مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

امت قائمه: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۶ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
امت قائمه:گروهی استوار، ثابت و برپادارنده ایمان و اطاعت
+
{{خوب}}
 +
{{مدخل دائرة المعارف|[[دائرة المعارف قرآن کریم]]}}
 +
«اُمّة قائمة» تعبیری [[قرآن|قرآنی]] و اشاره به گروهی است که در آیات ۱۱۳ تا ۱۱۵ [[سوره آل‌عمران]]، به عنوان افرادی استوار و صالح که اهل [[ایمان]] به [[خدا]] و روز [[قیامت]]، [[امر به معروف و نهی از منکر]] و شتاب در انجام کارهای نیک هستند، توصیف شده‌اند. بطور کلی هر امتی که در برابر [[شرک]] و [[ظلم]] قیام کرده و به سوی [[توحید]] و اطاعت الهی روی آورند، از مصادیق «امت قائمه» به شمار می‌آیند.
  
امت قائمه ترکیبی وصفی است. «امت» در لغت به معنای گروهی<ref>. المنجد، ص 17، «ام»؛ نثر طوبی، ج ص 37.</ref> است که بر محور امری مشترک مانند دین، زمان یا مکان واحد و یک طریقه و روش گرد هم آمده‌اند.<ref>. مفردات، ص 86؛ مجمع البحرین، ج ص 508، «امم».</ref> «قائمه» نیز مؤنث قائم و به معنای کسی است که بر حفظ و مراعات چیزی ایستاده و مصمم است<ref>. [[مقاییس اللغه]]، ج ص 43؛ مفردات،ص 690.</ref>، بر این اساس «امت قائمه» به معنای گروهی است که عزم بر پاداشتن امری را داشته باشند.
+
==مفهوم‌شناسی امت قائمه==
 +
«امّت قائمه» ترکیبی وصفی است. «[[امّت]]» در لغت به معنای گروهی<ref>. المنجد، ص ۱۷، «امّ»؛ نثر طوبی، ج ۱، ص ۳۷.</ref> است که بر محور امری مشترک مانند [[دین]]، زمان یا مکان واحد و یک طریقه و روش گرد هم آمده‌اند.<ref>. مفردات، ص ۸۶؛ مجمع البحرین، ج ۱، ص ۵۰۸، «امم».</ref> «قائمة» نیز مؤنث قائم و به معنای کسی است که بر حفظ و مراعات چیزی ایستاده و مصمّم است.<ref>. مقاییس اللغه، ج ۱، ص ۴۳؛ مفردات، ص ۶۹۰.</ref> بر این اساس، «امت قائمه» به معنای گروهی است که عزم برپاداشتن امری را داشته باشند.
  
امت قائمه در اصطلاح مفسران به معانی متفاوتی آمده است؛ مانند:امت عادل، امت هدایت یافته، گروه ثابت در عمل به قرآن<ref>. جامع البیان، مج 3، ج 4، ص 72  73.</ref>، قیام کننده به اطاعت خداوند<ref>. [[مجمع البیان]]، ج 3، ص 566.</ref> و ثابت در تمسک به دین حق و ملازم با آن.<ref>. [[التفسیر الکبیر]]، ج 3، ص 332.</ref> گرچه معانی یاد شده به یکدیگر نزدیک<ref>. جامع‌البیان، مج 3، ج 4، ص 72  73.</ref> و اطلاق لفظ قائمه با همه معانی سازگار است؛ امّا چون در تنها آیه‌ای که «امت قائمه» به‌کار رفته سخن از کتاب و عمل صالح به میان آمده معنای قائمه قیام کننده بر ایمان و اطاعت است.<ref>. [[المیزان]]، ج 3، ص 385.</ref> با توجّه به معنای قیام (ایستادن) انسان که کنایه از حالت تسلط وی بر کارها<ref>. همان، ج 11، ص 47.</ref> و آمادگی او برای انجام امور<ref>. نمونه، ج 18، ص 135.</ref> است، شاید بتوان گفت که امت قائمه در فرهنگ قرآن به معنای گروهی از انسانهای مصمم و آماده برای انجام وظایف فردی، اجتماعی، دینی و دنیایی خویش و بر پا خاسته در برابر کجرویها و ناهنجاریهای کفر و شرک و بت‌پرستی و نابرابریهای ستم است. در قرآن کریم رسول خدا(صلی الله علیه وآله)(مدثّر/74، 2) و سایر انسانها (سبأ/34، 46) فرمان یافتند برای انجام وظایف خویش برپا خیزند. آیه 14 کهف/18 بر پا خاستن گروهی (اصحاب کهف) در راه عبودیت پروردگار و تأیید ایشان از سوی خداوند را حکایت می‌کند.
+
ترکیب خاص «امّة قائمة» تنها یک بار در [[قرآن|قرآن کریم]] آمده است: {{متن قرآن|«لَیسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْکتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ یتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیلِ وَهُمْ یسْجُدُونَ * یؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ وَیأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَیسَارِعُونَ فِی الْخَیرَاتِ وَأُولَٰئِک مِنَ الصَّالِحِینَ *وَمَا یفْعَلُوا مِنْ خَیرٍ فَلَنْ یکفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ»}} ([[سوره آل عمران|آل عمران]]/۳، ۱۱۳-۱۱۵).
  
ترکیب خاص امّت قائمه تنها یک بار در قرآن آمده و ضمن آیاتی این‌گونه وصف شده‌اند:آیات خدا را شبانگاهان می‌خوانند و سجده می‌کنند، به خدا و روز بازپسین ایمان دارند، به‌کار پسندیده فرمان می‌دهند و از بدی باز می‌دارند و در کارهای نیک می‌شتابند و اینان از نیکان‌اند و پاداش کارهای نیک خویش را خواهند دید:{{متن قرآن|«لَیسوا سَواءً مِن اَهلِ الکِتبِ اُمَّةٌ قائِمَةٌ یَتلونَ ءایتِ اللّهِ ءاناءَ الَّیلِ وهُم یَسجُدون * یُؤمِنونَ بِاللّهِ والیَومِ الأخِرِ ویَأمُرونَ بِالمَعروفِ ویَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ و یُسرِعونَ فِی الخَیرتِ واُولئِکَ مِنَ الصّلِحین * و ما یَفعَلوا مِن خَیر فَلَن یُکفَروهُ واللّهُ عَلیمٌ بِالمُتَّقین»}} (آل عمران/3، 113  115)
+
امت قائمه در اصطلاح مفسران به معانی متفاوتی آمده است؛ مانند: امت عادل، امت هدایت یافته، گروه ثابت در عمل به قرآن<ref>. جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۲-۷۳.</ref>، قیام کننده به اطاعت خداوند<ref>. مجمع البیان، ج ۳، ص ۵۶۶.</ref> و ثابت در تمسک به [[دین]] حق و ملازم با آن.<ref>. التفسیر الکبیر، ج ۳، ص ۳۳۲.</ref> گرچه معانی یاد شده به یکدیگر نزدیک<ref>. جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۲-۷۳.</ref> و اطلاق لفظ قائمه با همه معانی سازگار است؛ امّا چون در تنها آیه‌ای که «امت قائمه» به‌کار رفته، سخن از کتاب و عمل صالح به میان آمده، معنای قائمه، قیام کننده بر [[ایمان]] و اطاعت است.<ref>. المیزان، ج ۳، ص ۳۸۵.</ref>
  
==تبیین امت قائمه:==
+
با توجّه به معنای قیام (ایستادن) انسان که کنایه از حالت تسلط وی بر کارها<ref>. همان، ج ۱۱، ص ۴۷.</ref> و آمادگی او برای انجام امور<ref>. نمونه، ج ۱۸، ص ۱۳۵.</ref> است، شاید بتوان گفت که امت قائمه در فرهنگ قرآن به معنای گروهی از انسانهای مصمم و آماده برای انجام وظایف فردی، اجتماعی، دینی و دنیایی خویش و برپاخاسته در برابر کجرویها و ناهنجاریهای [[کفر]] و [[شرک]] و [[بت پرستی|بت‌پرستی]] و نابرابریهای ظالمانه است.
  
