رعایت سطح مخاطب عام متوسط است
جامعیت مقاله متوسط
سیر منطقی به صورت کامل رعایت نشده
عنوان بندی متوسط
کیفیت پژوهش متوسط است
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

ساختار هندسی قرآن: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(ویرایش)
 
(۱۱ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
'''اول'''-چه سیستمی بر تنظیم کل قرآن كریم حاكم است
+
{{خوب}}
 +
منظور از «ساختار هندسی [[قرآن]]» شیوه تنظیم و نحوه چیدمان [[سوره|سور]] و [[آیه|آیات]] قرآن از نظر شکلی و موضوعی است. قرآن پژوهان و مفسران متأخر به این نکته پی برده‌اند که هر [[سوره]] دارای یک جامعیت واحد است که در انسجام و به هم پیوستگی آیات نقش دارد.
  
'''1-از نظر شكلی'''
+
== مفهوم ساختار هندسی قرآن ==
 +
نظریه «ساختار هندسی قرآن» از مباحثی است که در سال‌های اخیر مورد توجه خاص [[قرآن]] پژوهان و علاقه‌مندان به معارف [[اسلام|اسلامی]] قرار گرفته است. اما از آنجا که حدود و ثغور آن به درستی تبیین نگشته، مخالفت‌های بسیاری را علیه خود برانگیخته است. از سوی دیگر موافقان و طرفداران ساختار هندسی [[سوره|سوره‌ها]] نیز هر یک، یکی از ابعاد تئوری را در نظر گرفته و به نفی و اثبات جوانب مختلف آن پرداخته‌اند؛ بنابراین تبیین معنای دقیق ساختار هندسی سوره‌ها به عنوان یکی از مقدمات تصوری علم باید مورد توجه و عنایت خاص قرار گیرد.
  
یك-از سوره های بزرگ آغاز و به سوره های كوچك پایان مییابد.
+
قرآن پژوهان و مفسران متأخر به این نکته پی برده‌اند که هر [[سوره]] دارای یک جامعیت واحد است که در انسجام و به هم پیوستگی [[آیه|آیات]] نقش دارد. برخی از آنان از این حد جامع به عنوان «جان و روح سوره» یاد کرده‌اند و معتقدند هر سوره‌ای در قرآن کریم دارای جان و روحی است که در کالبد آیات آن سوره جریان دارد و این روح بر مبانی، احکام، توجیهات و اسلوب آن سوره سلطه و اشراف دارد.<ref>مدنی، محمد، المجتمع الاسلامی کما تنظمه سورة النسا، ص ۵.</ref>
  
دو-از نظر تاریخی از سوره های مدنی آغاز وبه سوره های مكی ختم میشود.
+
در یک سوره مخصوصاً سوره‌های بزرگ با اینکه موضوعات مختلفی مطرح شده است، اما میان آن موضوعات یک هماهنگی و وحدتی وجود دارد که حاکم بر نظم کلی سوره می‌باشد.<ref> تجوید القرآن از بیگلری.</ref><ref>محمود شحاته، عبدالله، اهداف و مقاصد سوره‌های قرآن کریم، ص ۲۷.</ref>
  
سه-سوره های با حروف مقطعه در اوائل قرآن و سوره های سوگند دار تماما در پایان قرار دارند.
+
از متأخرین نیز [[علامه طباطبایى|علامه طباطبایی]] بر این نکته اصرار دارد که هر سوره صرفاً مجموعه ای از آیات پراکنده و بدون جامعیت واحدی نیست، بلکه یک وحدت فراگیر بر هر سوره حاکم است که پیوستگی آیات را می‌رساند.<ref>طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، ج ۱، ص ۱۴.</ref>
  
'''2-از نظر موضوعی'''
+
==ساختار سوره‌های قرآن==
 +
'''از نظر شکلی:'''
  
