دعای ۵۰ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش دوم)
فَأَسْأَلُک -اللَّهُمَّ- بِالْمَخْزُونِ مِنْ أَسْمَائِک، وَ بِمَا وَارَتْهُ الْحُجُبُ مِنْ بَهَائِک، إِلَّا رَحِمْتَ هَذِهِ النَّفْسَ الْجَزُوعَةَ، وَ هَذِهِ الرِّمَّةَ الْهَلُوعَةَ، الَّتِی لَا تَسْتَطِیعُ حَرَّ شَمْسِک، فَکیفَ تَسْتَطِیعُ حَرَّ نَارِک! وَ الَّتِی لَا تَسْتَطِیعُ صَوْتَ رَعْدِک، فَکیفَ تَسْتَطِیعُ صَوْتَ غَضَبِک!
فَارْحَمْنِی -اللَّهُمَّ- فَإِنِّی امْرُؤٌ حَقِیرٌ، وَ خَطَرِی یسِیرٌ، وَ لَیسَ عَذَابِی مِمَّا یزِیدُ فِی مُلْکک مِثْقَالَ ذَرَّةٍ، وَ لَوْ أَنَّ عَذَابِی مِمَّا یزِیدُ فِی مُلْکک لَسَأَلْتُک الصَّبْرَ عَلَیهِ، وَ أَحْبَبْتُ أَنْ یکونَ ذَلِک لَک، وَ لَکنْ سُلْطَانُک -اللَّهُمَّ- أَعْظَمُ، وَ مُلْکک أَدْوَمُ مِنْ أَنْ تَزِیدَ فِیهِ طَاعَةُ الْمُطِیعِینَ، أَوْ تَنْقُصَ مِنْهُ مَعْصِیةُ الْمُذْنِبِینَ.
فَارْحَمْنِی یا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ، وَ تَجَاوَزْ عَنِّی یا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکرَامِ، وَ تُبْ عَلَیّ، إِنَّک أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
پس تو را سوگند به آن نام‌ها که در گنجینه داری، و به آنچه از جلالت در پس پرده قرار گرفته که رحمت آری بر این وجود بی‌تاب، و این مشت استخوان بی‌طاقت که تاب آفتاب تو را ندارد تا چه رسد به گرمی دوزخت! و قدرت شنیدن صدای رعد تو را ندارد تا چه رسد به فریاد خشمت!
پس خدایا بر من رحم کن زیرا که فردی کوچکم، و قدر و منزلتم ناچیز است، و عذابم چیزی نیست که به مقدار ذرّه‌ای در پادشاهیت بیفزاید، و اگر عذابم در پادشاهی تو می‌افزود هرآینه صبر بر آن را از تو درخواست می‌کردم، و دوست می‌داشتم که آن فزونی تو را باشد، اما‌ای خدا، سلطنت تو بزرگتر و پادشاهی‌ات با دوامتر از آن است که طاعت مطیعان در آن بیفزاید، یا عصیان گنهکاران از آن بکاهد،
پس بر من رحم کن ای رحم‌کننده‌ترینِ رحم‌کنندگان، و از من بگذر ای صاحب جلال و اکرام، و توبه‌ام را بپذیر که تویی توبه پذیر مهربان.
ترجمه آیتی
بار خدایا، تو را سوگند مى دهم به نامهاى نهانیت، نامهایى که جز تو کس آنها را نداند و به شکوه و جلالت که در پس پرده هاى عزت پوشیده شده که بر این جان بى تاب و این مشت استخوان ناتوان رحمت آورى: کسى که طاقت تاب آفتابت را ندارد. پس چسان طاقت تاب آتش دوزخت را داشته باشد. کسى که تحمل بانگ رعد تواش نیست. چگونه تحمل بانگ قهر تواش باشد.
اى خداوند، بر من رحم کن، که من مردى حقیر و کم ارج. عذاب کردن من به قدر ذره اى هم به عظمت پادشاهیت نخواهد افزود و اگر مى دانستم که عذاب من به عظمت پادشاهیت خواهد افزود، از تو مى خواستم که مرا به تحمل آن شکیبایى دهى و خودخواهان آن زیادت مى بودم. ولى نه اى خداوند، قدرت بیشتر و پادشاهى تو گسترده تر از آن است که فرمانبردارى فرمانبرداران بر آن بیفزاید یا نافرمانى نافرمانان از آن بکاهد.
بر من رحمت آور اى مهربان ترین مهربانان. از گناه من درگذر اى صاحب جلالت و اکرام. توبه ى من بپذیر که تو توبه پذیرنده و مهربانى.
ترجمه ارفع
پس از تو مسئلت مى جویم ای خداى من به حق آن اسماء پنهانى ات و به جمال نیکویى ات که پرده ها آن را پوشانده است که به این جان بى تاب و این استخوان ضعیف رحم کنى زیرا توانایى گرمى آفتابت را ندارد پس چگونه توانایى آتش دوزخت را داشته باشد؟! این بدنى که قدرت شنیدن صداى رعد و برقت را ندارد پس چگونه توانایى شنیدن صداى خشمت را داشته باشد؟!
پس خداوندا به من رحم کن زیرا که من بنده ى کوچک توام و قدر و منزلتى اندک دارم و اگر عذاب کردن من چیزى نیست که بر سلطنت تو بیفزاید و اگر چنین بود صبر بر آن را از تو تمنا مى نمودم و دوست داشتم که آن افزونى براى تو باشد ولى خدایا سلطنت تو بزرگتر از آن است که اطاعت اهل طاعت به آن چیزى اضافه کند و یا معصیت گنهکاران از آن چیزى کم نماید.
پس خداوندا به من رحم کن ای مهربانترین مهربانان و از من در گذر ای صاحب جلالت و کرامت و توبه ام را بپذیر زیرا که تو فراوان توبه پذیر و مهربانى.
ترجمه استادولی
پس اى خدا، به نام هاى مخزون و پوشیده ات، و به انوار ذات و بزرگواریت که حجاب ها آن را پوشانده اند، از تو مى خواهم که بر این نفس بى تاب و این استخوان هاى پوسیده بى طاقت رحم آورى، نفسى که تاب گرماى آفتاب تو را ندارد، پس چگونه تاب گرماى آتش تو را خواهد داشت؟! و نفسى که تاب شنیدن صداى رعد تو را ندارد، پس چگونه تاب شنیدن صداى خشم تو را تواند داشت؟!
پس -اى خدا- به من رحم کن، که من فردى حقیرم، و ارزشم ناچیز است، و عذاب من به وزن ذره اى در ملک و سلطنت نمى افزاید، و اگر عذاب من در ملک و سلطنتت مى افزود از تو مى خواستم که مرا بر عذاب خود صبر دهى، و دوست داشتم که آن فزونى در ملک تو ایجاد شود، ولى -اى خدا- سلطنت تو بزرگتر، و ملک و پادشاهیت پایدارتر از آن است که طاعت فرمانبران چیزى بر آن بیفزاید، یا نافرمانى گنهکاران چیزى از آن بکاهد.
پس به من رحم کن اى مهربان ترین مهربانان، و از من در گذر اى شکوهمند گرامى و کرم بخش، و توبه مرا بپذیر، که تویى توبه پذیر و مهربان.
ترجمه الهی قمشه‌ای
بارى اى خدا(ى مهربان) از تو درخواست مى کنم به حق آنچه مخزون و مخفى داشتى از اسماء (جلال) خود و آنچه در پرده بهاء و جمالت مستور کردى (از اسماء جمال خود) تو را به حق همه ى آن اسماء مقدس که رحمتت را (و لطف و کرم بى انتهایت را شاملم گردان) این نفس ناشکیباى درمانده بى طاقت را که تاب حرارت آفتابت را ندارد چگونه طاقت آتش دوزخت را خواهد داشت و این بنده که از شنیدن صوت رعدت بى تاب است چگونه بر قهر و غضبت طاقت آورد
پس اى خداى مهربان بر من ترحم کن که من شخصى حقیرم قدر و شانى ندارم و عذاب من هیچ بر ملک تو به قدر مثقال ذره اى نخواهد افزود و اگر عذاب تو مرا چیزى بر ملکت افزون مى کرد من به آن عذاب تن در داده و از تو درخواست صبر و شکیبائى بر عذابت مى کردم و دوست مى داشتم که من عذاب کشم و به ملک تو چیزى بیافزاید لیکن اى خدا سلطنت و قدرت و توانگرى و استغناى تو برتر و بزرگتر است و پاینده تر از آنکه طاعت مطیعان چیزى بر آن بیفزاید و نافرمانى و عصیان گنهکاران چیزى از آن بکاهد
پس به حال من ترحم کن و (مرا از قهر و عذاب ببخش) اى مهربانترین مهربانان عالم و از گناهانم درگذر اى خداى صاحب جلال و عظمت و بزرگوارى و توبه ام بپذیر (و به لطف و رحمت) بر من بازگرد که تو بسیار مهربان بسیار پذیرنده ى توبه اى (و آمرزش و مغفرتت بى حد و نهایت است).
ترجمه سجادی
پس خداوندا، به نام هاى پنهان شده ات و به زیبایى ات که پرده ها آن را پوشانده، از تو مى خواهم که بر این جان بى تاب و این استخوان پوسیده بیقرار رحم نمایى، که توانایى گرمى آفتابت را ندارد، پس چگونه گرماى آتشت را توانایى دارد؟ و توانایى صداى غرش ابرت را ندارد، پس چگونه بانگ خشمت را توانایى دارد؟
پس خداوندا، بر من رحم کن. زیرا من فردى حقیرم، و منزلتم اندک است و عذاب من، چیزى نیست که ذرّه اى بر پادشاهى تو بیفزاید. و اگر عذاب من چیزى بود که در پادشاهى ات مى افزود، هر آینه شکیبایى بر آن را از تو مى خواستم و دوست داشتم که آن (فزونى) بر (ملک) تو باشد. ولى خداوندا، سلطنت تو بزرگ تر و پادشاهى ات پایدارتر از آن است که طاعتِ فرمانبران بر آن بیفزاید، یا نافرمانى گنهکاران (چیزى) از آن بکاهد.
پس بر من رحم کن، اى مهربان ترین مهربانان. و از من درگذر، اى داراى بزرگى و کرم. و توبه ام را بپذیر، به درستى که تویى توبه پذیرِ بسیار مهربان.
ترجمه شعرانی
پس خداوندا! سئوال مى کنم به نامهائى که در گنج پنهان خود اندوخته اى و به آن روشنى تو که در پس پرده ها پوشیده است بر این جان فکار ببخشائى و بر این استخوان پوسیده رحمت آرى، چون تاب گرمى آفتاب تو را ندارد چگونه تحمل گرمى آتش دوزخ کند؟ توانائى شنیدن بانگ رعد ندارد، چگونه خبر خشم تو را بشنود؟
پس اى خدا! بر من رحم کن که من بیقدر و ناچیزم، و عذاب من ذره ى بر ملک تو نیفزاید و اگر هم بیفزاید، هر چند فزونى ملک تو را دوست دارم، اما از تو مى خواهم از این افزایش درگذرى، لکن اى خداى من! پادشاهى تو بزرگتر از آن و ملک تو استوارتر از آنست که طاعت مطیعان بر آن بیفزاید یا معصیت گناهکاران از آن بکاهد.
پس بر من رحم کن اى مهربانترین مهربانان، و از من درگذر یا ذاالجلال و الاکرام و توبه ى مرا بپذیر که توئى بسیار پذیرنده ى توبه و مهربان.
ترجمه فولادوند
بار خدایا! ترا سوگند به نام پنهانت و به آنچه از جمال (آمیخته با شکوهت) که در پس پرده هاى (جلال) تو پنهان گشته که بر این جان بى تاب و مشتى استخوان خرده ى سست، رحمت آرى! آن کس که تاب سوزش آفتابت را ندارد، چگونه طاقت آتش تو را دارد و آن کس که تاب شنیدن بانگ تندر تو را در خود نمى یابد چگونه نهیب خشم تو را بر مى تابد؟!
بار الها! به من ترحم کن که مردى حقیر و ناچیزم و عذاب کردن من به قدر وزن مورى بر پادشاهى تو نمى افزاید و هر آینه اگر عذاب کردن من بر پادشاهى تو مى افزود از تو درمى خواستم که مرا بر تحمل آن شکیبایى دهى و خود خواستار آن زیادت بودم، ولى بار الها! فرمانروایى تو بزرگتر و پادشاهیت پایدارتر از آن است که طاعت فرمانبران بر آن بیفزاید یا نافرمانى گناهکاران از آن بکاهد.
پس اى مهربان ترین مهربانان! از گناهم در گذر و اى شکوهمند بزرگوار! بر من ببخشاى، همانا که تو توبه پذیر مهربانى!
ترجمه فیض الاسلام
پس از تو درخواست مى نمایم -بار خدایا- قسم به نامهاى پنهان شده ات (نامهائى که علم آن را به خود اختصاص داده اى، پیغمبر -صلى الله علیه و آله- فرموده: خداوند را چهار هزار نام است، هزار نام را کسى جز خدا نمى داند، و هزار نام را کسى جز خدا و فرشتگان نمى داند، و هزار نام را کسى جز خدا و فرشتگان و پیغمبران نمى داند، و چهارمین هزار را مومنین مى دانند، پس سیصد نام از آن هزار نام در توریه است، و سیصد در انجیل، و سیصد در زبور، و یکصد در قرآن، نود و نه نام آشکار و «یکى اسم اعظم» از آنها پنهان است، هر که آنها را بشمارد «معانى آنها را بداند چنانکه از شیخ صدوق علیه الرحمه نقل شده» داخل بهشت شود) و به جمال و نیکوئیت که پرده ها (انوار عزت و جلال و عظمت و بزرگواریت) آن را (از نظر خلائق و آفریده شدگان) پوشیده است که رحم و مهربانى کنى این جان بى تاب و این استخوان ضعیف و ناتوان را که توانائى گرمى آفتابت را ندارد پس چگونه گرمى آتش «دوزخ» تو را توانائى دارد؟! و (شنیدن) آواز رعد و غرش ابر تو را توانائى نداد پس چگونه (تحمل سختى) بانگ خشمت (دورى از رحمتت) را توانائى دارد؟!
پس بر من رحم کن -بار خدایا- زیرا من مردى ذلیل و خوارم، و قدر و منزلتم اندک است، و عذاب و کیفر من چیزى نیست که همسنگ ذره اى (مورچه ى کوچک، یا غبار و گرد منتشر در هوا) در پادشاهى تو بیافزاید، و اگر عذاب من چیزى بود که در پادشاهیت مى افزود هر آینه (توفیق) شکیبائى بر آن را از تو درخواست مى نمودم، و دوست داشتم که آن فزونى براى تو باشد، ولى سلطنت تو -بار خدایا- بزرگتر و پادشاهى تو جاوید تو را از آنست که فرمانبرى فرمانبران در آن بیافزاید، یا نافرمانى گنهکاران از آن بکاهد
پس بر من رحم و مهربانى کن اى مهربانترین مهربانان، و از گناهان من درگذر اى داراى بزرگى و احسان و نیکى، و توبه و بازگشتم را بپذیر، زیرا توئى توبه پذیر مهربان.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
«فَأَسْأَلُک ـ اَللَّهُمَّ ـ بِالْمَخْزُونِ مِنْ أَسْمَائِک وَ بِمَا وَارَتْهُ الْحُجُبُ مِنْ بَهَائِک إِلاَّ رَحِمْتَ هَذِهِ النَّفْسَ الْجَزُوعَةَ وَ هَذِهِ الرِّمَّةَ الْهَلُوعَةَ
الَّتِی لاَ تَسْتَطِیعُ حَرَّ شَمْسِک فَکیفَ تَسْتَطِیعُ حَرَّ نَارِک وَ الَّتِی لاَ تَسْتَطِیعُ صَوْتَ رَعْدِک فَکیفَ تَسْتَطِیعُ صَوْتَ غَضَبِک
فَارْحَمْنِی ـ اَللَّهُمَّ ـ فَإِنِّی امْرُؤٌ حَقِیرٌ وَ خَطَرِی یسِیرٌ وَ لَیسَ عَذَابِی مِمَّا یزِیدُ فِی مُلْکک مِثْقَالَ ذَرَّة
وَ لَوْ أَنَّ عَذَابِی مِمَّا یزِیدُ فِی مُلْکک لأَلْتُک الصَّبْرَ عَلَیهِ وَ أَحْبَبْتُ أَنْ یکونَ ذَلِک لَک
وَ لَکنْ سُلْطَانُک ـ اَللَّهُمَّ ـ أَعْظَمُ وَ مُلْکک أَدْوَمُ مِنْ أَنْ تَزِیدَ فِیهِ طَاعَةُ الْمُطِیعِینَ أَوْ تَنْقُصَ مِنْهُ مَعْصِیةُ الْمُذْنِبِینَ
فَارْحَمْنِی یا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ تَجَاوَزْ عَنِّی یا ذَا الْجَلاَلِ وَ الْإِکرَامِ وَ تُبْ عَلَی إِنَّک أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ»:
"پس از تو به نامهاى اندوخته ات و به آنچه از جلالت در پس پرده قرار گرفته مى خواهم که ترحّم کنى بر این جان بى تاب و این مشت استخوان سست که طاقت گرمى آفتاب تو را ندارد تا چه رسد به حرارت دوزخت! و تاب شنیدن بانگ رعد تو را ندارد تا چه رسد به غریو خشمت!
پس مرا اى خداى مهربان رحم کن، زیرا که فردى حقیرم، و قدرم اندک است، و عذابم چیزى نیست که به وزن ذرّه اى در پادشاهیت بیفزاید، و اگر عذاب من در پادشاهى تو مى افزود هر آینه تحمل آن را از تو درخواست مى کردم و دوست داشتم که آن فزونى تو را باشد، ولى خدایا پادشاهى تو بزرگتر، و سلطانت بادوام تر از آن است که طاعت اطاعت کنندگان در آن بیفزاید، یا نافرمانى گنهکاران از آن بکاهد، پس بر من رحم کن اى بخشنده ترین بخشندگان، و از من درگذر اى صاحب جلال و اکرام، و توبه ام بپذیر که تویى آن توبه پذیر مهربان".
