ی فرزند بر عهده‌ی پدر در دورانهای بعدی نیز هست، یعنی اگر فرزند عاجز از تهیه‌ی نفقه‌ی خود باشد و والدین قادر بر انفاق باشند؛ چون آیه‌ی شریفه این حکم را در زمان شیرخوارگی فرزند به خاطر احتیاج و ضعف کودک تعلیل آورده است؛ البته این حکم را مقید کرده به وسع مالی پدر که احتیاجات فرزندش را از قبیل طعام، پوشاک و... به اندازه‌ی توان مالی تهیه نماید؛ از سوی دیگر پدران و مادران حق ضرر رساندن و کوتاهی در تربیت فرزندشان را ندارند با این که بیش از توانایی نیز تکلیف ندارند.[۱۹]

ب. نفقه‌ی مادر:

یکی دیگر از حقوق فرزند حق نفقه‌ی مادر در زمان شیردهی است که بر عهده‌ی پدر می‌باشد: «...فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَکمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَأْتَمِرُوا بَینَکمْ بِمَعْرُوفٍ ۖ...»؛[۲۰] ...و اگر برای شما (فرزند را) شیر می‌دهند، پاداش آنها را بپردازید و (درباره‌ی فرزندان، کار را) با مشاوره‌ی شایسته انجام دهید...

این آیه درباره‌ی زنان "مطلّقه‌ی بائن"[۲۱] است.[۲۲] خداوند در این آیه و آیات دیگر مانند آیه ۲۳۳ سوره بقره می‌فرماید: اگر مادر کودک، بخواهد به فرزند خود شیر بدهد با این که طلاق بائن گرفته باشد، بر پدر کودک لازم است که در ایام شیردادن طفل، نفقه‌ی مادر را (خوراک، لباس و...) بدهد.[۲۳] این اجرت شیردهی در حقیقت نفقه‌ و حق فرزند است که به عهده‌ی پدر واجب می‌باشد.[۲۴]

۳. حق تربیت

حق دیگری که در قرآن کریم برای فرزندان بر عهده‌ی پدر و مادر نهاده شده، حق تربیت است که ذیل چند عنوان اشاره می‌شود:

الف. اهمیت تربیت:

در نگاه قرآنی، تربیت اولاد جزو حقوق واجب است؛[۲۵] و چون رفتار پدر و مادر در وجود فرزند و تربیت او بسیار تأثیرگذار بوده، خداوند آنان را در مسیری که فرزندان می‌پیمایند، مسئول می‌داند و از والدین می‌خواهد که فرزند خود را به راه حق ارشاد کنند:[۲۶]

«وَوَصَّىٰ بِهَا إِبْرَاهِیمُ بَنِیهِ وَیعْقُوبُ یا بَنِی إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَىٰ لَکمُ الدِّینَ فَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»؛[۲۷] و ابراهیم و یعقوب (در واپسین لحظات عمر،) فرزندان خود را به این آیین وصیت کردند (و هر کدام به فرزندان خویش گفتند:) فرزندان من! خداوند این آیین پاک را برای شما برگزیده است و شما، جز به آیین اسلام [=تسلیم در برابر فرمان خدا] از دنیا نروید!

آیه شریفه به انسان می‌آموزد که پدر مسئولیت دارد، فرزند خود را تربیت نموده و به دین و آئین حق راهنمائی کند.[۲۸] همچنین لقمان حکیم در گفتار و مواعظ خویش،[۲۹] فرزندش را به پاره‌ای از دستورات اعتقادی، عملی و اخلاقی سفارش می‌کند و با اهمیت به این مواعظ و آثار حکمت، او را به اصل توحید متوجه نموده و به بحث معاد و حساب اعمال سوق می‌دهد.[۳۰]

ب. تربیت جنسی و ازدواج:

در اسلام و قرآن، تربیت جنسی مخصوص دوران بلوغ و بعد از آن نیست؛ بلکه قرآن کریم تربیت جنسی را در کودکان نیز در نظر گرفته و به آن پرداخته است:[۳۱]

«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِیسْتَأْذِنْکمُ الَّذِینَ مَلَکتْ أَیمَانُکمْ وَالَّذِینَ لَمْ یبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْکمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مِنْ قَبْلِ صَلَاةِ الْفَجْرِ وَحِینَ تَضَعُونَ ثِیابَکمْ مِنَ الظَّهِیرَةِ وَمِنْ بَعْدِ صَلَاةِ الْعِشَاءِ ثَلَاثُ عَوْرَاتٍ لَکمْ...»؛[۳۲] ای کسانی که ایمان آورده‌اید! بردگان شما و همچنین کودکانتان که به حدّ بلوغ نرسیده‌اند، در سه وقت باید از شما اجازه بگیرند: پیش از نماز صبح و نیمروز، هنگامی که لباسهای (معمولی) خود را بیرون می‌آورید و بعد از نماز عشا؛ این سه وقت خصوصی برای شماست...

