مراقبه

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی مقاله یکی از پایگاه های معتبر متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

«مراقبه» در اصطلاح اخلاق اسلامی، به معنای مواظبت و مراقبت انسان از نفس و اعمال خود است، تا از آنچه به درد دین و دنیاى او نمى‌خورد اجتناب کند و سعى کند تا خلاف رضاى خدا در گفتار و کردار از او صادر نگردد. مراقبه از ضروریات سیر و سلوک بوده و در قرآن و روایات و کلام علمای اخلاق بر آن تأکید شده است.

معنای مراقبه

«مراقبه» از واژه‌ی «رَقَبَ» به معنای حفظ کردن و در نظر گرفتن مراقِب و توجه دادن فکر به سوى اوست و هر کس از کارى به سبب رعایت دیگرى دورى جوید گفته مى‌شود: فلانى را مراقبت کرد.

در متون اخلاق اسلامی، پیشینه‌ی مراقبه به «مرابطه» بازمی‌گردد که عبارت است از نگاهبانى و مواظبت عقل از نفس. در هر حال مشارطه، پیش‌نیاز مراقبه و معاقبه و مقامات پس از آن، تکمیل کننده‌ی محاسبه است.

سید بحرالعلوم در تعریف مراقبه می‌فرماید: «مراقبه عبارت است از متوجه و ملتفت خود بودن در جمیع احوال تا از آنچه بدان عازم شده و عهد کرده تخلف نکند».

فضیلت و اهمیت مراقبه‌

خدای متعال در قرآن می‌فرماید: «اى کسانى که ایمان آورده‌اید از (مخالفت) خدا بپرهیزید و هر کس باید بنگرد تا براى فردایش چه چیز از پیش فرستاده و از خدا بپرهیزید که خداوند از آنچه انجام مى‌دهید آگاه است!».

علامه طباطبایی می‌گوید: این آیه مؤمنین را وادار مى‌کند که به یاد خداى سبحان باشند و او را فراموش نکنند و مراقب اعمال خود باشند که چه مى‌کنند، صالح آنها کدام و ناصالحش کدام است و صالح را هم خالص براى رضاى خدا به جاى آورند و این مراقبت را استمرار دهند؛ همواره از نفس خود حساب بکشند و هر عمل نیکى که در کرده‌هاى خود یافتند خدا را شکر گزارند و هر عمل زشتى دیدند خود را توبیخ نموده، نفس را مورد مؤاخذه قرار دهند و از خداى تعالى طلب مغفرت کنند.

خدای متعال که خود دیده‌بان و مراقب انسان و رفتار اوست، انسان را توبیخ می‌کند که مگر نمى‌داند که خدا مى‌بیند! و در روایت است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «احسان، آن است که خدا را چنان پرستش کنى که گویى او را مى‌بینى و اگر نتوانى او را ببینى بدان که او تو را مى‌بیند».

امام علی علیه السلام انسان‌ها را به خاطر ترک مراقبت الهی سرزنش نموده و می‌فرماید: خود را به مراقبت از نفست بگمار. ایشان مومن را به دوام مراقبت قلبی توصیه می‌کنند و مؤمن عاقل را کسى می‌داند که با مراقبت خود در امروز به فکر فردایش باشد و می‌فرماید: خدا رحمت کند بنده‌ای که مراقبت الهی را به جای بیاورد.

مراقبه، مورد توصیه‌ی همه‌ی بزرگان اخلاق از جمله خواجه نصیرالدین طوسی، علامه بحرالعلوم، محمدمهدی نراقی، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، امام خمینی، و علامه‌ طباطبایی است.

مربیان اخلاق و سلوک، ششمین امر از ضروریات مورد توجه سالک را، مراقبه می­ دانند و آن را به منزله سنگ اساسى سیر و سلوک، می‌دانند و می‌گویند: تا مراقبه صورت نگیرد، ذکر و فکر بدون اثر خواهد بود؛ زیرا مراقبه حکم پرهیز از غذاى نامناسب براى مریض را دارد و تا وقتى که مریض، مزاج خود را پاک ننماید و از آنچه مناسب او نیست پرهیز نکند دارو بى‌اثر خواهد بود و چه بسا گاهى اثر معکوس مى‌دهد.