خداوند به رسول اکرم(صلی الله علیه وآله)فرمان می‌دهد تا در راه رسالت خویش در انذار مردم برپا خیزد:{{متن قرآن|«یاَیُّهَا المُدَّثِّر * قُم فَاَنذِر»}} (مدثّر/74، 1  2) برخی از آیات به موعظه همه مردم پرداخته و به آنان فرمان می‌دهد تا به صورت جمعی و فردی برای خداوند بر پا خیزند:{{متن قرآن|«قُل اِنَّما اَعِظُکُم بِوحِدَة اَن تَقوموا لِلّهِ مَثنی وفُردی...»}} (سبأ/34، 46) منظور از این قیام ایستادن روی پا در برابر نشستن نیست، بلکه مراد قیام مصلحانه و حق‌طلبانه است<ref>. مجمع‌البیان، ج 8، ص 619؛ زاد المسیر، ج 6، ص 465؛ تفسیر قرطبی، ج 14، ص 199.</ref> و چون قیام جمعی از اهمیت بیشتری برخوردار است بر قیام فردی مقدم شده است.<ref>. [[البرهان فی علوم‌القرآن]]، ج 3، ص 317.</ref> البتّه چنین گروهی از حمایت الهی برخوردار خواهند بود، چنان‌که گروهی از مؤمنان (اصحاب کهف) که در راه خدا بر پا خاسته‌اند مورد ستایش خدا قرار گرفته، هدایت و تأیید ویژه الهی را نصیب خویش کرده‌اند:{{متن قرآن|«نَحنُ نَقُصُّ عَلَیکَ نَبَاَهُم بِالحَقِّ اِنَّهُم فِتیَةٌ ءامَنوا بِرَبِّهِم وزِدنهُم هُدًی * و رَبَطنا عَلی قُلوبِهِم اِذ قاموا فَقالوا رَبُّنا رَبُّ السَّموتِ والاَرضِ لَن نَدعوا مِن دونِهِ اِلهًا...»}} (کهف/18،13  14) حرکت این گروه قیامی خدایی و تصمیمی برای پایداری کلمه توحید بوده است.<ref>. تفسیر قرطبی، ج 10، ص 238؛ المیزان، ج 13، ص 284.</ref>آیات 113  115 آل‌عمران/3 نیز امت قائمه و اوصاف آنان را متذکر شده است.
+
==تبیین امت قائمه==
  
با توجّه به آنچه گذشت روشن است که امت اسلامی بارزترین مصداق امت قائمه هستند و به طور کلی هر امتی که در برابر شرک و ظلم قیام کرده و به سوی توحید و اطاعت الهی روی آورند از مصادیق امت قائمه به شمار می‌آیند، بر این اساس روایاتی که مقصود از امت قائمه را امت پیامبر(صلی الله علیه وآله)یا علی(علیه السلام) و یارانش دانسته‌اند، می‌توان به همین روش تبیین کرد.<ref>. المعجم الکبیر، ج 19، ص 329؛ شرح الاخبار، ج ص 132.</ref> مفسران با صرف نظر از این معنا در خصوص شأن نزول این آیات آرای متفاوتی داده‌اند:
+
خداوند به [[رسول اکرم]](صلی الله علیه وآله) فرمان می‌دهد تا در راه رسالت خویش در [[انذار]] مردم برپا خیزد: {{متن قرآن|«یا أَیهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنْذِرْ»}} ([[سوره مدثر|مدثّر]]/۷۴، ۱-۲). برخی از آیات به [[موعظه]] همه مردم پرداخته و به آنان فرمان می‌دهد تا به صورت جمعی و فردی برای خداوند بر پا خیزند: {{متن قرآن|«قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَىٰ وَفُرَادَىٰ...»}} ([[سوره سبا|سبأ]]/۳۴، ۴۶) منظور از این قیام، ایستادن روی پا در برابر نشستن نیست، بلکه مراد قیام مصلحانه و حق‌طلبانه است<ref>. مجمع‌البیان، ج ۸، ص ۶۱۹؛ زاد المسیر، ج ۶، ص ۴۶۵؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۴، ص ۱۹۹.</ref> و چون قیام جمعی، از اهمیت بیشتری برخوردار است، بر قیام فردی مقدم شده است.<ref>. البرهان فی علوم‌القرآن، ج ۳، ص ۳۱۷.</ref> البتّه چنین گروهی از حمایت الهی برخوردار خواهند بود، چنان‌که گروهی از مؤمنان ([[اصحاب کهف]]) که در راه خدا بر پا خاسته‌اند مورد ستایش خدا قرار گرفته، هدایت و تأیید ویژه الهی را نصیب خویش کرده‌اند: {{متن قرآن|«نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیک نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ إِنَّهُمْ فِتْیةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدًى*وَرَبَطْنَا عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ إِذْ قَامُوا فَقَالُوا رَبُّنَا رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَ مِنْ دُونِهِ إِلَٰهًا...»}} ([[سوره کهف|کهف]]/۱۸، ۱۳-۱۴). حرکت این گروه قیامی خدایی و تصمیمی برای پایداری کلمه [[توحید]] بوده است.<ref>. تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۳۸؛ المیزان، ج ۱۳، ص ۲۸۴.</ref> آیات ۱۱۳-۱۱۵ [[سوره آل‌عمران]] نیز امت قائمه و اوصاف آنان را متذکر شده است: {{متن قرآن|«لَیسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْکتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ یتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیلِ وَهُمْ یسْجُدُونَ * یؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ وَیأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَیسَارِعُونَ فِی الْخَیرَاتِ وَأُولَٰئِک مِنَ الصَّالِحِینَ *وَمَا یفْعَلُوا مِنْ خَیرٍ فَلَنْ یکفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ»}}.
  
