محمد بن اسماعیل بن بزیع

نام کامل	محمد بن اسماعیل بن بزیع
زادروز	قرن دوم هجری
زادگاه	کوفه
وفات	قرن سوم هجری
اساتید	حماد بن عیسی، یونس بن عبدالرحمن، علی بن نعمان، منصور بن یونس، ظریف بن ناصح،...
شاگردان	احمد بن محمد بن عیسی اشعری، ابراهیم بن هاشم قمی، علی بن مهزیار، معاویة بن حکیم،...
آثار	‏کتاب الحج، ثواب الحج،...

«محمد بن اسماعیل بن بزیع کوفی»، از علمای شیعه در قرن دوم و سوم هجری و از اصحاب و راویان امام کاظم، امام رضا و امام جواد (علیهم‌السلام) بوده‌ است. علمای رجال وی را از افراد موثق، صالح و عابد، به‌شمار آورده‌اند. وی صاحب تألیفاتی از جمله «کتاب الحج» و «ثواب الحج» می‌باشد.

زندگی‌نامه

ابوجعفر محمد بن اسماعیل بن بزیع کوفی، در شمار صحابی امام کاظم، امام رضا و امام جواد (علیهم‌السّلام) بوده است.

علاوه بر این، نجاشی او را از موالی منصور عباسی (خلافت ۱۳۶-۱۵۸ ق) و در شمار وزرای دربار عباسی معرفی کرده که در دیوان آنها کار می کرد. در این رابطه از امام رضا علیه السلام وارد شده که فرمودند: خداوند در دربار ستمگران بندگانی دارد که به وسیله‏ آنان برهان خود را آشکار می سازد و آنان را در شهرها قدرت می بخشد تا بوسیله‏ آنان دوستان و اولیای خود را از ستم ستمگران نگاه دارد و امور مسلمین را سر و سامان دهد. آنها پناه مؤمنین در حوادث و خطرها هستند و شیعیان نیازمند ما و گرفتاران به آنان پناه می آورند و رفع گرفتاری خود را از آنان می خواهند. خداوند بوسیله‏ اینان مؤمنان را از ترس ستمگران ایمن می کند. آنها مؤمنان راستین و امینان خدا در زمین هستند. از نور آنان رستاخیز نورانی است، به خدا قسم بهشت برای آنها و آنان برای بهشت آفریده شده اند؛ بهشت بر آنان گوارا باد. آنگاه فرمودند: هر یک از شما بخواهد می تواند به همه این مقامات برسد. محمد بن اسماعیل سوال کرد: فدایت شوم با چه چیز؟ امام فرمود: اینکه با ستمگران باشد ولی با شاد کردن شیعیان ما، ما را خوشحال نماید. در پایان خطاب به محمد بن اسماعیل که از وزرای دربار عباسی بود فرمود: ای محمد تو نیز از آنان باش.

همچنین، حسین بن خالد صیرفی می گوید: امام رضا علیه السلام در مجلسی که از «محمد بن اسماعیل» سخن به میان آمد، فرمودند: دوست دارم در میان شما مثل اویی باشد.

شیخ عباس قمی در منتهی الآمال می نویسد: از جمله چیزهایى که دلالت دارد بر جلالت محمد بن اسماعیل و اختصاصش به امام رضا علیه السلام، آن چیزى است که نقل شده از جناب سید مرتضى والد علامه بحرالعلوم که در شب ولادت پسرش در خواب دید که حضرت امام رضا صلوات الله علیه، محمد بن اسماعیل بن بزیع را فرستاد با شمعى و آن شمع را روشن کرد بر بام خانه والد بحرالعلوم، پس بلند شد روشنائى آن شمع به حدى که نهایت آن دیده نمى‌شود... .

به گفته ابوعمرو کشی، محمد بن اسماعیل بن بزیع پیش از مرگ، از حضرت جواد علیه السلام پیراهنى خواست که کفن خود نماید؛ آن حضرت براى او فرستاد و امر فرمود که تکمه‌هاى آن را بکند. و محمد بن اسماعیل در «فید» -که اسم منزلى است در طریق مکه- وفات کرد.

استادان و شاگردان

محمد بن اسماعیل بن بزیع علاوه بر نقل حدیث از امام رضا و امام جواد (علیهماالسلام)، از افراد دیگری چون علی بن نعمان، منصور بن یونس، حماد بن عیسی، ظریف بن ناصح و یونس بن عبدالرحمن روایت نموده است.