روش انجام مراقبه

«مشارطه» نخستین مقام و قبل از «مراقبه» است. مشارطه آن است که با خود شرط کند برخلاف فرموده خداوند رفتار نکند و سزاوار است که نفس را به ملاحظه و تدبر در عاقبت هر کارى که در آن شبانه روز مى‌خواهد بکند سفارش نماید و این عمده سفارش ها و بالاترین آنهاست.

مراقبه را نیز باید در دو بُعد انجام داد:

• مراقبه قبل از شروع در عمل‌: عبارت از آن است که پیش از عمل بنگرد آنچه را تصمیم به انجامش گرفته است، به خاطر خداوند است یا براى هوای نفس و پیروى از شیطان و باید در اینجا تأمل کند تا به مدد انوار حق مطلب بر او روشن گردد. اگر عمل براى خداست آن را انجام دهد و اگر براى غیر اوست از آن دست بازدارد. همان طور که امام صادق علیه السلام می‌فرماید: از شدیدترین کارها بر مردم یاد خدا در نزد حلال و حرام اوست که اگر طاعتی پیش آمد به آن عمل کند و اگر در معرض گناهی افتاد از آن بپرهیزد.

• مراقبه به هنگام عمل‌: عبارت از بررسى چگونگى عمل است تا حقى را که خداوند در آن داراست ادا شود و باید نیت خود را براى اتمام آن نیکو کند و صورت عمل را کامل گرداند و آن را به کامل‌ترین وجهى که براى او ممکن است انجام دهد؛ زیرا در هر صورت بنده یا در حال طاعت و یا در معصیت و یا در کارى مباح است.

درجات مراقبه

مراقبه معناى عامّى است و به اختلاف مقامات و درجات و منازل سالک تفاوت مى‌کند. در ابتداى امر سلوک، مراقبه‌ عبارت است از آن که از آنچه به درد دین و دنیاى او نمى‌خورد اجتناب کند و از امور بیهوده و غیرضروری دورى گزیند و سعى کند تا خلاف رضاى خدا در گفتار و کردار از او صادر نگردد، ولى کم‌کم این مراقبه شدت یافته و درجه به درجه بالا مى‌رود.

گاهى مراقبه عبارت است از توجه به سکوت خود و گاهى به نفس خود و گاهى به بالاتر از آن مثل حقیقت اسماء و صفات کلیه الهیه.

هر چه سالک رو به کمال می‌رود و طى منازل و مراحل می‌کند، مراقبه او دقیق‌تر و عمیق‌تر خواهد شد و در این ‌حالات بسیارى از مباحات در منازل اولیه بر او حرام و ممنوع مى‌گردد. مثلا مقربان الهی هیچ التفاتى به غیر نکنند و فقط یک همت و اندیشه دارند. پارسایان نیز کسانى‌اند که به یقین دانند که خدا بر ظاهر و باطن ایشان مطلع است ولیکن در جلال و عظمت او مدهوش و مستغرق نشده‌اند و بیشتر به احوال و اعمال و مراقبت در آنها التفات دارند.

از منظر اخلاق عملی درجات مراقبه دارای چهار مرتبه است:

• پرهیز از محرمات و انجام همه‌ی واجبات بدون کمترین سهل‌انگاری.
• انجام همه‌ کارها براى رضاى خدا و دوری از امورى که لهو و لعب نامیده مى‌شود.
• پیوسته ناظر خود دیدن پروردگار جهان، که در اثر آن سالک کم‌کم اذعان و اعتراف مى‌نماید که خداى متعال در همه جا حاضر و ناظر و نگران همه مخلوقات است.
• حاضر و ناظر دیدن خدا و مشاهده جمال الهى به طور اجمال.