بر اساس این آیه، پدر و مادر نخست باید فرزندان را از این که سرزده وارد اتاق آنان شوند، هشدار داده و به اجازه گرفتن وادار کنند و دیگر آن که معاشرت‌های خود را تحت کنترل قرار داده و هر حرکتی که غرایز جنسی را در آن‌ها بیدار می‌کند، ترک کنند.[۳۳]

در بحث تربیت جنسی فرزند، قرآن کریم همراه با مبارزه‌ منفی، مقابله مثبت را مورد توجه قرار داده و از طریق ترویج فرهنگ ازدواج آسان که اشباع صحیح و مشروع غرائز بوده، سبب برچیده شدن گناه را فراهم می‌کند:[۳۴]

«وَأَنْکحُوا الْأَیامَىٰ مِنْکمْ وَالصَّالِحِینَ مِنْ عِبَادِکمْ وَإِمَائِکمْ إِنْ یکونُوا فُقَرَاءَ یغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ...»؛[۳۵] مردان و زنان بی‌همسر خود را همسر دهید، همچنین غلامان و کنیزان صالح و درستکارتان را اگر فقیر و تنگدست باشند، خداوند از فضل خود آنان را بی‌نیاز می‌سازد...

خطاب این آیه به اولیاء و سرپرستان مسلمانان است.[۳۶] "أیامىٰ" به کسانی می‌گویند که همسر نداشته باشند؛ خواه مجرد باشند یا همسرشان طلاق گرفته یا مرده باشد؛[۳۷] و "صالحین" در این آیه به معنای صلاحیت در مورد ازدواج است، نه صالح در اعمال.[۳۸]

امر در اصل برای وجوب بوده؛ اما در این آیه امر برای فعل مستحب آمده که نشان از استحباب مؤکد می‌دهد؛ اما گاهی به مرحله‌ی وجوب می‌رسد؛ هنگامی که انسان در معرض گناه باشد و فاصله گرفتن از ازدواج، موجب دست زدن به عمل نامشروع شود، ازدواج واجب می‌شود.[۳۹]

۴. حق دفاع

یکی دیگر از حقوقی که خداوند در قبال فرزندان بر عهده‌ی پدر و مادر گذاشته، حق دفاع از آنان و مبارزه با ظالمان است:

«وَمَا لَکمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ...»؛[۴۰] چرا در راه خدا و (در راه) مردان و زنان و کودکانی که (بدست ستمگران) تضعیف شده‌اند، پیکار نمی‌کنید؟!...

مقصود از استفهام در این آیه، خطاب دستوری برای مجاهدین مسلمان است که با متجاوزین پیکار کنند؛[۴۱] و منظور از "ولدان" فرزندان مؤمنین است.[۴۲] در این آیه خداوند با استفاده از عواطف انسانی مؤمنان را تشویق به اجرای احکام اسلامی می‌کند؛[۴۳] یعنی آیه‌ی شریفه، بندگان را تشویق کرده و برمی‌انگیزد، برای این که وظیفه‌ی خود را در رابطه با دفاع از خویشاوندان خود به خصوص زنان و فرزندان مستضعف که در چنگ دشمنان گرفتارند و قدرت فرار و توان کار دیگری را ندارند، از ظلم ظالمان نجات دهند.[۴۴]

۵. حق مشورت

تربیت فرزند اقتضاء می‌کند که در سنین مختلف رفتار والدین نیز نسبت با اقتضای سنی او متفاوت باشد؛ از این رو خداوند با داستان حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل علیهماالسلام نشان می‌دهد، برای فرزندی که به سن جوانی رسیده، حق مشورت باید قائل شویم:

«فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْی قَالَ یا بُنَی إِنِّی أَرَىٰ فِی الْمَنَامِ أَنِّی أَذْبَحُک ...»؛[۴۵] هنگامی که با او به مقام سعی و کوشش رسید، گفت: پسرم! من در خواب دیدم که تو را ذبح می‌کنم...