به نظر برخی امت قائمه وصف گروهی از اهل کتاب (یهودیان) است که اسلام آورده‌اند و خداوند آنان را در مقایسه با سایر اهل کتاب که ایمان نیاورده‌اند می‌ستاید. به گفته ابن‌عباس هنگامی که عبداللّه بن سلام، ثعلبه بن‌سعیه و اسید بن‌سعیه و اسد بن‌عبید و جمعی دیگر از یهودیان، مسلمان شدند، از جانب دیگر یهودیان مورد طعن قرار گرفتند که ایمان شما به پیامبرخاتم(صلی الله علیه وآله)نشانه شرارت شماست و اگر درستکار بودید، دین پدری خود را رها نمی‌کردید<ref>. جامع‌البیان، مج 3، ج 4، ص 71؛ مجمع‌البیان، ج 2، ص 815.</ref> و آیه مورد نظر در چنین فضایی در حمایت آنان نازل شده است. نقل دیگری از ابن‌جریج با تفاوتی در نامهای افراد، این مطلب را تأیید می‌کند.<ref>. جامع‌البیان، مج 3، ج ص 71؛ مجمع‌البیان، ج ص 815.</ref>
+
با توجّه به آنچه گذشت روشن است که امت [[اسلام|اسلامی]]، بارزترین مصداق امت قائمه هستند و به طور کلی هر امتی که در برابر [[شرک]] و [[ظلم]] قیام کرده و به سوی توحید و اطاعت الهی روی آورند از مصادیق امت قائمه به شمار می‌آیند. بر این اساس، روایاتی که مقصود از امت قائمه را امت [[پیامبر]](صلی الله علیه وآله) یا [[امام علی]](علیه السلام) و یارانش دانسته‌اند، می‌توان به همین روش تبیین کرد.<ref>. المعجم الکبیر، ج ۱۹، ص ۳۲۹؛ شرح الاخبار، ج ۳، ص ۱۳۲.</ref>  
  
بنابر نظری دیگر منظور از امت قائمه، امت محمّد(صلی الله علیه وآله)است.<ref>. مسند ابی یعلی، ج 13، ص 375؛ [[المعجم الکبیر]]، ج 7، ص 52، التفسیر الکبیر، ج 8، ص 200.</ref> براساس این نظر مقایسه افراد صالح و غیر صالح از اهل کتاب، در آیات پیشین با تعبیر {{متن قرآن|«لَیسوا سَواءً»}} پایان یافته و این بخش از آیه شریفه با تعبیر{{متن قرآن|«مِن اَهلِ الکِتبِ اُمَّةٌ قائِمَةٌ»}} به عنوان جمله‌ای مستأنف درباره مسلمانان و ادامه آیه و آیات بعد اشاره به اوصاف آنان است.<ref>. جامع‌البیان، مج 3، ج 4، ص 72؛ مجمع‌البیان، ج 2، ص 815.</ref> در این صورت {{متن قرآن|«أهل الکتب»}} به معنای اهل الادیان (پیروان شرایع الهی) از جمله مسلمانان<ref>. التفسیر الکبیر، ج 8، ص 200.</ref>بوده و آیه درصدد تأکید فضیلت مسلمانان بر پیروان سایر ادیان است. در اثبات این وجه به آیه {{متن قرآن|«ثُمَّ اَورَثنَا الکِتبَ الَّذینَ اصطَفَینا مِن عِبادِنا»}} (فاطر/35،32) و نقلی تاریخی تمسک شده است. براساس این نقل حضرت رسول(صلی الله علیه وآله) نماز عشا را به تأخیر انداختند و پس از ورود به مسجد برای اقامه نماز و دیدن انتظار مردم فرمودند:هیچ‌یک از اهل ادیان در چنین ساعاتی ذکر خدا را نمی‌گویند، مگر شما و سپس آیه 113 آل‌عمران/3 را قرائت فرمودند.<ref>. التفسیر الکبیر، ج 8، ص 200.</ref> با توجّه به اینکه در فرهنگ دینی، اهل* کتاب به غیر مسلمانان گفته می‌شود این قول صحیح به نظر نمی‌رسد.
+
مفسران با صرف نظر از این معنا در خصوص [[شأن نزول]] این آیات آرای متفاوتی داده‌اند:
  
برخی نیز به همین دلیل<ref>. [[تفسیر المنار]]، ج 4، ص 71.</ref> و به دلیل آنکه قرآن از یهودیانی که ایمان آورده‌اند با عنوان مؤمنین یاد می‌کند<ref>. الفرقان، ج ص 344.</ref>امت قائمه را وصفی برای صالحان از اهل کتاب (یهودی یا مسیحی) دانسته و گفته‌اند:قرآن بعضی از اهل کتاب را صالح و متقی به شمار آورده است. ضابطه اصلی قرآن در متقی بودن اشخاص ایمان به خدا و روز قیامت و عمل صالح آنان است و اجر چنین کسانی ضایع نخواهد شد<ref>. تفسیر المنار، ج 4، ص 71.</ref>:{{متن قرآن|«اِنَّ الَّذینَ ءامَنوا والَّذینَ هادوا والنَّصری والصّبِینَ مَن ءامَنَ بِاللّهِ والیَومِ الأخِرِ وعَمِلَ صلِحًا فَلَهُم اَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم ولا خَوفٌ عَلَیهِم ولا هُم یَحزَنون»}} (بقره/2،62) با توجه به دلایلی که این گروه از مفسران ذکر کرده‌اند امت قائمه وصف اهل کتابی است که در فرهنگ اسلام شایسته احترام و ستایش بوده‌اند، زیرا از اصول مشترک اعتقادی و رفتاری بین ادیان الهی برخوردار بوده‌اند.<ref>. راهنما، ج ص 18  19.</ref> بدیهی است نظر اخیر  اگر قابل پذیرش باشد  تنها درباره آن دسته از اهل کتاب می‌تواند پذیرفته شود که از روی جهل و قصور بر دین خود مانده باشند، امّا کسانی که پیام اسلام به آنان رسیده و حجت بر ایشان تمام گشته چنانچه ایمان نیاورند مقصر بوده و عذری از آنان پذیرفته نیست. این گروه نه تنها ستایش نمی‌شوند، بلکه باید در انتظار داوری عادلانه الهی باشند:{{متن قرآن|«اِنَّ الَّذینَ ءامَنوا والَّذینَ هادوا والصّبِینَ والنَّصری والمَجوسَ والَّذینَ اَشرَکوا اِنَّ اللّهَ یَفصِلُ بَینَهُم یَومَ القِیمَةِ اِنَّ اللّهَ عَلی کُلِّ شَیء شَهِید»}} (حجّ/22،17)
+
به نظر برخی، امت قائمه وصف گروهی از [[اهل کتاب]] ([[یهود|یهودیان]]) است که [[اسلام]] آورده‌اند و خداوند آنان را در مقایسه با سایر اهل کتاب که [[ایمان]] نیاورده‌اند می‌ستاید. به گفته [[عبدالله بن عباس|ابن‌عباس]] هنگامی که [[عبدالله بن سلام|عبداللّه بن سلام]]، ثعلبه بن‌ سعیه و اسید بن‌ سعیه و اسد بن‌ عبید و جمعی دیگر از یهودیان، مسلمان شدند، از جانب دیگر یهودیان مورد طعن قرار گرفتند که ایمان شما به [[پیامبر اسلام|پیامبر خاتم]](صلی الله علیه وآله) نشانه شرارت شماست و اگر درستکار بودید، [[دین]] پدری خود را رها نمی‌کردید<ref>. جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۱؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۸۱۵.</ref> و [[آیه]] مورد نظر در چنین فضایی در حمایت آنان نازل شده است. نقل دیگری از ابن‌جریج با تفاوتی در نامهای افراد، این مطلب را تأیید می‌کند.<ref>. جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۱؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۸۱۵.</ref>
  