اوائل قرآن عموما در خصوص احكام است واواسط قرآن درباره مسائل اخلاقی و سرانجام قسمتهای پایانی قرآن به مسائل اعتقادی و جهان بینی الهی اختصاص دارد نظر دیگری درباره ساختار هندسی قرآن چنین است: قرآن درابتدا برای مردمانی بیسواد و ضعیف العقول از آیاتی اغاز شد كه ساختار فكری و سپس اخلاقی آنان را شكل دهد و در نهایت در نظام حكومتی اسلام ساختار اجتماعی آنان شكل بگیرد یعنی از پایان قرآن بطرف اغاز. اما پس از شكل گیری حكومت اسلامی و در دوره های بعدی تاامروز چون ساختار فكری واخلاقی بشر رشد نموده نظام مند شد لذا میتوانند برای خودسازی  كار رااز آغاز قرآن شروع كنند و باانجام عبادات واحكام به سازندگی بپردازند بنابراین قرآن ازانتها بیانگر تاریخ دنیای عرب همانندآشنایی كودكان با قرآن است و شروع آن ازابتدا متعلق به دوران عقل گرایی واجتماعی بودن انسان است.<ref> تاریخ قرآن حجتی کرمانی </ref>
+
*[[قرآن|قرآن کریم]] از [[سوره]]‌های بزرگ آغاز می شود و به سوره‌های کوچک پایان می‌یابد.
 +
*از نظر تاریخی از سوره‌های [[سوره های مکی و مدنی|مدنی]] آغاز و به سوره‌های [[سوره های مکی و مدنی|مکی]] ختم می‌شود.
 +
*سوره‌های با [[حروف مقطعه]] در اوائل قرآن و سوره‌های [[سوگند]] دار تماماً در پایان آن قرار دارند.<ref> تجوید القرآن از بیگلری</ref>
  
'''دوم'''-ساختار هندسی سوره
+
'''از نظر موضوعی:'''
  
دریك سوره مخصوصا سوره های بزرگ با اینكه موضوعات مختلفی مطرح شده است اما میان آن موضوعات یك هماهنگی و وحدتی وجود دارد كه حاكم بر نظم كلی سوره میباشد<ref> تجوید القرآن ازبیگلری </ref>
+
*اوائل [[قرآن]] عموماً در خصوص [[احکام]] است و اواسط آن دربارهٔ مسائل [[اخلاق]]ی و سرانجام قسمتهای پایانی قرآن به مسائل [[عقاید|اعتقادی]] و جهانبینی الهی اختصاص دارد.
 +
*نظر دیگری دربارهٔ ساختار هندسی قرآن چنین است: قرآن در ابتدا برای مردمانی بی سواد و ضعیف‌العقول از آیاتی آغاز شد که ساختار فکری و سپس اخلاقی آنان را شکل دهد و در نهایت در نظام حکومتی [[اسلام]] ساختار اجتماعی آنان شکل بگیرد یعنی از پایان قرآن بطرف آغاز. اما پس از شکل گیری حکومت اسلامی و در دوره‌های بعدی تا امروز، چون ساختار فکری و اخلاقی بشر رشد نموده و نظام مند شد، لذا می‌توانند برای خودسازی کار را از آغاز قرآن شروع کنند و با انجام [[عبادت|عبادات]] و [[احکام شرعی|احکام]] به سازندگی بپردازند. بنابراین قرآن از انتها بیانگر تاریخ دنیای عرب همانند آشنایی کودکان با قرآن است و شروع آن از ابتدا متعلق به دوران عقل گرایی و اجتماعی بودن انسان است.<ref> تاریخ قرآن حجتی کرمانی</ref>
  
'''سوم'''-ساختار هندسی آیات
+
==اقسام سوره‌های قرآن==
 +
سوره های قرآن از نظر کمی به چهار دسته تقسیم می شوند:
  
'''حروف پایان آیات:'''
+
'''۱- السبع الطوال:''' عبارت از هفت [[سوره]] بزرگ قرآن که تمامی آنها مدنی و پس از [[سوره حمد]] بترتیب در اول قرآن آمده است.
  
'''یك-''' از مجموع حروف الفبا تنها سه حرف خ.غ. و درپایان آیات قرار نگرفته اند
+
*[[سوره بقره|بقره]]، [[سوره آل عمران|آل عمران]]، [[سوره نساء|نساء]]، [[سوره مائده|مائده]]، [[سوره انعام|انعام]]، [[سوره اعراف|اعراف]]، [[سوره انفال|انفال]]، [[سوره توبه|توبه]].
  
'''دو-''' دو حرف ض وح تنها یكبار در انتهای آیات آمده است
+
'''۲- مئین:''' سوره هایی که از یکصد آیه تشکیل شده است و ۱۴ سوره اند.
اذا جاء نصرالله والفتح - واذامسه الشر خذوا دعاء عریض (51 فصلت)
 
  
'''سه-''' بيشترين حروف در پايان آيات ن-م-الف ميباشد.
+
*از [[سوره یونس]] تا [[سوره مؤمنون]] (از سوره ۱۰ تا ۲۳ قرآن)
  
'''چهار-''' مشتركات حداكثر پایان آيات ۷۲ حرف میباشد (هود ۱۱۰ و فصلت 45) <ref> قرآن رایانه ای از دکتر اعرابی </ref>
+
'''۳- [[مثانی (اسامی و اوصاف قرآن)|مثانی]]:''' سوره هایی که میان اعراب متداول بوده و در [[نماز|نمازها]] قرائت می شوند.
  