منظور از "سعی" این است که به سنی رسیده بود که عادتا می‌توانست در کارهای زندگی به پدر خود کمک کند؛[۴۶] و از فراز‌های بعد معلوم می‌شود که حضرت ابراهیم با فرزندش در این مسأله با این که حتمی بود، مشورت کرد.[۴۷]

در این تعبیرات از یک سو پدر با صراحت مسأله‌ی ذبح را با فرزند نوجوان یا جوان خود مطرح ‌ می‌کند و از سوی دیگر چون برای او شخصیت مستقل و آزادی اراده قائل ‌بود، با او مشورت نموده و نظر وی را خواستار است.[۴۸]

۶. حق ارث

یکی دیگر از حقوق فرزندان بر پدر و مادر حق ارث است که با فطرت و طبیعت مطابقت دارد و از زمان حضرت آدم علیه السلام مقرر بوده و در زمان پیامبران دیگر از جمله حضرت زکریا[۴۹] و حضرت سلیمان علیهماالسلام[۵۰] نیز احکام ارث وجود داشت؛[۵۱] که در دین اسلام نیز این حکم جریان یافت و سهم وارثان در کلام الهی مقرر گردید:

«یوصِیکمُ اللَّهُ فِی أَوْلَادِکمْ لِلذَّکرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیینِ فَإِنْ کنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَینِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَک ۖ وَإِنْ کانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ ۚ وَلِأَبَوَیهِ لِکلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَک إِنْ کانَ لَهُ وَلَدٌ ۚ فَإِنْ لَمْ یکنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ ۚ فَإِنْ کانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ ۚ مِنْ بَعْدِ وَصِیةٍ یوصِی بِهَا أَوْ دَینٍ ۗ آبَاؤُکمْ وَأَبْنَاؤُکمْ لَا تَدْرُونَ أَیهُمْ أَقْرَبُ لَکمْ نَفْعًا ۚ فَرِیضَةً مِنَ اللَّهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِیمًا حَکیمًا»؛[۵۲] خداوند در باره فرزندانتان به شما سفارش می‌کند که سهم (میراث) پسر، به اندازه سهم دو دختر باشد؛ و اگر فرزندان شما، (دو دختر و) بیش از دو دختر باشند، دو سوم میراث از آن آنهاست؛ و اگر یکی باشد، نیمی (از میراث،) از آن اوست. و برای هر یک از پدر و مادر او، یک ششم میراث است، اگر (میت) فرزندی داشته باشد؛ و اگر فرزندی نداشته باشد، و (تنها) پدر و مادر از او ارث برند، برای مادر او یک سوم است (و بقیه از آن پدر است)؛ و اگر او برادرانی داشته باشد، مادرش یک ششم می‌برد (و پنج ششم باقیمانده، برای پدر است). (همه اینها،) بعد از انجام وصیتی است که او کرده، و بعد از ادای دین است -شما نمی‌دانید پدران و مادران و فرزندانتان، کدامیک برای شما سودمندترند!- این فریضه الهی است؛ و خداوند، دانا و حکیم است.

