تصحیح الاعتقاد (کتاب)

نویسنده	شیخ مفید
موضوع	عقاید شیعه
زبان	عربی
تعداد جلد	۱
تصحيح الاعتقاد

«تصحیح اعتقادات الامامیة» یا «تصحیح الاعتقاد» از آثار مهم شیخ مفید (م، ۴۱۳ ق)، در موضوع عقاید امامیه و در واقع شرح کتاب «الاعتقادات» شیخ صدوق است. مؤلف در این کتاب با بررسى استدلالى کتاب «الاعتقادات»، نظریات شیخ صدوق را رد یا اثبات مى‌کند. «تصحیح الاعتقاد» از اعتبار خاصى برخوردار است و همواره در طول تاریخ مورد توجه متکلمان شیعه و سنی بوده و شرح و تلخیص‌های متعددی بر آن نوشته شده است.

مؤلف

محمد بن محمد بن نعمان معروف به شیخ مفید (۳۳۶-۴۱۳ ق)، فقیه، محدث، متکلم و از علمای برجسته شیعه در قرن ۴ و ۵ هجری و متولد بغداد بود.

جعفر بن قولویه، شیخ صدوق، ابن ولید قمی، ابوغالب زراری و ابن جنید اسکافى، از اساتید ایشان بوده اند. همچنین عالمان بزرگی چون سید مرتضى، سید رضى، شیخ طوسى و نجاشى، از شاگردان او هستند.

شیخ مفید بیش از ۲۰۰ جلد تألیف دارد و از معروف‌ترین این آثار: المُقنَعَة در علم فقه، اوائل المقالات در دانش کلام و الاِرشاد در شرح حال‌ امامان شیعه است.

مرحوم شیخ مفید در ماه رمضان سال ۴۱۳ ق، در بغداد درگذشت و در تشییع او بیش از ۸۰ هزار نفر از شیعیان شرکت جستند.

انگیزه نگارش

از عوامل مهمی که شیخ مفید را بر آن داشته تا این شرح را بر کتاب استادش بنویسد این است که:

اولا: خود نظرات شیخ صدوق در بیش از نصف کتاب، مطالبی نیست که همه دانشمندان شیعه در مورد آنها اتفاق نظر داشته باشند و فقط نظر خود او بوده است و شیخ مفید برای تصحیح این عقائد و پیش گیری از سوء استفاده دشمنان اهل بیت و تشیع که شاید روزی از آن مطالب برای تضعیف و رد تشیع و نسبت های ناروا به آن بهره بجویند، همت گمارد.

ثانیا: احادیث به کار رفته در کتاب «الاعتقادات» که برای اثبات عقائد شیعه مورد استناد قرار گرفته است، چندان مورد اعتماد و قابل استناد نبوده اند و در مقابل، روایات صحیح و معتبری قرار داشتند که می توان نظر صریح شیعه و اهل بیت پیامبر علیهم السلام را از آنها استخراج کرده و به آنها استناد نمود. بنابر این به نظر شیخ مفید ردّ این روایات ضروری به نظر رسیده است.

محتواى کتاب

شیخ مفید، کتاب «تصحیح الاعتقاد» را در شرح کتاب «الاعتقادات» اثر شیخ صدوق نوشته و در آن به شرح و بررسى مباحث عقیدتى پرداخته است. مؤلف در این کتاب با بررسى استدلالى و بیان برهانى کتاب الاعتقادات، نظریات شیخ صدوق را رد یا اثبات مى کند.

شیخ صدوق بعد از نگارش کتاب «الاعتقادات» خود، وعده نگارش شرحى بر آن را نیز مى دهد، ولى موفق به آن نمى شود و شیخ مفید با نگارش کتاب «تصحیح الاعتقاد» عهده دار شرح بر کتاب استاد بزرگوار خود گردیده است.

در کتاب «الاعتقادات صدوق» برخی از مطالب و اعتقاداتی یافت می شود که مورد اتفاق نظر دانشمندان شیعه امامیه نیست و در برخی موارد خلاف مبانی اعتقادی شیعه است؛ بنابراین شیخ مفید برای زدودن ابهام از این مسئله به شرح و توضیح انتقادی این کتاب پرداخت و موارد چالش برانگیز آن را اصلاح و تصحیح نمود.