آثار مراقبه

در اینجا به اختصار آثاری برای مراقبه معرفی می­ شود:

• حفاظت الهی: امام علی علیه السلام می‌فرماید: هر کس از خود محافظت کند، خداوند هم از او محافظت می‌کند.
• رسیدن به معرفت نفس: یکى از امور مهم در وصول به معرفت نفس، استقامت در مراقبت کامل است که همواره انسان به یاد خدا و در حضور او باشد و ظاهر و باطن انسان در جمیع شئون زندگى او مطابق دستورالعمل مسیر تکاملى او باشد. چون سالک در امر مراقبه مواظبت نمود، حق تعالى از باب مهر و عطوفت انوارى را بر او به عنوان طلایع ظاهر مى‌گرداند. این مرحله ابتداى تجرد نفسى است.
• صفای مشاهدات روحی و قلبی: هر چه مراقبت کامل‌تر باشد، دریافت‌های قلبی و روحی که هدایای الهیه‌اند زلال‌تر و صاف­ترند. و علاوه بر وسعت رزق معنوی، انطباق آن‌ها با واقعیت هم بیشتر است. زیرا مراقبه‌، کشیک کشیدن نفس است.
• مصاحبت ربوبی و رنگ الهی گرفتن: زیرا همنشین مؤثّر است و نفس انسانى خوپذیر و کسانى‌ که در مصاحبت با ملکوت عالم بسر مى‌برند کم‌کم ملکوتى مى‌شوند. همانطور که روایت است که خدای متعال می‌فرماید: من همنشین کسی هستم که مرا یاد کند.
• کشف عوالم توحیدی: دوام در حضور و مراقبت‌ موجب انصراف از ماسوى‌الله به سوى حقیقة الحقائق مى‌گردد. در اثر مراقبه تامّ و اهتمام شدید به آن و در اثر توجه به نفس، به تدریج چهار عالم بر سالک منکشف خواهد شد:

1. توحید افعال: ‌یعنى ادراک مى‌کند تمام افعال در جهان خارج استناد به ذات مقدس او دارد.
2. توحید صفات: در این مرحله، سالک هر گونه علم و قدرت و حیات و... را که در موجودات خارجیه مشاهده مى‌کند مستند به خداى تعالى مى‌یابد.
3. توحید اسماء: در این مرحله، صفات را قائم به ذات ادراک مى‌کند. مثلا ‌عالِمیت خود را عالمیت خدا ادراک مى‌کند و قادریت و سمیعیت و بصیریت خود را همه از خدا مى‌داند و بس.
4. توحید ذات: در این مرحله، سالک ادراک مى‌کند که آن ذاتى که تمام افعال و صفات و اسماء بدان مستند است، آن ذات واحد است، یک حقیقت است که تمام این‌ها قائم به اوست. در اینجا دیگر سالک توجهى به صفت و اسم ندارد بلکه مشهودش فقط ذات است و بس. در این هنگام تجلى ذاتى خواهد شد.

• حل مشکلات سلوکی.
• نفی خواطر. نفى خواطر عبارت است از تسخیر قلب و حکومت بر آن، تا سخنى نگوید و عملى انجام ندهد و تصورى بر او وارد نشود مگر به اذن و اختیار صاحب آن و تحصیل این حال بسى صعب و دشوار است ولهذا گفته‌اند که نفى خواطر از اعظم مطهرات سرّ است... که به دنبال نفی خواطر، معرفت الهی و رسیدن به مقصود رخ می‌دهد.

مراقبه ایام و ساعات

بزرگان اخلاق و تربیت، از مبانی اسلامی و دعاهای معصومین علیهم السلام چنین برداشت نموده‌اند که انسان اخلاق‌جو باید در لحظاتی که بر او می‌گذرد مراقبت کند، به این معنی که عبادت و توجه خاص آن زمان را به جای آورد و در این زمینه کتبی ویژه مثل «المراقبات» نوشته میرزا جواد آقا ملکی تبریزی و کتاب «الاقبال بالأعمال الحسنة» از سید بن طاووس وجود دارد.

بخشی از این مراقبات عبارتند از: ایام موالید، مثل روز تولد پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و سایر معصومین علیهم السلام، روز بعثت پیامبر صلی الله علیه وآله، روز عید غدیر خم، روز دحو الارض، روز مباهله، اول ماه، آخر ماه و پنجشنبه آخر ماه،‌ روز جمعه و ساعت آخر آن، مراقبت از وقت نمازها.

منابع

• "مراقبه"، مصطفی همدانی، دانشنامه پژوهه، تاریخ بازیابی: 9 اردیبهشت 1391.