 +
*تعداد آنها ۲۶ سوره اند از [[سوره نور]] تا [[سوره حجرات]] (از ۲۴ تا ۴۹)
 +
 +
'''۴- مفصلات:''' سایر سوره های قرآن از [[سوره ق]] تا [[سوره ناس]] (جمعاً ۶۵ سوره) (از سوره ۵۰ تا ۱۱۴).
 +
 +
این دسته از سوره ها نیز خود بر سه گونه اند:
 +
 +
*طوال: از [[سوره ق]] تا [[سوره بروج]] (۳۶ سوره)
 +
*اوساط: متوسط از [[سوره الطارق|سوره طارق]] تا [[سوره بينة|سوره بینه]] (۱۳ سوره)
 +
*قصار: از [[سوره زلزال|سوره زلزله]] تا [[سوره ناس]] (۱۶ سوره).<ref>جامع البیان، ج ۱، ص ۶۸.</ref><ref>فن الترتیل وعلومه، ج ۱، ص ۶۳.</ref><ref>فضائل القرآن، ص ۲۲۵.</ref>
 +
 +
==ساختار آیات قرآن==
 +
الف- نظر مؤلف کتاب قرآن کامپیوتری:
 +
 +
*از مجموع حروف الفبا، تنها سه حرف «خ - غ - و» در پایان آیات قرار نگرفته‌اند.
 +
*دو حرف «ض - ح» تنها یکبار در انتهای آیات آمده است: «اذا جاء نصرالله والفتح» (۱، [[سوره نصر|نصر]]) و «اذا مسّه الشر فذو دعاء عریض» (۵۱، [[سوره فصلت|فصلت]]).
 +
*بیشترین حروف در پایان آیات «ن - م - الف» می‌باشد.
 +
*مشترکات حداکثر پایان آیات ۷۲ حرف می‌باشد (۱۱۰، [[سوره هود|هود]] و ۴۵، [[سوره فصلت|فصلت]]).<ref> قرآن رایانه‌ای از دکتر اعرابی</ref>
 +
 +
ب- به عقیده بهاءالدین خرمشاهی، ترتیب و توالی آیه‌ها، اعم از اینکه طی یک فقره [[وحی]] یا طی یک سلسله وحی متوالی نازل شده باشد، توقیفی است. یعنی خود این امر نیز جزء وحی است و به امر [[الله]] و رهنمایی [[جبرئیل]] انجام گرفته ‌است. در مواردی هم که [[پیامبر اسلام|پیامبر]] آیه یا آیاتی را جابجا می‌کرد و می‌گفت «این آیه یا آیات را در فلان سوره بین کدام آیات قرار دهید» نیز به رهنمود وحی بوده‌ است.<ref>بهاءالدین خرمشاهی، «قرآن و قرآن‌پژوهی»، وبگاه الشیعه.
 +
</ref>
 +
 +
==اقسام آیات قرآن==
 +
[[قرآن|قرآن کریم]] مشتمل بر ۶۲۳۶ [[آیه]] است و دارای تقسیمات زیر می باشد:
 +
 +
'''الف- از نظر کمیت:''' بلندترین آیه قرآن [[آیه 282 سوره بقره|آیه ۲۸۲ بقره]] که شامل بیست حکم است و کوتاهترین آیه، [[آیه 64 سوره الرحمن|آیه ۶۴ سوره الرحمن]] یعنی «مدهامتان» می باشد و به قولی «طه» و یا «الرحمن».
 +
 +
'''ب- از نظر تاریخی:''' اولین آیاتی که بر [[پیامبر اسلام|رسول اکرم]] نازل شد، آیات ۱ تا ۵ [[سوره علق]] و آخرین آیات نازله [[آیه 281 سوره بقره|آیه ۲۸۱ سوره بقره]] (واتقوا یوما تُرجعون فیه الی الله ثم تُوفی کل نفس ما کسبت و هم لایُظلمون) و یا [[سوره نصر]] و یا [[آیه 3 سوره مائده|آیه ۳ سوره مائده]] (الیوم اکملتُ لکم دینکم و اتممتُ علیکم نعمتی و رضیتُ لکم الاسلام دینا) می باشد.
 +
 +
'''ج- از نظر موضوعی:''' آیات قرآن از نظر موضوعی و محتوی دارای تقسیمات زیر است:
 +
 +
* [[آیات محکم و متشابه|محکم و متشابه]]
 +
* [[عام و خاص|خاص و عام]]
 +
* [[مطلق و مقید]]
 +
* ظاهر و باطن
 +
* صریح و [[مجمل و مبین|مجمل]]
 +
* [[ناسخ و منسوخ]].<ref>الاتقان فی علوم القرآن.</ref><ref>اصطلاح‌نامه علوم قرآنی.</ref><ref>البرهان فی علوم القرآن.</ref>
 