==ویژگیهای امت قائمه و قدرشناسی از آنان==
+
بنابر نظری دیگر، منظور از امت قائمه، امت [[پیامبر اسلام|محمّد]](صلی الله علیه وآله) است.<ref>. مسند ابی یعلی، ج ۱۳، ص ۳۷۵؛ المعجم الکبیر، ج ۷، ص ۵۲، التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۰.</ref> براساس این نظریه، مقایسه افراد صالح و غیر صالح از اهل کتاب، در آیات پیشین با تعبیر {{متن قرآن|«لَیسُوا سَوَاءً»}} پایان یافته و این بخش از [[آیه]] شریفه با تعبیر {{متن قرآن|«مِنْ أَهْلِ الْکتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ»}} به عنوان جمله‌ای مستأنف درباره مسلمانان و ادامه آیه و آیات بعد اشاره به اوصاف آنان است.<ref>. جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۲؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۸۱۵.</ref> در این صورت {{متن قرآن|«أهل الکتب»}} به معنای اهل الادیان (پیروان شرایع الهی) از جمله مسلمانان<ref>. التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۰.</ref> بوده و آیه درصدد تأکید فضیلت مسلمانان بر پیروان سایر ادیان است. در اثبات این وجه به آیه {{متن قرآن|«ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکتَابَ الَّذِینَ اصْطَفَینَا مِنْ عِبَادِنَا»}} ([[سوره فاطر|فاطر]]/۳۵،۳۲) و نقلی تاریخی تمسک شده است. براساس این نقل، حضرت رسول(صلی الله علیه وآله) [[نماز عشا]] را به تأخیر انداختند و پس از ورود به [[مسجد]] برای اقامه [[نماز]] و دیدن انتظار مردم فرمودند: هیچ‌یک از اهل ادیان در چنین ساعاتی ذکر خدا را نمی‌گویند، مگر شما و سپس آیه ۱۱۳ آل‌عمران را قرائت فرمودند.<ref>. التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۰.</ref> با توجّه به اینکه در فرهنگ دینی، اهل کتاب به غیر مسلمانان گفته می‌شود، این قول صحیح به نظر نمی‌رسد.
  
1. تلاوت آیات خداوند:
+
برخی نیز به همین دلیل<ref>. تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۱.</ref> و به دلیل آنکه قرآن از یهودیانی که ایمان آورده‌اند با عنوان مؤمنین یاد می‌کند،<ref>. الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۴.</ref> امت قائمه را وصفی برای صالحان از اهل کتاب (یهودی یا [[مسیحیت|مسیحی]]) دانسته و گفته‌اند: قرآن بعضی از اهل کتاب را صالح و متقی به شمار آورده است. ضابطه اصلی قرآن در متقی بودن اشخاص، [[ایمان]] به خدا و روز [[قیامت]] و [[عمل صالح]] آنان است و اجر چنین کسانی ضایع نخواهد شد<ref>. تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۱.</ref>: {{متن قرآن|«إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هَادُوا وَالنَّصَارَىٰ وَالصَّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَلَا هُمْ یحْزَنُونَ»}} ([[سوره بقره|بقره]]/۲،۶۲). با توجه به دلایلی که این گروه از مفسران ذکر کرده‌اند، امت قائمه وصف اهل کتابی است که در فرهنگ اسلام شایسته احترام و ستایش بوده‌اند، زیرا از اصول مشترک اعتقادی و رفتاری بین ادیان الهی برخوردار بوده‌اند.<ref>. راهنما، ج ۳، ص ۱۸-۱۹.</ref> بدیهی است نظر اخیر اگر قابل پذیرش باشد، تنها درباره آن دسته از اهل کتاب می‌تواند پذیرفته شود که از روی جهل و قصور بر دین خود مانده باشند، امّا کسانی که پیام اسلام به آنان رسیده و [[حجت]] بر ایشان تمام گشته، چنانچه ایمان نیاورند، مقصر بوده و عذری از آنان پذیرفته نیست. این گروه نه تنها ستایش نمی‌شوند، بلکه باید در انتظار داوری عادلانه الهی باشند: {{متن قرآن|«إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هَادُوا وَالصَّابِئِینَ وَالنَّصَارَىٰ وَالْمَجُوسَ وَالَّذِینَ أَشْرَکوا إِنَّ اللَّهَ یفْصِلُ بَینَهُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ کلِّ شَیءٍ شَهِیدٌ»}} ([[سوره حج|حجّ]]/۲۲،۱۷).
  
امت قائمه، کتاب اللّه (قرآن) را در لحظاتی از شب تلاوت* می‌کنند<ref>. جامع البیان، مج 3، ج 4، ص 74.</ref>:{{متن قرآن|«یَتلونَ ءایتِ اللّهِ ءاناءَ الَّیلِ و هُم یَسجُدون»}} (آل‌عمران/3، 113) برخی گفته‌اند:با توجه به جمله {{متن قرآن|«وهُم یَسجُدون»}} قرائت قرآن در نماز عشا یا نماز شب مراد است<ref>. همان، ص 75؛ کشف الاسرار، ج 2، ص 248، مجمع‌البیان، ج 2، ص 816.</ref>، امّا کسانی که امت قائمه را وصف برای اهل کتابی قرار داده‌اند که اسلام نیاورده‌اند، آن را به تلاوت مناجاتها و ادعیه<ref>. تفسیر المنار، ج 4، ص 72.</ref> یا بر قرائت بخش تحریف نشده تورات و انجیل حمل کرده‌اند.<ref>. الفرقان، ج 5، ص 346.</ref> این گروه در مورد {{متن قرآن|«و هُم یَسجُدون»}} گفته‌اند:یا مراد، معنای لغوی آن یعنی خشوع و خضوع در برابر خداوند یا کنایه از نماز اهل کتاب است<ref>. تفسیر المنار، ج 4، ص 73؛ الفرقان، ج 5، ص 346.</ref> و این سجده باید برای خداوند باشد؛ نه دیگران، حتی مسیح نیز شایسته سجده نیست، اگرچه بعضی او را پسر خدا یا خدا بدانند.<ref>. الفرقان، ج 5، ص 346.</ref>
+
==ویژگی‌های امت قائمه ==
  
2. ایمان به خدا و روز قیامت:
+
۱. تلاوت آیات الهی و عبادت:
  
امت قائمه به خداوند ایمان اذعانی (واقعی) دارد که ثمره آن خشیت از خدا و آمادگی برای روز قیامت است:{{متن قرآن|«یُؤمِنونَ بِاللّهِ والیَومِ الأخِرِ»}} (آل عمران/3، 114)؛ نه ایمان جنسی (ادّعایی) که برای صاحب آن بهره‌ای جز غرور و ادّعا ندارد، چنان که شأن بسیاری از افراد بشر این گونه است.<ref>. تفسیر المنار، ج ص 73.</ref>
+
امت قائمه، کتاب اللّه ([[قرآن]]) را در لحظاتی از شب [[تلاوت قرآن|تلاوت]] می‌کنند<ref>. جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۴.</ref>: {{متن قرآن|«یتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیلِ وَهُمْ یسْجُدُونَ»}} ([[سوره آل‌عمران|آل‌عمران]]/۳، ۱۱۳) برخی گفته‌اند: با توجه به جمله {{متن قرآن|«وَهُمْ یسْجُدُونَ»}}، قرائت قرآن در [[نماز عشا]] یا [[نماز شب]] مراد است<ref>. همان، ص ۷۵؛ کشف الاسرار، ج ۲، ص ۲۴۸، مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۸۱۶.</ref>، امّا کسانی که امت قائمه را وصف برای [[اهل کتاب|اهل کتابی]] قرار داده‌اند که [[اسلام]] نیاورده‌اند، آن را به تلاوت مناجاتها و ادعیه<ref>. تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۲.</ref> یا بر قرائت بخش تحریف نشده [[تورات]] و [[انجیل]] حمل کرده‌اند.<ref>. الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۶.</ref> این گروه در مورد {{متن قرآن|«وَهُمْ یسْجُدُونَ»}} گفته‌اند: یا مراد، معنای لغوی آن یعنی [[خشوع]] و [[خضوع]] در برابر [[خداوند]]، یا کنایه از نماز اهل کتاب است<ref>. تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۳؛ الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۶.</ref> و این [[سجده]] باید برای خداوند باشد؛ نه دیگران، حتی [[حضرت عیسی علیه السلام|مسیح]] نیز شایسته سجده نیست، اگرچه بعضی او را پسر خدا یا خدا بدانند.<ref>. الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۶.</ref>
  
ایمان به خدا ایمان به وحدانیت و سایر صفات او و ایمان به روز قیامت ایمان به برانگیخته شدن انسانها در روز قیامت است.<ref>. جامع البیان، مج 3، ج 4، ص 75؛ مجمع البیان، ج 2، ص 816.</ref>
+
۲. ایمان به خدا و روز قیامت:
  
برخی ایمان به خدا را به عدم اعتقادات باطل چون تثلیث و سایر انحرافات مقید کرده‌اند.<ref>. الفرقان، ج ص 346.</ref>
+
امت قائمه به خداوند [[ایمان]] اذعانی (واقعی) دارد که ثمره آن خشیت از خدا و آمادگی برای روز [[قیامت]] است: {{متن قرآن|«یؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ»}} (آل عمران/۳، ۱۱۴)؛ نه ایمان جنسی (ادّعایی) که برای صاحب آن بهره‌ای جز [[غرور]] و ادّعا ندارد، چنانکه شأن بسیاری از افراد بشر این گونه است.<ref>. تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۳.</ref> ایمان به خدا، ایمان به [[توحید|وحدانیت]] و سایر صفات اوست، و ایمان به روز قیامت، ایمان به برانگیخته شدن انسانها در روز قیامت است.<ref>. جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۵؛ مجمع البیان، ج ۲، ص ۸۱۶.</ref> برخی ایمان به خدا را به عدم اعتقادات باطل چون [[تثلیث]] و سایر انحرافات مقید کرده‌اند.<ref>. الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۶.</ref>
  
3. امر به معروف و نهی از منکر:
+
۳. امر به معروف و نهی از منکر:
  
این گروه امر* به معروف و نهی از منکر می‌کنند:{{متن قرآن|«و یَأمُرونَ بِالمَعروفِ ویَنهَونَ عَنِ المُنکَرِ»}} «معروف» ایمان به خدا و تصدیق رسالت حضرت محمد(صلی الله علیه وآله)و «منکر» تکذیب توحید و بعثت آن حضرت دانسته شده است<ref>. جامع‌البیان، مج3، ج4، ص 75؛ کشف‌الاسرار، ج ص 248؛ مجمع‌البیان، ج ص 816.</ref>؛ ولی با توجه به اینکه لفظ معروف و منکر مطلق است و شامل هر معروف و منکری می‌شود آیات یاد شده تا این بخش به اوصافی چون برترین اعمال یعنی نماز و بهترین اذکار یعنی ذکر خداوند و به برترین معارف یعنی معرفت مبدأ و معاد امت قائمه اشاره داشته است که با آنها به تکمیل خویش می‌پرداختند و در این بخش به وصف امر به معروف و نهی از منکر آنان که مربوط به تکمیل دیگران بعد از تکمیل خویش است اشاره دارد.<ref>. التفسیر الکبیر، ج ص 202.</ref>
+
این گروه [[امر به معروف و نهی از منکر|امر به معروف و نهی از منکر]] می‌کنند: {{متن قرآن|«وَیأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ»}}؛ «معروف» ایمان به خدا و تصدیق رسالت [[حضرت محمد]](صلی الله علیه وآله)، و «منکر» تکذیب توحید و [[مبعث حضرت محمد صلی الله علیه و آله|بعثت]] آن حضرت دانسته شده است<ref>. جامع‌البیان، مج۳، ج۴، ص ۷۵؛ کشف‌الاسرار، ج ۲، ص ۲۴۸؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۸۱۶.</ref>؛ ولی با توجه به اینکه لفظ معروف و منکر، مطلق است و شامل هر معروف و منکری می‌شود، آیات یاد شده تا این بخش به اوصافی چون برترین اعمال یعنی [[نماز]] و بهترین اذکار یعنی ذکر خداوند و به برترین معارف یعنی معرفت مبدأ و [[معاد]] امت قائمه اشاره داشته است که با آنها به تکمیل خویش می‌پرداختند و در این بخش به وصف امر به معروف و نهی از منکر آنان که مربوط به تکمیل دیگران بعد از تکمیل خویش است اشاره دارد.<ref>. التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۲.</ref>
  
4. شتاب در انجام کارهای نیک:
+
۴. شتاب در انجام کارهای نیک:
  
آنان به سوی نیکیها می‌شتابند:{{متن قرآن|«یُسرِعونَ فِی الخَیرتِ»}} (آل‌عمران/3،114)، زیرا از آن بیم دارند که با مرگ فرصت را از دست بدهند.<ref>. جامع‌البیان، مج ج ص 76.</ref> مراد از خیرات را، قوانین اسلام و اعمال صالح دانسته‌اند.<ref>. کشف الاسرار، ج ص 248.</ref>
+
آنان به سوی نیکیها می‌شتابند: {{متن قرآن|«یسَارِعُونَ فِی الْخَیرَاتِ»}} (آل‌عمران/۳،۱۱۴)، زیرا از آن بیم دارند که با [[مرگ]] فرصت را از دست بدهند.<ref>. جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۶.</ref> مراد از خیرات را، قوانین [[اسلام]] و [[عمل صالح|اعمال صالح]] دانسته‌اند.<ref>. کشف الاسرار، ج ۲، ص ۲۴۸.</ref>
  
5. توصیف به صلاح:
+
۵. توصیف به صلاح:
  