شیخ مفید کتابش را در بیست و هشت فصل تنظیم کرده است که در برخی از آنها صرفا توضیح بیشتر درباره نظرات شیخ صدوق ارائه کرده و نظرات خود را نیز بر آن افزروده است، ولی در برخی موارد به انتقاد و ابطال نظر استادش پرداخته و عقاید شیعه را از آنها مبرا دانسته است؛ مثل سهو النبی که طرفداران آن بر این نظرند که پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام دچار سهو در امور مختلف شریعت می شوند و این مطلب خلاف مبانی اعتقادی شیعه می باشد.

شیخ مفید در چهارده فصل کتابش به شدت از نظرات استادش انتقاد کرده و آنها را ابطال نموده است و بقیه فصل ها در واقع شرح و توضیح مطالب شیخ صدوق یا احادیث و آیات مورد استناد وی می باشد و اگر هم انتقاد یا اختلاف نظری با او داشته باشد درباره مسائل جزئی بوده و اختلاف نظر های علمی به شمار می رود.

مباحثی که شیخ مفید به انتقاد و ابطال نظرات شیخ صدوق پرداخته و نظرات صحیح و موافق با اصول تشیع را تبیین کرده است عبارتند از:

۱ـ خلق افعال توسط انسان، یعنی مسئله جبر و اختیار که نظر شیخ صدوق در آن به مخلوق بودن افعال انسان توسط خدا معطوف است و شیخ مفید در رد و ابطال آن از استادش شیخ صدوق نیز انتقاد کرده است که چرا بر اساس احادیث ضعیف سخن گفته و احادیث صحیح و ادله عقلی را نادیده گرفته است.

۲ـ معنای امر بین الامرین در مسئله جبر و تفویض؛

۳ـ اعتقاد درباره اراده و مشیت الهی، که نگرش عقلانی و نظری به این مسئله را ضروری دانسته و ملاک فهم آن و تشخیص صحت مسائل آن را اصول عقلی دانسته است؛

۴ـ باب قضاء و قدر؛

۵ـ معنای فطرت؛

۶ـ معنای استطاعت، که بر اساس آن انسان مکلف مورد مؤاخذه و حسابرسی قرار می گیرد.

۷ـ حقیقت و اقسام ارواح و نفوس، که شیخ مفید همچنین به استنادهای استادش بر روایات ضعیف و حتی عدم توانمندی وی در تقریر و تبیین این مبحث اعتراض کرده است.

۸ـ مسئله بداء که شیخ صدوق در صدد اثبات آن از طریق استدلال و البته جدل بوده است (بر خلاف خط مشی وی در سایر مباحث کتاب که حدیثی بود) و شیخ مفید با رد روش عقلانی بر اثبات مسئله بداء، بر روائی بودن اصل آن مسئله تأکید کرده است.

۹ـ باب مرگ که شیخ صدوق عنوان آن را حقیقت مرگ آورده، ولی به جای ذکر حقیقت آن، به بیان عقوبت انسان ها پس از مرگ پرداخته است و شیخ مفید با یادآوری این نکته به بیان حقیقت مرگ پرداخته است.

۱۰ـ باب قبر که همچنین به جای ذکر حقیقت قبر و اثبات آنچه در آنجا اتفاق می افتد، فقط اصل وجود آن را مورد تأیید قرار داده است و شیخ مفید به حقیقت آن توجه کرده و آن را توضیح داده است.

۱۱ـ کیفیت نزول وحی بر پیامبر (ص) که همچنین تأکید شیخ مفید بر انتقاد از استفاده استادش از احادیث ضعیف و نادر بوده است در حالی که اختلاف نظرهای فراوانی میان دانشمندان شیعه درباره این مسئله وجود دارد و نمی توان به این سادگی و با استناد به برخی احادیث ضعیف از کنارش گذشت.

۱۲ـ کیفیت نزول قرآن که در این موضوع اشکالات مهم و اساسی را به نظرات شیخ صدوق وارد کرده است.

۱۳ـ مسئله عصمت که از مهم ترین مسائل امامت و نبوت به شمار می رود و لغزشگاه بسیاری از متکلمان اسلامی به ویژه اهل سنت بوده و هست.

۱۴ـ معنای غلوّ که شیخ مفید در این بحث بر همه محدثانی که به هر بهانه ای دانشمندان بزرگ و جلیل القدر شیعه را غالی دانسته اند، خرده گرفته و به بازسازی نظرات آنها و معنای غلوّ پرداخته است.

منابع

• کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
• "معرفی کتاب تصحیح الاعتقاد"، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی.