میر محمدصالح خاتون آبادی

«میر محمدصالح خاتون‌آبادى» (۱۰۵۸-۱۱۲۶ ق)، فقیه و محدّث بزرگ شیعه در قرن دوازدهم هجری و از شاگردان علامه مجلسی است. او مدتی منصب امامت جمعه و شیخ الاسلامی در اصفهان را عهده‌دار بوده است. میر محمدصالح در فقه، حدیث، تفسیر و کلام تبحّر داشته و تألیفات متعددی در این علوم نگاشته است.

نام کامل	میر محمدصالح خاتون‌آبادى
زادروز	۱۰۵۸ قمری
زادگاه	اصفهان
وفات	۱۱۲۶ قمری
مدفن	نجف
اساتید	محمدباقر مجلسی، آقا حسین خوانساری، میرزا محمد بن حسین شیروانی،...
آثار	ذریعة النجاح فی اعمال السنة، اصول العقائد، اسرار الصلوة، اسماء من استبصر من العلماء، الانوار المشرقیة، الایمان و الکفر، اثبات عصمة الأئمة، روادع النفوس،...

زندگی‌نامه

میر محمدصالح خاتون‌آبادى فرزند میر عبدالواسع، به سال ۱۰۵۸ قمری به دنیا آمد. در کتاب‌های شرح حال، نکته‌ای درباره زادگاه و محل رشد و بالیدن او ذکر نشده است؛ هر چند می‌‌توان حدس زد که او بیشتر عمرش را در اصفهان سپری کرده است؛ زیرا مدت سی سال در خدمت علامه مجلسی بوده و بیست سال نزد محقق خوانساری شاگردی کرده و سال‌های آخر عمرش، شیخ الاسلام اصفهان گردیده است.

در این که میر محمدصالح، داماد محمدتقی مجلسی است یا داماد فرزندش علامه محمدباقر مجلسی، برخی از صاحبان تراجم نظر اول را پذیرفته‌اند؛ اما بیشتر آنان قول دوم را مقدم داشته‌اند. با توجه به مطالبی که پژوهشگر معاصر علی دوانی، از کتاب‌های «انساب خاندان مجلسی»، «مرآة الأحوال» و «فوائد رضویه» نقل کرده، قول دوم صحیح است.

از مناصبی که میر محمدصالح و برخی از اعقابش داشته‌اند، این مطلب به خوبی استفاده می‌‌شود که آنان حضوری فعال و تأثیرگذار در عرصه دانش و اندیشه و امور اجتماعی داشته و مقبول عام و خاص بوده‌اند. پس از رحلت علامه محمدباقر مجلسی، با وجود اعیان و معاریف بزرگ اصفهان مانند فاضل هندى (متوفى ۱۱۳۷ق) و آقا جمال الدین خوانسارى (متوفى ۱۱۲۲ق)، امامت جمعه و ریاست دینی و نیز منصب شیخ الاسلامی، به میر محمدصالح خاتون آبادى واگذار شد.

مرحوم میر محمدصالح خاتون‌آبادی، سرانجام در سال ۱۱۲۶ هـ.ق دیده از جهان فرو بست. بنابر قولی پیکرش در نجف اشرف دفن شد.

استادان و معاصران

میر محمدصالح خاتون آبادی، سه استاد بزرگ داشته است و این سه، همه ارباب دانش و از اعلام وادی معنویت و فضیلت بوده‌اند که عبارتند از:

• علامه محمدباقر مجلسی (۱۰۳۷ـ۱۱۱۱ هـ.ق)
• ملا میرزا محمد بن حسین شیروانی (۱۰۹۸ـ۱۰۲۳ هـ.ق)
• آقا حسین خوانساری، معروف به محقق خوانساری (۱۰۱۶ـ۱۰۹۸ هـ.ق).

میر محمدصالح همچنین در زمان حیات خویش، با عالمان برجسته‌ای هم عصر بود، از جمله: شیخ حر عاملى (۱۰۳۳ـ۱۱۰۴ هـ.ق)، آقا جمال خوانساری، میرزا عبدالله افندی سید نعمت‌الله جزایری و ملا محسن فیض کاشانی.