همچنین، احمد بن محمد بن عیسی اشعری، معاویة بن حکیم، ابراهیم بن هاشم قمی، علی بن ابراهیم، علی بن مهزیار و محمد بن حسین از وی روایت کرده‌اند.

آثار و روایات

رجال‌نویسان شیعه محمد بن اسماعیل بن بزیع را از افراد موثق به‌شمار آورده‌اند. دو کتاب «ثواب الحج» و «کتاب الحج» از آثار وی می‌باشد.

از طریق محمد بن اسماعیل ۲۲۹ حدیث رسیده است؛ در پایان، دو روایت منقول از او ذکر می شود:

• محمد بن اسماعیل بن بزیع از امام رضا عليه السلام نقل می کند: «لاَ يَجْتَمِعُ اَلْمَالُ إِلاَّ بِخِصَالٍ خَمْسٍ بِبُخْلٍ شَدِيدٍ وَ أَمَلٍ طَوِيلٍ وَ حِرْصٍ غَالِبٍ وَ قَطِيعَةِ اَلرَّحِمِ وَ إِيثَارِ اَلدُّنْيَا عَلَى اَلْآخِرَةِ»؛ ثروت اندوخته نشود مگر با پنج خصلت: بخل فراوان و آرزوی دراز و حرص زياد از حد و قطع رحم و برگزيدن دنيا بر آخرت.

• جعفر بن محمد قولويه به سند صحیح روایت کرده از محمد بن احمد بن یحیى اشعرى که گفت: من در "فید" با على بن هلال روانه شدیم سر قبر محمد بن اسماعیل بن بزیع، پس على بن هلال براى من گفت که صاحب این قبر (ابن بزیع) براى من روایت کرد از امام رضا علیه السلام که فرمود: هر که بیاید به نزد قبر برادر مؤمن خود و دست بر قبر او گذارد و هفت مرتبه بخواند سوره «اِنّا اَنْزَلْناهُ» را، ایمن گردد از فزع اکبر، یعنى ترس بزرگ روز قیامت. و در روایت دیگر است که راوى گفته با محمد بن على بن بلال رفتیم سر قبر ابن بزیع، محمد در نزد سر قبر رو به قبله نشسته و قبر را جلو خود قرار داد و گفت: خبر داد مرا صاحب این قبر که شنید از امام جواد علیه السلام که هر که زیارت کند قبر برادر مؤمن خود را و بنشیند نزد قبر او و رو به قبله کند و بگذارد دست خود را بر قبر و بخواند «اِنّا اَنْزَلْناهُ فى لَیلَةِ الْقَدْرِ» را هفت مرتبه، ایمن شود از فزع اکبر.

شیخ عباس قمی گوید: که این ایمن بودن از (فزع اکبر) ممکن است براى خواننده باشد، چنان که ظاهر خبر است و محتمل است براى میّت باشد، چنانکه از بعض ‍روایات ظاهر مى‌شود. و من دیدم در مجموعه‌اى که شیخ شهید (شهید اول) رحمه الله به زیارت قبر استاد خود فخرالمحققین ابن آیت الله علامه حلی رفت و فرمود: نقل مى‌کنم از صاحب این قبر و او نقل کرد از والد ماجدش به سند خود از امام رضا علیه السلام که هر که زیارت کند قبر برادر مؤمن خود را و بخواند نزد او سوره قدر را و بگوید: «اَللّهُمَّ جافِ اْلاَْرضَ عَنْ جُنُوبِهِمْ وَ صاعِدْ اِلَیک اَرْواحَهُمْ وَ زِدْهُمْ مِنْک رِضْوانا وَ اَسْکنْ اِلَیهِمْ مِنْ رَحْمَتِک ماتَصِلُ بِهِ وَحْدَتَهُمْ وَ تُونِسُ وَحْشَتَهُمْ انّک عَلى کلِّ شَىءٍ قَدیرٌ» ایمن شود از فزع اکبر، خواننده و میّت.

منابع

• دائرةالمعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد کوفی»، ج۱، ص۷۳۳-۷۳۴.
• منتهی الآمال، حاج شیخ عباس قمی، قسمت دوم، باب یازدهم: در تاريخ حضرت رضا عليه‌السلام.
• زندگانی امام جواد، حسین ایمانی یامچی، مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت (ع).