امت قائمه به صالح بودن وصف گردیده‌اند:{{متن قرآن|«و اُولئِکَ مِنَ الصّلِحین»}} برخی وصف صلاح را بالاترین مدح در فرهنگ قرآنی دانسته‌اند، زیرا خداوند بزرگ‌ترین پیامبران خود را با این وصف، ستوده است:{{متن قرآن|«و اَدخَلنهُم فی رَحمَتِنا اِنَّهُم مِنَ الصّلِحین =}} و ایشان را در مهر و بخشایش خویش درآوردیم، که آنان از نیکان و شایستگان بودند». (انبیاء/21،86)<ref>. التفسیر الکبیر، ج 8، ص 203.</ref>
+
امت قائمه به صالح بودن، وصف گردیده‌اند: {{متن قرآن|«وَأُولَٰئِک مِنَ الصَّالِحِینَ»}}؛ برخی وصف صلاح را بالاترین مدح در فرهنگ [[قرآن|قرآنی]] دانسته‌اند، زیرا خداوند بزرگ‌ترین پیامبران خود را با این وصف، ستوده است: {{متن قرآن|«وَأَدْخَلْنَاهُمْ فِی رَحْمَتِنَا إِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِحِینَ}} و ایشان را در مهر و بخشایش خویش درآوردیم، که آنان از نیکان و شایستگان بودند» ([[سوره انبیاء|انبیاء]]/۲۱،۸۶).<ref>. التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۳.</ref>
 
 
در پایان خداوند می‌فرماید:و آنان (امت قائمه) هر کار نیکی که انجام دهند هرگز ناسپاسی نبینند و خداوند به [حال] پرهیزکاران داناست:{{متن قرآن|«وما یَفعَلوا مِن خَیر فَلَن یُکفَروهُ واللّهُ عَلیمٌ بِالمُتَّقین»}} (آل‌عمران/3، 115) به گفته برخی مفسران این آیه نیز ردّی بر پندار باطل یهودیان درباره امت قائمه است که می‌گفتند:اشرار از یهود به محمد(صلی الله علیه وآله)ایمان آورده‌اند، زیرا خداوند در این آیه آنان را در شمار صالحان خوانده<ref>. [[روح المعانی]]، مج 3، ج 4، ص 55.</ref> و از آنان به عظمت یاد کرده است.<ref>. التفسیر الکبیر، ج ص 203.</ref>
 
  
 +
در پایان، خداوند می‌فرماید: و آنان (امت قائمه) هر کار نیکی که انجام دهند هرگز ناسپاسی نبینند و خداوند به [حال] پرهیزکاران داناست: {{متن قرآن|«وَمَا یفْعَلُوا مِنْ خَیرٍ فَلَنْ یکفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ»}} (آل‌عمران/۳، ۱۱۵). به گفته برخی مفسران این آیه نیز ردّی بر پندار باطل یهودیان درباره امت قائمه است که می‌گفتند: اشرار از [[یهود]] به [[پیامبر اسلام|محمد]](صلی الله علیه وآله) ایمان آورده‌اند؛ زیرا خداوند در این آیه آنان را در شمار صالحان و متقین خوانده<ref>. روح المعانی، مج ۳، ج ۴، ص ۵۵.</ref> و از آنان به عظمت یاد کرده است.<ref>. التفسیر الکبیر، ج ۴، ص ۲۰۳.</ref>
 
==پانویس==  
 
==پانویس==  
{{پانویس}}  
+
{{پانویس}}
 
+
==منابع==
 +
* "امت قائمه"، عبدالحسن افتخاری، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۴.
 +
{{سنجش کیفی
 +
|سنجش=شده
 +
|شناسه= خوب
 +
|عنوان بندی مناسب= خوب
 +
|کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب
 +
|رعایت سطح مخاطب عام= خوب
 +
|رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب
 +
|جامعیت= خوب
 +
|رعایت اختصار= خوب
 +
|سیر منطقی= خوب
 +
|کیفیت پژوهش= خوب
 +
|رده= دارد
 +
}}
  
==منابع==
+
[[رده:واژگان قرآنی]]
دائره المعارف قرآن کریم، ج4، مدخل "امت قائمه" از عبدالحسن افتخاری و بخش فلسفه و کلام[http://maarefquran.com/Files/viewdmaarefBooks.php?bookId=4]
+
[[رده:معارف قرآن]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۶ مهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۵۸


Icon-encycolopedia.jpg

این صفحه مدخلی از دائرة المعارف قرآن کریم است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

«اُمّة قائمة» تعبیری قرآنی و اشاره به گروهی است که در آیات ۱۱۳ تا ۱۱۵ سوره آل‌عمران، به عنوان افرادی استوار و صالح که اهل ایمان به خدا و روز قیامت، امر به معروف و نهی از منکر و شتاب در انجام کارهای نیک هستند، توصیف شده‌اند. بطور کلی هر امتی که در برابر شرک و ظلم قیام کرده و به سوی توحید و اطاعت الهی روی آورند، از مصادیق «امت قائمه» به شمار می‌آیند.

مفهوم‌شناسی امت قائمه

«امّت قائمه» ترکیبی وصفی است. «امّت» در لغت به معنای گروهی[۱] است که بر محور امری مشترک مانند دین، زمان یا مکان واحد و یک طریقه و روش گرد هم آمده‌اند.[۲] «قائمة» نیز مؤنث قائم و به معنای کسی است که بر حفظ و مراعات چیزی ایستاده و مصمّم است.[۳] بر این اساس، «امت قائمه» به معنای گروهی است که عزم برپاداشتن امری را داشته باشند.

ترکیب خاص «امّة قائمة» تنها یک بار در قرآن کریم آمده است: «لَیسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْکتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ یتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیلِ وَهُمْ یسْجُدُونَ * یؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ وَیأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَیسَارِعُونَ فِی الْخَیرَاتِ وَأُولَٰئِک مِنَ الصَّالِحِینَ *وَمَا یفْعَلُوا مِنْ خَیرٍ فَلَنْ یکفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ» (آل عمران/۳، ۱۱۳-۱۱۵).

امت قائمه در اصطلاح مفسران به معانی متفاوتی آمده است؛ مانند: امت عادل، امت هدایت یافته، گروه ثابت در عمل به قرآن[۴]، قیام کننده به اطاعت خداوند[۵] و ثابت در تمسک به دین حق و ملازم با آن.[۶] گرچه معانی یاد شده به یکدیگر نزدیک[۷] و اطلاق لفظ قائمه با همه معانی سازگار است؛ امّا چون در تنها آیه‌ای که «امت قائمه» به‌کار رفته، سخن از کتاب و عمل صالح به میان آمده، معنای قائمه، قیام کننده بر ایمان و اطاعت است.[۸]

با توجّه به معنای قیام (ایستادن) انسان که کنایه از حالت تسلط وی بر کارها[۹] و آمادگی او برای انجام امور[۱۰] است، شاید بتوان گفت که امت قائمه در فرهنگ قرآن به معنای گروهی از انسانهای مصمم و آماده برای انجام وظایف فردی، اجتماعی، دینی و دنیایی خویش و برپاخاسته در برابر کجرویها و ناهنجاریهای کفر و شرک و بت‌پرستی و نابرابریهای ظالمانه است.