==پانویس==
 
==پانویس==
<references/>
+
<references />
 
+
{{سنجش کیفی
 +
|سنجش=شده
 +
|شناسه= خوب
 +
|عنوان بندی مناسب= متوسط
 +
|کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب
 +
|رعایت سطح مخاطب عام= متوسط
 +
|رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب
 +
|جامعیت= متوسط
 +
|رعایت اختصار= خوب
 +
|سیر منطقی= متوسط
 +
|کیفیت پژوهش= متوسط
 +
}}
 
[[رده:قرآن]]
 
[[رده:قرآن]]
 +
[[رده:مقاله های مرتبط به دانشنامه]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۳۰ سپتامبر ۲۰۲۰، ساعت ۰۶:۱۳

منظور از «ساختار هندسی قرآن» شیوه تنظیم و نحوه چیدمان سور و آیات قرآن از نظر شکلی و موضوعی است. قرآن پژوهان و مفسران متأخر به این نکته پی برده‌اند که هر سوره دارای یک جامعیت واحد است که در انسجام و به هم پیوستگی آیات نقش دارد.

مفهوم ساختار هندسی قرآن

نظریه «ساختار هندسی قرآن» از مباحثی است که در سال‌های اخیر مورد توجه خاص قرآن پژوهان و علاقه‌مندان به معارف اسلامی قرار گرفته است. اما از آنجا که حدود و ثغور آن به درستی تبیین نگشته، مخالفت‌های بسیاری را علیه خود برانگیخته است. از سوی دیگر موافقان و طرفداران ساختار هندسی سوره‌ها نیز هر یک، یکی از ابعاد تئوری را در نظر گرفته و به نفی و اثبات جوانب مختلف آن پرداخته‌اند؛ بنابراین تبیین معنای دقیق ساختار هندسی سوره‌ها به عنوان یکی از مقدمات تصوری علم باید مورد توجه و عنایت خاص قرار گیرد.

قرآن پژوهان و مفسران متأخر به این نکته پی برده‌اند که هر سوره دارای یک جامعیت واحد است که در انسجام و به هم پیوستگی آیات نقش دارد. برخی از آنان از این حد جامع به عنوان «جان و روح سوره» یاد کرده‌اند و معتقدند هر سوره‌ای در قرآن کریم دارای جان و روحی است که در کالبد آیات آن سوره جریان دارد و این روح بر مبانی، احکام، توجیهات و اسلوب آن سوره سلطه و اشراف دارد.[۱]

در یک سوره مخصوصاً سوره‌های بزرگ با اینکه موضوعات مختلفی مطرح شده است، اما میان آن موضوعات یک هماهنگی و وحدتی وجود دارد که حاکم بر نظم کلی سوره می‌باشد.[۲][۳]

از متأخرین نیز علامه طباطبایی بر این نکته اصرار دارد که هر سوره صرفاً مجموعه ای از آیات پراکنده و بدون جامعیت واحدی نیست، بلکه یک وحدت فراگیر بر هر سوره حاکم است که پیوستگی آیات را می‌رساند.[۴]

ساختار سوره‌های قرآن

از نظر شکلی:

  • قرآن کریم از سوره‌های بزرگ آغاز می شود و به سوره‌های کوچک پایان می‌یابد.
  • از نظر تاریخی از سوره‌های مدنی آغاز و به سوره‌های مکی ختم می‌شود.
  • سوره‌های با حروف مقطعه در اوائل قرآن و سوره‌های سوگند دار تماماً در پایان آن قرار دارند.[۵]

از نظر موضوعی:

  • اوائل قرآن عموماً در خصوص احکام است و اواسط آن دربارهٔ مسائل اخلاقی و سرانجام قسمتهای پایانی قرآن به مسائل اعتقادی و جهانبینی الهی اختصاص دارد.
  • نظر دیگری دربارهٔ ساختار هندسی قرآن چنین است: قرآن در ابتدا برای مردمانی بی سواد و ضعیف‌العقول از آیاتی آغاز شد که ساختار فکری و سپس اخلاقی آنان را شکل دهد و در نهایت در نظام حکومتی اسلام ساختار اجتماعی آنان شکل بگیرد یعنی از پایان قرآن بطرف آغاز. اما پس از شکل گیری حکومت اسلامی و در دوره‌های بعدی تا امروز، چون ساختار فکری و اخلاقی بشر رشد نموده و نظام مند شد، لذا می‌توانند برای خودسازی کار را از آغاز قرآن شروع کنند و با انجام عبادات و احکام به سازندگی بپردازند. بنابراین قرآن از انتها بیانگر تاریخ دنیای عرب همانند آشنایی کودکان با قرآن است و شروع آن از ابتدا متعلق به دوران عقل گرایی و اجتماعی بودن انسان است.[۶]