شرح صحیفه (قهپایی)
«فاسالک اللهم بالمخزون من اسمائک، و بما وارته الحجب من بهائک، الا رحمت هذه النفس الجزوعه و هذه الرمه الهلوعه التى لا تستطیع حر شمسک، فکیف تستطیع حر نارک».
«بالمخزون»، الباء فیه للقسم. اى: اسالک بحق المخزون من اسمائک: اى: المستوره عن علم الناس و لا یعلمها الا هو. و قیل للغیوب: خزائن لغموضها و استتارها عن الناس.
و واریت الشىء، اذا اخفیته. و الحجب. جمع الحجاب، و هو الستر. و البهاء: الحسن.
و الجزوع، اى: کثیر الجزع، و هو نقیض الصبر. و الرمه: العظم البالى.
و الهلوع: شدید الحرص قلیل الصبر. و الهلع: افحش الجزع.
یعنى: پس سوال مى کنم و درخواست مى نمایم تو را به حق نامهاى تو که مخزون و پوشیده است -از علم مردم و نمى دانند آن را، یعنى مسما به این اسما را، الا تو- و به حق بها و حسن. که پوشانیده است آن را پرده ها -یعنى کسى به کیفیت آن حسن و بها نمى رسد- مگر آنکه رحمتى کنى این نفس ناشکیبا را و این استخوان پوسیده ى بسیار بسیار ناشکیبا را -که در آن وقت ترک سوال مى کنم. یعنى سوال مى کنم مره بعد اخرى مگر آنکه رحمت کنى که در آن وقت ترک سوال مى کنم- که توانایى و تاب گرمى آفتاب تو ندارد پس چگونه استطاعت و توانایى حرارت آتش تو داشته باشد.
«و التى لا تستطیع صوت رعدک فکیف تستطیع صوت غضبک».
و آنکه توانایى شنیدن آواز رعد تو ندارد چگونه تاب آواز غضب تو داشته باشد. و کلام مبنى بر استعاره است.
«فارحمنى اللهم فانى امرو حقیر».
یعنى پس ببخشاى مرا بار خدایا زیرا که من مردى حقیر و خوارم.
«و خطرى یسیر».
اى: قدرى و منزلتى قلیل.
(یعنى:) و قدر و منزلت من اندکى است.
«و لیس عذابى مما یزید فى ملکک مثقال ذره».
الذره: اصغر النمل.
(یعنى:) و نیست عذاب کردن تو مرا از آن چیزهایى که بیفزاید در پادشاهى تو مقدار مورچه.
«و لو ان عذابى مما یزید فى ملکک لسالتک الصبر علیه، و احببت ان یکون ذلک لک».
و اگر چنانچه عذاب کردن من از آن چیزهایى بودى که مى افزود در پادشاهى تو، صبر خواستمى بر آن و دوست داشتمى که این افزودگى تو را بودى.
«و لکن سلطانک اللهم اعظم، و ملکک ادوم من ان تزید فیه طاعه المطیعین، او تنقص منه معصیه المذنبین».
و لیکن سلطنت تو اى پروردگار من و پادشاهى تو پاینده تر است از آنکه بیفزاید در او طاعت فرمانبرندگان یا بکاهد از نافرمانى گناهکاران.
«فارحمنى یا ارحم الراحمین. و تجاوز عنى یا ذا الجلال و الاکرام».
پس ببخشاى مرا اى بخشاینده ترین بخشایندگان. درگذر از گناهان من اى صاحب بزرگى و غناى مطلق و صاحب فضل و جود عام.
«وتب على. انک انت التواب الرحیم».
اى: ارجع على بالرحمه و قبول التوبه. و اصل التوبه: الرجوع. فاذا وصف بها البارى تعالى، ارید بها الرجوع من العقوبه الى المغفره. و اذا وصف بها العبد، کان رجوعا عن المعصیه. فالتواب، اى: الرجاع على عباده بالمغفره. و الرحیم، اى: المبالغ فى الرحمه.
(یعنى:) و بازگشت نما بر من به رحمت و بپذیر توبه ى مرا. زیرا که تویى پذیرنده ى توبه ها و بازگردنده ى بر بندگان خود به آمرزش و بسیار مهربانى بر ایشان.
شرح صحیفه (مدرسی)
پس سئوال مى نمایم تو را اى پروردگار من به آنچه پنهان کرده شده است از نامهاى تو، و به آنچه پوشیده هست او را پرده هاى تو از بزرگى و جمال تو.
خدا را حجاب و پرده هائى است بعضى از نور و بعضى از ظلمت اگر یکى از آن بر دیگرى زیادتى به هم رساند به مقدار سر سوزن و خردله هر آینه مى سوزاند بزرگى و جلال او آنچه در دو عالم است.
باء در مخزون از براى سبب اسماء مخزونه همان اسم اعظم است که هفتاد و سه حرف است که پروردگار عالم بر هر پیغمبر و وصى او چیزى از آن تعلیم نموده است و بر پیغمبر ما صلى الله علیه و آله و اهل بیت آن جناب علیهم السلام هفتاد دو حرف از آن تعلیم نموده است و از براى ذات احدیت خود اختیار نموده است یک حرف را که احدى را بر او مطلع ننموده است.
مگر اینکه رحم نمائى تو باین نفس جزوعه یعنى جزع کننده را و این استخوانهاى پوسیده آنچنان نفسى که طاقت و توانائى ندارد گرمى آفتاب تو را پس چگونه طاقت و توانائى دارد گرمى آتش تو را، آن چنان نفسى که طاقت شنیدن صداى رعد تو را ندارد، پس چگونه طاقت غضب تو را خواهد داشت
اللغه:
جزوعه: بسیار جزع و ناشکیبائى نمودن جزوع صیغه ى مبالغه است و این صفت انسان است که او را تحمل مکروهى نیست با اندک چیزى ناله و فریاد مى کند و بى صبرى مى نماید،
رمه: ظاهرا به ضم راء باشد و او عبارت است از استخوان کهنه اى که مندرس شده باشد.
هلوعه: بسیار ضعیف و بى صبر و مریض از هلع است و او صفت نفس است مثل جزوعه، و در بعضى از نسخ صحیفه صوت غضب دارد یعنى آواز آتش اضافه اضافه ى مجازیه است از قبیل سبب و مسبب.
پس رحم نما تو مرا اى پروردگار من به درستى که من مرد حقیرم و رتبه و شان من اندک است، و اگر اینکه عذاب من از چیزهائى بود که زیاد مى نمود، در سلطنت تو هر آینه سئوال مى کردم تو را در صبر او یعنى اگر چه طاقت بر عذاب مرا نبود چون زیادتى پادشاهى تو بر آن بود توفیق صبر از تو طلب مى نمودم، و متحمل آن مى شدم.
و دوست مى داشتم اینکه بوده باشد عذاب نمودن مال تو بنده طالب است که خود در مکاره واقع شود و مولاى او معزز و مکرم در نظر مردم محترم بوده باشد مثلا پدر و مادر با اولاد خود چنین هستند پس بعدى ندارد مخلوق به خالق که تمام نعم در او هست از اوست دوست داشته باشد عذاب نمودن او را.
و لکن پادشاهى تو اى خداى بزرگتر است و سلطنت تو باقى است از آن که زیاد کند کوچکى، کوچکى کنندگان را یا اینکه کم کند از او گناه کارى گناه کنندگان را.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
(به همین دلیل -اى خداى من- به حق اسماء مخزونت و به حق جمال و جلالت -که حجابها آن را پوشیده اند- از تو درخواست مى کنم که بر این نفس و جان بى تاب و این مشیت استخوان سست، رحمت آورى) (فاسالک اللهم بالمخزون من اسمائک و بما وارته الحجب من بهائک، الا رحمت هذه النفس الجزوعه و هذه الرمه الهلوعه).
((آرى از تو مى خواهم به نفسى رحمت آورى) که تحمل حرارت خورشیدت را ندارد چگونه مى تواند تحمل آتش جهنمت را داشته باشد) (التى لا تستطیع حر شمسک، فکیف تستطیع حر نارک).
(نفسى که طاقت شنیدن صداى رعدت را ندارد چگونه مى تواند صوت خشم و غضبت را بشنود؟) (و التى لا تستطیع صوت رعدک فکیف تستطیع صوت غضبک؟).
(پس -اى خداى من- بر من رحمت آور که من فردى حقیر و قدرم اندک است) (فارحمنى اللهم فانى امرء حقیر، و خطرى یسیر).
و مى دانم که (عذاب و کیفر من چیزى نیست که به اندازه ى ذره اى بر ملک و حکومتت بیفزاید) (و لیس عذابى مما یزید فى ملکک مثقال ذره).
(اگر (مى دانستم که) عذاب من چیزى بود که بر ملک تو مى افزود از تو مى خواستم که صبر و تحمل آن را به من عطا کنى) (و لو ان عذابى مما یزید فى ملکک لسالتک الصبر علیه).
(و دوست مى داشتم که این افزایش از آن تو باشد) (و احببت ان یکون ذلک لک).
(ولى -اى خداى من- سلطنت تو اعظم، ملک و حکومتت با دوامتر از آن است که طاعت اطاعت کنندگان بر آن بیفزاید یا معصیت عصیانگران از آن بکاهد) (و لکن سلطانک اللهم اعظم، و ملکک ادوم من ان تزید فیه طاعه المطیعین، او تنقص منه معصیه المذنبین).
(بنابراین مرا مورد رحمت خویش قرار ده اى مهربانترین مهربانان) (فارحمنى یا ارحم الراحمین).
(از من در گذر اى صاحب جلال و اکرام) (و تجاوز عنى یا ذا الجلال و الاکرام).
(و توبه ام را بپذیر که تو بسیار توبه پذیر و مهربانى) (و تب على انک انت التواب الرحیم).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۷، ص:۳۳۰-۳۱۹
«فأسألک اللّهمّ بالمخزون من أسمائک و بما وارته الحجب من بهائک إلّا رحمت هذه النّفس الجزوعة و هذه الرّمّة الهلوعة الّتی لا تستطیع حرّ شمسک فکیف تستطیع حرّ نارک؟! و الّتی لا تستطیع صوت رعدک فکیف تستطیع صوت غضبک».
«الفاء»: فصیحه اى اذا کان حالى على ما شرحت، فاسالک مستحلفا بالمخزون من اسمائک، و توسیط النداء لمزید التضرع.
و «الباء» للقسم الاستعطافى، و هو ما یجاب بالطلب، او بالا کما وقع هنا، او بلما بمعناها، و یسمى قسم الطلب و قسم السئوال.
و المخزون: المصون المحفوظ من خزنته اذا وضعته فى المخزن صونا له عن ان تناله ید او یتسلط علیه احد، و المراد بالمخزون من اسمائه تعالى ما استاثر بعلمه و حجبه عن خلقه، فلا یعلمه الا هو، کما ورد فى دعاء آخر: «و بالاسماء التى استاثرت بها فى علم الغیب عندک» و وردت بذلک اخبار کثیره منها:
ما رواه رئیس المحدثین فى کتاب التوحید بسنده عن الصادق علیه السلام، و ملخصه ان الله تعالى خلق اسماءه بالحروف فجعلها اربعه اجزاء معا لیس منها واحد قبل الاخر فاظهر منها ثلاثه لفافه الخلق الیها، و حجب واحدا منها و هو الاسم المکنون المخزون، و جعل لکل اسم من الاسماء الظاهره اربعه ارکان، فذلک اثنا عشر رکنا، ثم جعل لکل رکن منها ثلاثین اسما منسوبا الیها، فذلک ثلاثمائه و ستون اسما فهو الرحمن الرحیم الملک القدوس الخالق البارىء المصور و هکذا حتى تتم ثلاثمائه و ستین اسما من الاسماء الحسنى، و ذلک قوله عز و جل: «قل ادعوا الله او ادعوا الرحمن ایا ما تدعوا فله الاسماء الحسنى».