پانویس

  1. طباطبایی (علامه)، سید محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن، قم‌، جامعه‌ی مدرسین حوزه علمیه قم، ‌۱۴۱۷ق،‌ چاپ پنجم، ج‌۱، ص۲۲۵.
  2. سوره مریم/۵۸.
  3. سوره شعراء/۸۸.
  4. سوره ممتحنه/۱۲.
  5. سوره بقره/۱۳۶.
  6. سوره نساء/۹، ۷۵ و ۱۲۷، سوره طلاق/۶ و سوره تحریم/۶.
  7. سوره نساء‌/‌۱۱.
  8. جمعه، احمد خلیل؛ الطفل فی ضوء القرآن والسنه والادب، بیروت، الیمامه، ۱۴۲۱ق، چاپ اول، ص۲۳.
  9. سوره انعام/۱۵۱.
  10. المیزان فی تفسیرالقرآن، ج‌۱۳، ص۸۵.
  11. الطفل فی ضوء القرآن والسنه والادب، ص۲۲.
  12. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران؛ تفسیر نمونه‌، تهران‌، دارالکتب الإسلامیة، ۱۳۷۴ش‌، چاپ اول، ج‌۶، ص۳۴.
  13. محمدیان، بهرام؛ نگاهی دیگر به حقوق فرزندان از دیدگاه اسلام، تهران، سازمان انجمن اولیا و مربیان، ۱۳۷۷ش، چاپ اول، ص۶۰.
  14. سوره بقره/۲۳۳.
  15. مغنیه، محمدجواد، تفسیر کاشف‌، تهران‌، دارالکتب الإسلامیة، ۱۴۲۴ق‌، چاپ اول، ج‌۱، ص۳۵۶ و نجفی خمینی، محمدجواد؛ تفسیر آسان‌، تهران‌، اسلامیه‌، ۱۳۹۸ق‌، چاپ اول، ج۲، ص۷۶.
  16. طبرسی، فضل بن حسن‌؛ تفسیر جوامع الجامع‌، تهران‌، دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم،‌ ۱۳۷۷ش‌، چاپ اول، ج‌۱، ص۱۲۸.
  17. سوره طلاق/۶.
  18. مغنیه، محمدجواد، تفسیر کاشف‌، ج‌۱، ص۳۵۶.
  19. زحیلی، وهبة بن‌ مصطفی؛ التفسیرالمنیر فی‌العقیدة والشریعة والمنهج،‌ بیروت، دارالفکر المعاصر، ۱۴۱۸ق‌، چاپ دوم، ج‌۲، ص۳۶۱.
  20. سوره طلاق/۶.
  21. طلاقی است که برای شوهر حق رجوع نیست و برای رجوع نیاز به عقد مجدد دارد؛ مانند: طلاق خُلع، مبارات و زنی که سه طلاقه شده است. حسینی جرجانی، سید امیر ابوالفتوح‌؛ آیات الأحکام(جرجانی)، تهران، نوید، ۱۴۰۴ق، چاپ اول، ج‌۲، ص۴۱۴.
  22. طبری ابوجعفر، محمد بن‌ جریر؛ جامع ‌البیان فی تفسیرالقرآن،‌ بیروت،‌ دارالمعرفة، ‌۱۴۱۲ق‌، چاپ اول‌، ج‌۲۸، ص۹۵، طبرسی، فضل‌ بن‌ حسن‌؛ تفسیر جوامع الجامع‌، تهران‌، دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم،‌ ۱۳۷۷ش‌، چاپ اول، ج‌۴، ص۳۱۲.
  23. فضل الله، سید محمدحسین‌؛ تفسیر من وحی القرآن‌، بیروت، دارالملاک، ۱۴۱۹ق‌، چاپ دوم، ج‌۲۲، ص۲۹۵ و تفسیر نمونه، ج‌۲۴، ص:۲۴۸.
  24. المیزان فی تفسیر القرآن، ج‌۱۹، ص۳۱۷.
  25. تفسیر کاشف، ج‌۴، ص۱۶۲.
  26. همان، ج‌۱، ص۲۰۹.
  27. سوره بقره/۱۳۲.
  28. نجفی خمینی، محمدجواد؛ تفسیر آسان‌، ج‌۱، ص۲۹۳.
  29. سوره لقمان/۱۳–۱۹.
  30. المیزان فی تفسیرالقرآن، ج۱۶، ص۲۱۵–۲۱۸ و گنابادی، سلطان محمد؛ تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة، بیروت، مؤسسة الأعلمی،‌ ۱۴۰۸ق،‌ چاپ دوم،‌ ج۳، ص۲۲۸–۲۳۰.
  31. مظاهری، ابراهیم؛ با فرزندان در سایه قرآن، قم، پارسیان، ۱۳۸۰ش، چاپ دوم، ص۶۱.
  32. سوره نور/۵۸.
  33. با فرزندان در سایه قرآن، ص۶۲.
  34. تفسیر نمونه، ج‌۱۴، ص۴۵۷.
  35. سوره نور/۳۲.
  36. تفسیر آسان، ج‌۱۴، ص۸۳.
  37. رشیدالدین میبدی، احمد بن ابی‌سعد؛ کشف الأسرار و عدة الأبرار، تهران‌، امیرکبیر، ۱۳۷۱ش‌، چاپ پنجم، ج‌۶، ص۵۲۲.
  38. المیزان فی تفسیر القرآن، ج‌۱۵، ص۱۱۳.
  39. تفسیر آسان، ج‌۱۴، ص۸۳.
  40. سوره نساء/۷۵.
  41. آلوسی، سید محمود؛ روح‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم‌، بیروت‌، دارالکتب العلمیه‌، ۱۴۱۵ق‌، چاپ اول‌، ج‌۳، ص۷۹.
  42. ابن عاشور، محمد بن طاهر؛ التحریر والتنویر، بی‌تا، ج‌۴، ص۱۸۷.
  43. تفسیر نمونه، ج‌۴، ص۹.
  44. الطفل فی ضوء القرآن والسنه والادب، ص۲۷.
  45. سوره صافات/۱۰۲.
  46. تفسیر آسان، ج‌۱۶، ص۳۶۱ و المیزان فی تفسیر القرآن، ج‌۱۷، ص۱۵۲.
  47. سبزواری نجفی، محمد بن حبیب‌الله؛‌ الجدید فی تفسیر القرآن المجید، بیروت،‌ دارالتعارف، ‌۱۴۰۶ق‌، چاپ اول‌، ج‌۶، ص۷۶.
  48. تفسیر نمونه، ج‌۱۹، ص۱۱۲.
  49. سوره مریم/۲–۶.
  50. سوره نمل/۱۶.
  51. تفسیر آسان، ج‌۳، ص۱۵۸.
  52. سوره نساء/۱۱.

منابع

  • روح‌الله رضائی، "حقوق فرزندان"، دانشنامه پژوهه، تاریخ بازیابی: ۴ شهریور ۱۳۹۲.