گرایش علمی‌‌

میر محمدصالح، گویا در اوایل تحصیل شوق فراوانی به علوم عقلی و فلسفی داشته است؛ چنان که خود هنگام شرح حال استادش علامه مجلسی می‌‌گوید: «در اوایل حال، این قاصر، حریص بودم بر تحصیل علوم عقلی و اوقات خود را صرف کتب حکمت می‌‌نمودم».

استادان وی در این عرصه، ملا میرزا محمد شیروانی و محقق خوانساری بوده‌اند. تا این که در سفر خود به بیت الله الحرام، به سبب آشنایی با علامه مجلسی و تشویق او، از حکمت و علوم عقلی صرفنظر می‌‌کند و به طور ویژه به دانش حدیث اهتمام می‌‌ورزد، به طوری که در آثارش هیچ ردی از فلسفه و منطق دیده نمی‌‌شود (چنان که موضوع آثار او حاکی از این امر است). البته ممکن است علاوه بر تشویق‌های علامه، وضعیت علمی ‌‌آن زمان نیز در رغبت او به حدیث تأثیر داشته است؛ زیرا چنان که خواهد آمد، یکی از ویژگی‌های عصر میر محمدصالح، حدیث‌گرایی و رونق دانش حدیث بوده است.

در این میان، برخی آثار میر محمدصالح مانند «التهلیلیه»، «شرح من لایحضره الفقیه» و «رساله هلالیه»، نشان می‌‌دهد که وی فقیهی صاحب نظر و مجتهد بوده است؛ اما از مباحث تفسیری، کلامی، حدیثی و اخلاقی غفلت نورزیده و آثاری را در این زمینه‌ها به یادگار گذاشته است. با این همه، از عناوین کتاب‌های وی این نکته بدست می‌‌آید که به احتمال زیاد وی در این تألیفات، رویکردی حدیثی داشته است.

از پاره‌ای قراین و نکات که درباره میر محمدصالح نقل شده، معلوم می‌‌شود که او از لحاظ علمی ‌‌مورد اعتماد و عنایت علامه مجلسی بوده است، به طوری که حکایت شده علامه مجلسی پیش از تألیف «زادالمعاد»، مردم را به کتاب «ذریعة النجاح» میر محمدصالح ارجاع می‌‌داده است، همچنان که او به اشاره علامه، «شرح استبصار» را تصنیف و «شرح کافی» را تکمیل کرده است.

یکی از نوادگان علامه مجلسی در یکی از آثارش گفته است: «هرگاه معنی حدیثی از مجلد شانزدهم بحارالانوار بر تو مشتبه شد، به کتاب‌های روادع النفوس، تقویم المؤمنین و انوار المشرقیه (از تألیفات میر محمدصالح) مراجعه کن».

آثار و تألیفات

میر محمدصالح خاتون‌آبادی، آثار گوناگونی را در موضوعات مختلف تألیف کرد که نام برخی از آن‌ها در کتابخانه‌های خطی دیده می‌‌شود. برخی از این آثار عبارتند از:

1. آداب سنیة
2. حدائق المقرّبین
3. ذریعة النجاح فی اعمال السنة
4. اصول العقائد
5. اسرار الصلوة
6. اسماء من استبصر من العلماء و رجع الی الطریقه الإثنی عشریة
7. الانوار المشرقیه
8. الایمان والکفر
9. اثبات عصمة الأئمة
10. احوال الملائکه
11. تفسیر سوره حمد
12. تفسیر سوره اخلاص
13. التهلیلیه
14. تقویم المؤمنین
15. تکمله مرآة العقول مجلسی
16. الحدیقة السلیمانیة
17. روادع النفوس فی الاخلاق والمواعظ
18. شرح من لایحضره الفقیه
19. کتاب المزار
20. النجم الثاقب فی اثبات الواجب
21. الهدایة فی حکم اثبات رؤیه الهلال بحکم الحاکم
22. رساله‌ای در هلال.

منابع

• گلشن ابرار، جلد ۴، زندگی‌نامه "مير محمدصالح خاتون‌آبادی" از علی عليزاده مهرانی.
• دانشنامه جهان اسلام، مدخل "میر محمدصالح خاتون‌آبادی" از عليرضا سعيد.