و روى عن النبى صلى الله علیه و آله انه قال: «ان لله تعالى اربعه آلاف اسم الف لایعلمها الا الله، و الف لایعلمها الا الله و الملائکه، و الف لایعلمها الا الله و الملائکه و النبیون، و اما الالف الرابع فالمومنون یعلمونه فثلاثمائه فى التوراه، و ثلاثمائه فى الانجیل، و ثلاثمائه فى الزبور، و مائه فى القرآن، تسعه و تسعون ظاهره و واحد منها مکتوم من احصاها دخل الجنه».
و روى ابوجعفر الصفار فى بصائر الدرجات بسنده عن ابى جعفر علیه السلام قال: «ان اسم الله الاعظم على ثلاثه و سبعین حرفا و انما کان عند آصف منها حرف واحد فتکلم به فخسف بالارض ما بینه و بین سریر بلقیس حتى تناول السریر بیده، ثم عادت الارض کما کانت اسرع من طرفه عین، و عندنا نحن من الاسم اثنان و سبعون حرفا و حرف عند الله استاثر به فى علم الغیب عنده، و لا حول و لا قوه الا بالله العلى العظیم».
و فى هذا المعنى اخبار اخر قال بعض اصحابنا: قوله علیه السلام «على ثلاثه و سبعین حرفا» اى على ثلاثه و سبعین لغه مثل قوله علیه السلام: نزل القرآن على سبعه احرف. فان المراد انه نزل على سبع لغات من لغات العرب کلغه قریش و لغه هذیل و لغه هوازن و لغه الیمن و غیرها، او على ثلاثه و سبعین وجها و جانبا مثل قوله تعالى «و من الناس من یعبد الله على حرف» اى على وجه واحد و هو ان یعبده فى السراء دون الضراء و المراد حینئذ ان الاسم الاعظم له جهات متعدده و وجوه مختلفه یحصل من کل وجه غیر ما یحصل من الوجه الاخر، و اما القول بانه مرکب من حروف التهجى على هذا العدد فبعید، انتهى.
قوله علیه السلام: «و بما وارته الحجب من بهائک» و اریت الشىء مواراه: اذا استرته، و توارى استتر، و منه: «حتى توارت بالحجاب».
و الحجب: جمع حجاب ککتب و کتاب و هو الستر، من حجبه حجبا من باب -قتل- اى منعه لانه یمنع المشاهده، و الاصل فیه جسم حاجزین عینین ثم استعمل فى المعانى فقیل: المعصیه حجاب بین العبد و ربه.
و البهاء: الحسن و الجمال.
و «من»: بیانیه فى الموضعین، و هى و مخفوضها فى محل نصب على الحال.
قیل: المراد بالحجب انوار عزه و جلاله و عظمته و کبریائه.
کما ورد فى حدیث آخر فى وصفه تعالى حجابه النور، اشاره الى ان حجابه تعالى خلاف الحجب المعهوده فهو محتجب عن خلقه بانوار عزه، و هو الحجاب الذى تدهش دونه العقول و تذهب الابصار و تنحصر البصائر، و لو کشف ذلک الحجاب فتجلى للخلق ما وراءه من حقائق الصفات، و عظمه الذات لم یبق مخلوق الا احترق و لا مصنوع الا اضمحل.
کما ورد فى الحدیث المشهور ان لله سبعین الف حجاب من نور و ظلمه لو کشفها لاحرقت سبحات وجهه ما انتهى الیه بصره.
و سبحات بضم السین و الباء الموحده قال الزمخشرى فى الفائق: هى جمع سبحه کغرفه و غرفات: و هى الانوار التى اذا رآها الراون من الملائکه سبحوا و هللوا لما یروعهم من جلال الله و عظمته.
و قال غیره هى محاسنه تعالى و بهاوه لانک اذا رایت الوجه الحسن قلت: سبحان الله.
و المراد بالوجه: الذات، و بما انتهى الیه بصره: جمیع المخلوقات لان بصره محیط بجمیعها، اى لو زالت الموانع من رویته لاحرق نوره و جلاله جمیع المخلوقات لضعف ترکیبهم کما اندک الجبل و خر موسى صعقا.
و فى حدیث آخر ان جبرئیل علیه السلام قال: لله دون العرش سبعون حجابا لو دنونا من احدها لاحرقتنا سبحات وجه ربنا.
و قد تقدم فى الروضه الثالثه کلام مبسوط على الحجب و ذکرنا ما ورد فیها من الاخبار و نقلنا مجمل ما قیل فى هذا الحدیث فمن اراده فلیرجع الیه.
قوله علیه السلام: «الا رحمت هذه النفس الجزوعه» هذا جواب القسم صدرت جملته بالا الاستثنائیه لقصد المبالغه کقول الشاعر:
بالله ربک الا قلت صادقه؛
و الاستثناء مفرغ و المستثنى فى محل نصب على المفعولیه به، و المعنى: ما اسالک الا رحمتک فالمثبت لفظا منفى معنى و لذلک تاتى التفریغ، و وجهه انک اذا قسمت على غیرک قسم طلب فقد ضیقت علیه الامر فى فعل مطلوبک فکانک قلت: ما اطلب منک الا فعلک، فالفعل الماضى فى هذا الترکیب موول بالمصدر لتاتى المفعولیه، و انما جعل فعلا ماضیا لقصد المبالغه فى الطلب حتى کان المخاطب فعل ما طلب منه و صار ماضیا.
فان قلت: تاویل الفعل بالمصدر بدون سابک لیس قیاسا فیلزم الشذوذ مثل تسمع بالمعیدى برفع الفعل، اى سماعک و ادعاء الشذوذ ها هنا غیر متات لاطراد مثل الترکیب و فصاحته.
قلت: لانسلم ان تاویل الفعل بالمصدر و بدون حرف مصدرى شاذ مطلقا، و انما یشذ اذا لم یطرد فى باب، اما اذا طرد فى باب و استمر فیه فلا یکون شاذا کالجمله التى یضاف الیها اسم الزمان مثلا: نحو: جئتک یوم رکب الامیر: اى یوم رکوبه، و «هذا یوم ینفع الصادقین»: اى یوم نفع الصادقین، فهذا مطرد، و مثله: سواء على اقمت ام قعدت، اى قیامک و قعودک، فهو موول بالمصدر دون سابک فى باب التسویه، و لا یعد مثل هذا شاذا لاطراده فى بابه و ما وقع فى بعض التراجم من ان الاستثناء فى قوله الا رحمت مفرغ من اعم الاوقات و ان المعنى سالک دائما الا وقت رحمتک فانى اقطع مسالتک حینئذ فغیر صحیح، لان القسم الاستعطافى لایناسب هذا المعنى اذ یکون الکلام حینئذ خبرا محضا، و الغرض منه هنا الطلب قطعا على ان جعل المستثنى هنا ظرفا تحکم بحت لامقتضى له اصلا.
و الاشاره بهذه النفس الى نفسه الشریفه قال فیها للعهد الحضورى.
و الجزوعه: المبالغه فى الجزع المکثره منه، یقال: جزع الرجل جزعا من باب -تعب- فهو جزع و جزوع للمبالغه اذا ضعفت همته عما نزل به و لم یجد صبرا على تحمله.
و الرمه بالکسر: العظام البالیه و اراد بها جسده الشریف و التعبیر عنه بها اما من باب تسمیه الشىء بما یوول الیه مثل «ارانى اعصر خمرا» او من باب الاستعاره بجامع الضعف، و لعل هذا اولى، لما روى من انهم علیهم السلام لایبقون فى الارض اکثر من ثلاثه ایام و ان اولیاء الله لایبلون فى قبورهم.
و الهلوعه: المبالغه فى الهلع، یقال: هلع هلعا من باب -تعب- اذا جزع اشد الجزع.
قال فى القاموس: الهلع محرکه افحش الجزع، و الهلوع: من یجزع و یفزع من الشر و یحرص و یشح على المال او الضجور لایصبر على المصائب انتهى.
و التفسیر الاول هو قول اهل البیان ان الهلوع تفسیره ما بعده فى قوله تعالى: «ان الانسان خلق هلوعا اذا مسه الشر جزوعا و اذا مسه الخیر منوعا» فکان الهلع سرعه الجزع عند مس المکروه و سرعه المنع عند مس الخیر.
قال ابوالعباس احمد بن یحیى ثعلب: قال لى محمد بن عبدالله بن طاهر: ما الهلع؟ فقلت: قد فسره الله تعالى.
قالوا: و مثله قول الشاعر:
الالمعى الذى یظن بک الظن * کان قد راى و قد سمعا
فان ما بعد الالمعى وصف له مفسر لمعناه.
و قد حکى عن الاصمعى انه سئل عن الالمعى فانشد هذا البیت و لم یزد علیه.
فان قلت: نص علماء العربیه على ان هولاء اذا کان بمعنى فاعل لاتلحقه تاء التانیث بل یستوى فیه المذکر و المونث کرجل صبور و شکور بمعنى صابر و شاکر، و امراه صبور و شکور بمعنى صابره و شاکره، فکیف قال: «النفس الجزوعه و الرمه الهلوعه» و هى بمعنى الجازعه و الهالعه.
قلت: لیست التاء فیهما للتانیث بل هى للمبالغه فى الوصف حتى لو وصف بهما المذکر و قصد زیاده المبالغه لقیل: رجل بزوعه و هلوعه کما قالوا: رجل ملول و ملوله و امراه ملول و ملوله و لو کانت للتانیث لم تلحق وصف المذکر، و اما حمله على الشذوذ کعدوه فیما لاینبغى ارتکابه على انهم قالوا: ان عدوه محمول على صدیقه و هو مفقود هنا.
قوله علیه السلام: «التى لاتستطیع حر شمسک فکیف تستطیع حر نارک» «الفاء»: لترتیب ما بعدها على ما قبلها.
و کیف: منصوب بالفعل بعده قدم علیه للزومه الصدریه بالاستفهام، و اختلفوا فى نصبه، فقیل: على الحالیه، اى على اى حال تستطیع، و قیل: على الظرفیه اى فى اى حال تستطیع. و قیل: على المفعولیه المطلقه، اى اى استطاعه تستطیع، و الاستفهام لانکار الاستطاعه و نفیها، و فى توجیه الانکار الى کیفیه الاستطاعه من المبالغه ما لیس فى توجیهه الى نفسها بان یقال فلا تستطیع حر نارک لما ان کل موجود یجب ان یکون وجوده على حال من الاحوال و کیفیه من الکیفیات قطعا، فاذا انتفى وجوده من جمیع الجهات فقد انتفى وجوده بالطریق البرهانى. و قوله علیه السلام: «و التى لاتستطیع صوت رعدک» اى سماع صوت رعدک فکیف تستطیع سماع صوت غضبک، فحذف المضاف لدلاله المضاف الیه علیه.
روى ان بعض المترفین سمع قصفه رعد هائله فلم یتمالک ان انکب على وجهه خوفا و فزعا، فقال له بعض الحاضرین: هذا صوت رحمته فکیف صوت غضبه.
و فى معنى هذا الفصل من الدعاء قول امیرالمومنین صلوات الله علیه فى خطبه له: یجزع احدکم من الشوکه تصیبه و العثره تدمیه و الرمضاء تحرقه فکیف اذا کان فى طابقین من نار ضجیع حجر و قرین شیطان، نعوذ بالله من ذلک.
«الفاء» الاولى لترتیب ما بعدها من سئوال الرحمه على ما قبلها من وصف حاله بالجزع و الهلع و العجز، و الثانیه للتعلیل، اى لانى امرو حقیر.
قال الجوهرى: المرء: الرجل، یقال: هذا مرء صالح و مررت بمرء صالح و رایت مرءا صالحا، و ضم المیم لغه و هما مرءآن صالحان، و لا یجمع على لفظه، فان جئت بالف الوصل کان فیه ثلاث لغات: فتح الراء على کل حال، حکاها الفراء، و ضمها على کل حال و اعرابها على کل حال، تقول: هذا امرو و رایت امرءا و مررت بامرء معربا من مکانین و لا جمع له من لفظه، و هذه امراه مفتوحه الراء على کل حال، انتهى.