اقسام سوره‌های قرآن

سوره های قرآن از نظر کمی به چهار دسته تقسیم می شوند:

۱- السبع الطوال: عبارت از هفت سوره بزرگ قرآن که تمامی آنها مدنی و پس از سوره حمد بترتیب در اول قرآن آمده است.

۲- مئین: سوره هایی که از یکصد آیه تشکیل شده است و ۱۴ سوره اند.

۳- مثانی: سوره هایی که میان اعراب متداول بوده و در نمازها قرائت می شوند.

۴- مفصلات: سایر سوره های قرآن از سوره ق تا سوره ناس (جمعاً ۶۵ سوره) (از سوره ۵۰ تا ۱۱۴).

این دسته از سوره ها نیز خود بر سه گونه اند:

ساختار آیات قرآن

الف- نظر مؤلف کتاب قرآن کامپیوتری:

  • از مجموع حروف الفبا، تنها سه حرف «خ - غ - و» در پایان آیات قرار نگرفته‌اند.
  • دو حرف «ض - ح» تنها یکبار در انتهای آیات آمده است: «اذا جاء نصرالله والفتح» (۱، نصر) و «اذا مسّه الشر فذو دعاء عریض» (۵۱، فصلت).
  • بیشترین حروف در پایان آیات «ن - م - الف» می‌باشد.
  • مشترکات حداکثر پایان آیات ۷۲ حرف می‌باشد (۱۱۰، هود و ۴۵، فصلت).[۱۰]

ب- به عقیده بهاءالدین خرمشاهی، ترتیب و توالی آیه‌ها، اعم از اینکه طی یک فقره وحی یا طی یک سلسله وحی متوالی نازل شده باشد، توقیفی است. یعنی خود این امر نیز جزء وحی است و به امر الله و رهنمایی جبرئیل انجام گرفته ‌است. در مواردی هم که پیامبر آیه یا آیاتی را جابجا می‌کرد و می‌گفت «این آیه یا آیات را در فلان سوره بین کدام آیات قرار دهید» نیز به رهنمود وحی بوده‌ است.[۱۱]

اقسام آیات قرآن

قرآن کریم مشتمل بر ۶۲۳۶ آیه است و دارای تقسیمات زیر می باشد:

الف- از نظر کمیت: بلندترین آیه قرآن آیه ۲۸۲ بقره که شامل بیست حکم است و کوتاهترین آیه، آیه ۶۴ سوره الرحمن یعنی «مدهامتان» می باشد و به قولی «طه» و یا «الرحمن».

ب- از نظر تاریخی: اولین آیاتی که بر رسول اکرم نازل شد، آیات ۱ تا ۵ سوره علق و آخرین آیات نازله آیه ۲۸۱ سوره بقره (واتقوا یوما تُرجعون فیه الی الله ثم تُوفی کل نفس ما کسبت و هم لایُظلمون) و یا سوره نصر و یا آیه ۳ سوره مائده (الیوم اکملتُ لکم دینکم و اتممتُ علیکم نعمتی و رضیتُ لکم الاسلام دینا) می باشد.

ج- از نظر موضوعی: آیات قرآن از نظر موضوعی و محتوی دارای تقسیمات زیر است:

پانویس

  1. مدنی، محمد، المجتمع الاسلامی کما تنظمه سورة النسا، ص ۵.
  2. تجوید القرآن از بیگلری.
  3. محمود شحاته، عبدالله، اهداف و مقاصد سوره‌های قرآن کریم، ص ۲۷.
  4. طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، ج ۱، ص ۱۴.
  5. تجوید القرآن از بیگلری
  6. تاریخ قرآن حجتی کرمانی
  7. جامع البیان، ج ۱، ص ۶۸.
  8. فن الترتیل وعلومه، ج ۱، ص ۶۳.
  9. فضائل القرآن، ص ۲۲۵.
  10. قرآن رایانه‌ای از دکتر اعرابی
  11. بهاءالدین خرمشاهی، «قرآن و قرآن‌پژوهی»، وبگاه الشیعه.
  12. الاتقان فی علوم القرآن.
  13. اصطلاح‌نامه علوم قرآنی.
  14. البرهان فی علوم القرآن.