تبیین امت قائمه

خداوند به رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) فرمان می‌دهد تا در راه رسالت خویش در انذار مردم برپا خیزد: «یا أَیهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنْذِرْ» (مدثّر/۷۴، ۱-۲). برخی از آیات به موعظه همه مردم پرداخته و به آنان فرمان می‌دهد تا به صورت جمعی و فردی برای خداوند بر پا خیزند: «قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَىٰ وَفُرَادَىٰ...» (سبأ/۳۴، ۴۶) منظور از این قیام، ایستادن روی پا در برابر نشستن نیست، بلکه مراد قیام مصلحانه و حق‌طلبانه است[۱۱] و چون قیام جمعی، از اهمیت بیشتری برخوردار است، بر قیام فردی مقدم شده است.[۱۲] البتّه چنین گروهی از حمایت الهی برخوردار خواهند بود، چنان‌که گروهی از مؤمنان (اصحاب کهف) که در راه خدا بر پا خاسته‌اند مورد ستایش خدا قرار گرفته، هدایت و تأیید ویژه الهی را نصیب خویش کرده‌اند: «نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیک نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ إِنَّهُمْ فِتْیةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدًى*وَرَبَطْنَا عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ إِذْ قَامُوا فَقَالُوا رَبُّنَا رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَ مِنْ دُونِهِ إِلَٰهًا...» (کهف/۱۸، ۱۳-۱۴). حرکت این گروه قیامی خدایی و تصمیمی برای پایداری کلمه توحید بوده است.[۱۳] آیات ۱۱۳-۱۱۵ سوره آل‌عمران نیز امت قائمه و اوصاف آنان را متذکر شده است: «لَیسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْکتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ یتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیلِ وَهُمْ یسْجُدُونَ * یؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ وَیأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَیسَارِعُونَ فِی الْخَیرَاتِ وَأُولَٰئِک مِنَ الصَّالِحِینَ *وَمَا یفْعَلُوا مِنْ خَیرٍ فَلَنْ یکفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ».

با توجّه به آنچه گذشت روشن است که امت اسلامی، بارزترین مصداق امت قائمه هستند و به طور کلی هر امتی که در برابر شرک و ظلم قیام کرده و به سوی توحید و اطاعت الهی روی آورند از مصادیق امت قائمه به شمار می‌آیند. بر این اساس، روایاتی که مقصود از امت قائمه را امت پیامبر(صلی الله علیه وآله) یا امام علی(علیه السلام) و یارانش دانسته‌اند، می‌توان به همین روش تبیین کرد.[۱۴]

مفسران با صرف نظر از این معنا در خصوص شأن نزول این آیات آرای متفاوتی داده‌اند:

به نظر برخی، امت قائمه وصف گروهی از اهل کتاب (یهودیان) است که اسلام آورده‌اند و خداوند آنان را در مقایسه با سایر اهل کتاب که ایمان نیاورده‌اند می‌ستاید. به گفته ابن‌عباس هنگامی که عبداللّه بن سلام، ثعلبه بن‌ سعیه و اسید بن‌ سعیه و اسد بن‌ عبید و جمعی دیگر از یهودیان، مسلمان شدند، از جانب دیگر یهودیان مورد طعن قرار گرفتند که ایمان شما به پیامبر خاتم(صلی الله علیه وآله) نشانه شرارت شماست و اگر درستکار بودید، دین پدری خود را رها نمی‌کردید[۱۵] و آیه مورد نظر در چنین فضایی در حمایت آنان نازل شده است. نقل دیگری از ابن‌جریج با تفاوتی در نامهای افراد، این مطلب را تأیید می‌کند.[۱۶]

بنابر نظری دیگر، منظور از امت قائمه، امت محمّد(صلی الله علیه وآله) است.[۱۷] براساس این نظریه، مقایسه افراد صالح و غیر صالح از اهل کتاب، در آیات پیشین با تعبیر «لَیسُوا سَوَاءً» پایان یافته و این بخش از آیه شریفه با تعبیر «مِنْ أَهْلِ الْکتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ» به عنوان جمله‌ای مستأنف درباره مسلمانان و ادامه آیه و آیات بعد اشاره به اوصاف آنان است.[۱۸] در این صورت «أهل الکتب» به معنای اهل الادیان (پیروان شرایع الهی) از جمله مسلمانان[۱۹] بوده و آیه درصدد تأکید فضیلت مسلمانان بر پیروان سایر ادیان است. در اثبات این وجه به آیه «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکتَابَ الَّذِینَ اصْطَفَینَا مِنْ عِبَادِنَا» (فاطر/۳۵،۳۲) و نقلی تاریخی تمسک شده است. براساس این نقل، حضرت رسول(صلی الله علیه وآله) نماز عشا را به تأخیر انداختند و پس از ورود به مسجد برای اقامه نماز و دیدن انتظار مردم فرمودند: هیچ‌یک از اهل ادیان در چنین ساعاتی ذکر خدا را نمی‌گویند، مگر شما و سپس آیه ۱۱۳ آل‌عمران را قرائت فرمودند.[۲۰] با توجّه به اینکه در فرهنگ دینی، اهل کتاب به غیر مسلمانان گفته می‌شود، این قول صحیح به نظر نمی‌رسد.

برخی نیز به همین دلیل[۲۱] و به دلیل آنکه قرآن از یهودیانی که ایمان آورده‌اند با عنوان مؤمنین یاد می‌کند،[۲۲] امت قائمه را وصفی برای صالحان از اهل کتاب (یهودی یا مسیحی) دانسته و گفته‌اند: قرآن بعضی از اهل کتاب را صالح و متقی به شمار آورده است. ضابطه اصلی قرآن در متقی بودن اشخاص، ایمان به خدا و روز قیامت و عمل صالح آنان است و اجر چنین کسانی ضایع نخواهد شد[۲۳]: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هَادُوا وَالنَّصَارَىٰ وَالصَّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَلَا هُمْ یحْزَنُونَ» (بقره/۲،۶۲). با توجه به دلایلی که این گروه از مفسران ذکر کرده‌اند، امت قائمه وصف اهل کتابی است که در فرهنگ اسلام شایسته احترام و ستایش بوده‌اند، زیرا از اصول مشترک اعتقادی و رفتاری بین ادیان الهی برخوردار بوده‌اند.[۲۴] بدیهی است نظر اخیر اگر قابل پذیرش باشد، تنها درباره آن دسته از اهل کتاب می‌تواند پذیرفته شود که از روی جهل و قصور بر دین خود مانده باشند، امّا کسانی که پیام اسلام به آنان رسیده و حجت بر ایشان تمام گشته، چنانچه ایمان نیاورند، مقصر بوده و عذری از آنان پذیرفته نیست. این گروه نه تنها ستایش نمی‌شوند، بلکه باید در انتظار داوری عادلانه الهی باشند: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هَادُوا وَالصَّابِئِینَ وَالنَّصَارَىٰ وَالْمَجُوسَ وَالَّذِینَ أَشْرَکوا إِنَّ اللَّهَ یفْصِلُ بَینَهُمْ یوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ کلِّ شَیءٍ شَهِیدٌ» (حجّ/۲۲،۱۷).

ویژگی‌های امت قائمه

۱. تلاوت آیات الهی و عبادت:

امت قائمه، کتاب اللّه (قرآن) را در لحظاتی از شب تلاوت می‌کنند[۲۵]: «یتْلُونَ آیاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیلِ وَهُمْ یسْجُدُونَ» (آل‌عمران/۳، ۱۱۳) برخی گفته‌اند: با توجه به جمله «وَهُمْ یسْجُدُونَ»، قرائت قرآن در نماز عشا یا نماز شب مراد است[۲۶]، امّا کسانی که امت قائمه را وصف برای اهل کتابی قرار داده‌اند که اسلام نیاورده‌اند، آن را به تلاوت مناجاتها و ادعیه[۲۷] یا بر قرائت بخش تحریف نشده تورات و انجیل حمل کرده‌اند.[۲۸] این گروه در مورد «وَهُمْ یسْجُدُونَ» گفته‌اند: یا مراد، معنای لغوی آن یعنی خشوع و خضوع در برابر خداوند، یا کنایه از نماز اهل کتاب است[۲۹] و این سجده باید برای خداوند باشد؛ نه دیگران، حتی مسیح نیز شایسته سجده نیست، اگرچه بعضی او را پسر خدا یا خدا بدانند.[۳۰]

۲. ایمان به خدا و روز قیامت:

امت قائمه به خداوند ایمان اذعانی (واقعی) دارد که ثمره آن خشیت از خدا و آمادگی برای روز قیامت است: «یؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ» (آل عمران/۳، ۱۱۴)؛ نه ایمان جنسی (ادّعایی) که برای صاحب آن بهره‌ای جز غرور و ادّعا ندارد، چنانکه شأن بسیاری از افراد بشر این گونه است.[۳۱] ایمان به خدا، ایمان به وحدانیت و سایر صفات اوست، و ایمان به روز قیامت، ایمان به برانگیخته شدن انسانها در روز قیامت است.[۳۲] برخی ایمان به خدا را به عدم اعتقادات باطل چون تثلیث و سایر انحرافات مقید کرده‌اند.[۳۳]

۳. امر به معروف و نهی از منکر:

این گروه امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند: «وَیأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ»؛ «معروف» ایمان به خدا و تصدیق رسالت حضرت محمد(صلی الله علیه وآله)، و «منکر» تکذیب توحید و بعثت آن حضرت دانسته شده است[۳۴]؛ ولی با توجه به اینکه لفظ معروف و منکر، مطلق است و شامل هر معروف و منکری می‌شود، آیات یاد شده تا این بخش به اوصافی چون برترین اعمال یعنی نماز و بهترین اذکار یعنی ذکر خداوند و به برترین معارف یعنی معرفت مبدأ و معاد امت قائمه اشاره داشته است که با آنها به تکمیل خویش می‌پرداختند و در این بخش به وصف امر به معروف و نهی از منکر آنان که مربوط به تکمیل دیگران بعد از تکمیل خویش است اشاره دارد.[۳۵]

۴. شتاب در انجام کارهای نیک:

آنان به سوی نیکیها می‌شتابند: «یسَارِعُونَ فِی الْخَیرَاتِ» (آل‌عمران/۳،۱۱۴)، زیرا از آن بیم دارند که با مرگ فرصت را از دست بدهند.[۳۶] مراد از خیرات را، قوانین اسلام و اعمال صالح دانسته‌اند.[۳۷]

۵. توصیف به صلاح:

امت قائمه به صالح بودن، وصف گردیده‌اند: «وَأُولَٰئِک مِنَ الصَّالِحِینَ»؛ برخی وصف صلاح را بالاترین مدح در فرهنگ قرآنی دانسته‌اند، زیرا خداوند بزرگ‌ترین پیامبران خود را با این وصف، ستوده است: «وَأَدْخَلْنَاهُمْ فِی رَحْمَتِنَا إِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِحِینَ و ایشان را در مهر و بخشایش خویش درآوردیم، که آنان از نیکان و شایستگان بودند» (انبیاء/۲۱،۸۶).[۳۸]

در پایان، خداوند می‌فرماید: و آنان (امت قائمه) هر کار نیکی که انجام دهند هرگز ناسپاسی نبینند و خداوند به [حال] پرهیزکاران داناست: «وَمَا یفْعَلُوا مِنْ خَیرٍ فَلَنْ یکفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالْمُتَّقِینَ» (آل‌عمران/۳، ۱۱۵). به گفته برخی مفسران این آیه نیز ردّی بر پندار باطل یهودیان درباره امت قائمه است که می‌گفتند: اشرار از یهود به محمد(صلی الله علیه وآله) ایمان آورده‌اند؛ زیرا خداوند در این آیه آنان را در شمار صالحان و متقین خوانده[۳۹] و از آنان به عظمت یاد کرده است.[۴۰]

پانویس

  1. . المنجد، ص ۱۷، «امّ»؛ نثر طوبی، ج ۱، ص ۳۷.
  2. . مفردات، ص ۸۶؛ مجمع البحرین، ج ۱، ص ۵۰۸، «امم».
  3. . مقاییس اللغه، ج ۱، ص ۴۳؛ مفردات، ص ۶۹۰.
  4. . جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۲-۷۳.
  5. . مجمع البیان، ج ۳، ص ۵۶۶.
  6. . التفسیر الکبیر، ج ۳، ص ۳۳۲.
  7. . جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۲-۷۳.
  8. . المیزان، ج ۳، ص ۳۸۵.
  9. . همان، ج ۱۱، ص ۴۷.
  10. . نمونه، ج ۱۸، ص ۱۳۵.
  11. . مجمع‌البیان، ج ۸، ص ۶۱۹؛ زاد المسیر، ج ۶، ص ۴۶۵؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۴، ص ۱۹۹.
  12. . البرهان فی علوم‌القرآن، ج ۳، ص ۳۱۷.
  13. . تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۳۸؛ المیزان، ج ۱۳، ص ۲۸۴.
  14. . المعجم الکبیر، ج ۱۹، ص ۳۲۹؛ شرح الاخبار، ج ۳، ص ۱۳۲.
  15. . جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۱؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۸۱۵.
  16. . جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۱؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۸۱۵.
  17. . مسند ابی یعلی، ج ۱۳، ص ۳۷۵؛ المعجم الکبیر، ج ۷، ص ۵۲، التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۰.
  18. . جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۲؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۸۱۵.
  19. . التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۰.
  20. . التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۰.
  21. . تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۱.
  22. . الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۴.
  23. . تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۱.
  24. . راهنما، ج ۳، ص ۱۸-۱۹.
  25. . جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۴.
  26. . همان، ص ۷۵؛ کشف الاسرار، ج ۲، ص ۲۴۸، مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۸۱۶.
  27. . تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۲.
  28. . الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۶.
  29. . تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۳؛ الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۶.
  30. . الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۶.
  31. . تفسیر المنار، ج ۴، ص ۷۳.
  32. . جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۵؛ مجمع البیان، ج ۲، ص ۸۱۶.
  33. . الفرقان، ج ۵، ص ۳۴۶.
  34. . جامع‌البیان، مج۳، ج۴، ص ۷۵؛ کشف‌الاسرار، ج ۲، ص ۲۴۸؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۸۱۶.
  35. . التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۲.
  36. . جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص ۷۶.
  37. . کشف الاسرار، ج ۲، ص ۲۴۸.
  38. . التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۲۰۳.
  39. . روح المعانی، مج ۳، ج ۴، ص ۵۵.
  40. . التفسیر الکبیر، ج ۴، ص ۲۰۳.

منابع

  • "امت قائمه"، عبدالحسن افتخاری، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۴.