و الحقیر: الذلیل الصغیر.
و خطر الرجل محرکه: قدره و منزلته.
و الیسیر: القلیل و الهین. و منه: «ذلک کیل یسیر».
و لیس: فعل جامد، و من ثم ادعى قوم حرفیته، و معناه نفى مضمون الجمله بعده.
و «من» فى قوله: «مما یزید فى ملکک»: تبعیضیه، اى بعض ما یزید فى ملکک.
و یزید: مضارع زاد المتعدى یقال: زاد الشىء وزدته انا یستعمل لازما و متعدیا، و مفعوله مثقال ذره، اى وزنها.
و الذره: النمله الصغیره، و قیل: ما یرى فى شعاع الشمس من الهباء.
و قوله علیه السلام: «و لو ان عذابى مما یزید فى ملکک»: جمله مستانفه سیقت لتقریر ما قبلها من حکمه بان عذابه لایعود بمنفعه علیه تعالى. و مفعول یزید هنا محذوف للعلم به، اى یزید فى ملکک شیئا او مثقال ذره، و یحتمل ان تکون فى زائده فى المفعول کقوله تعالى: «ارکبوا فیها».
و «اللام» فى قوله علیه السلام: «لسالتک الصبر علیه» جواب لو، اى لطلبت منک توفیقى للصبر على العذاب، و لم یقل لصبرت علیه لان الصبر انما یکون بتوفیق الله تعالى و تثبیته، کما قال لنبیه صلى الله علیه و آله «و اصبر و ما صبرک الا بالله» اى بتوفیقه و تیسیره.
و احببت: اى آثرت و اخترت ان یکون ذلک اى عذابى.
و «اللام» فى قوله: «لک» للتخصیص، اى مختصا بک فتستقل به و لا یشارکک فیه احد.
قوله علیه السلام: «و لکن سلطانک اللهم اعظم و ملکک ادوم» قال الرضى: الواو الداخله على لکن مخففه و مشدده یجوز کونها عاطفه جمله على جمله، و جعلها اعتراضیه اظهر من حیث المعنى.
و لکن بسکون النون مخففه من الثقیله و ارتفاع ما بعدها على الابتداء لاهمالها بالتخفیف، و ضبطت فى بعض النسخ مشدده و نصب الاسم بعدها، و مفادها هنا توکید ما افادته لو من الامتناع مع الاستدراک، و هو رفع توهم یتولد من الکلام السابق. فان قوله علیه السلام: «و لو ان عذابى مما یزید فى ملکک» الى آخره ربما یوهم ان عذابه بالخصوص لا یزید فى ملکه فرفع ذلک الوهم بقوله، و لکن سلطانک الى آخره اى سلطانک ابعد من ان تزید فیه طاعه المطیعین او تنقص منه معصیه العاصین لفرط عظمه، و ملکک کذلک لفرط دوامه. فمن المذکوره لیست الجاره للمفضول فى نحو: زید افضل من عمرو، اذ لا معنى لتفضیل السلطان و الملک فى العظم و الدوام على الزیاده و النقصان، بل هى مثلها فى نحو بعدت منه تعلقت بافعل لماضمته من معنى البعد، لا لما فیه من معنى التفضیل، و هى هنا متعلقه بالاسمین على طریق التنازع، و المفضل علیه متروک ابدا مع افعل فى هذا الترکیب و نحوه لقصد التعمیم، و قد مرت له نظائر بسطنا الکلام علیه فى الروضه السادسه عشر فلیرجع الیه، و انما افرد الضمیر فى قوله: «فیه و منه» مع ان المذکور شیئان فکان حقه ان یقول: فیهما لان السلطان و الملک بمعنى فهو من باب قوله تعالى: «و الله و رسوله احق ان یرضوه» لان رضا احدهما رضا الاخر.
و «او» فى قوله: «او تنقص منه معصیه المذنبین» للایذان بتساوى الزیاده و النقصان فى بعد سلطانه و ملکه عنهما على حد «و لا تطع منهم آثما او کفورا».
قال فى الکشاف: «او»: فى اصلها لتساوى الشیئین فصاعدا فى الشک ثم اتسع فیها فاستعیرت للتساوى فى غیر الشک. و منه قوله تعالى: «و لا تطع منهم آثما او کفورا» اى الاثم و الکفور متساویان فى وجوب العصیان، انتهى.
و یجوز ان یکون ذلک من باب دلاله النص على معنى: ان سلطانه و ملکه اذا کانا ابعد من واحد من الزیاده و النقصان فکونهما ابعد منهما معا اولى، و علیه حمل صاحب الکشاف الایه فى سوره الانسان فقال: انما ذکر باو لان الناهى عن طاعه احدهما یکون عن طاعتهما انهى.
«و الفاء» من قوله علیه السلام «فارحمنى» فصیحه اى اذا کان الامر هکذا فارحمنى. و لما کانت الرحمه سابقه على کل تفضل منه سبحانه قدم طلبها فى الذکر على طلب التجاوز و التوبه فانه ما لم یرحم لایتجاوز و لایتوب، یقال: تجاوز الله عن المسىء و تجاوز عن ذنبه: اى عفا عنه و صفح و لم یواخذه علیه و اصله من تجاوزت المکان اذا تعدیته.
و تاب الله على عبده: رجع عن عقوبته الى اللطف به و التفضل علیه.
و قیل: وفقه للتوبه. و قیل: قبل توبته و انقذه من المعاصى و غفر له.
و جمله قوله علیه السلام: «انک انت التواب الرحیم» تعلیل لاستدعاء التوبه علیه و اجابه المسوول اى: انک انت المختص المستاثر ببلوغ الغایه القصوى من التوبه و الرحمه، و تاکید الجمله لغرض کمال قوه یقینه بمضمونها و هو اقتباس من قوله تعالى حکایه عن ابراهیم و اسماعیل «وتب علینا انک انت التواب الرحیم».
هذا آخر الروضه الخمسین من ریاض السالکین فى شرح صحیفه سید العابدین وفق الله سبحانه لاتمامها لا جنتان زهرات اکمامها صبیحه یوم الجمعه لثلاث بقین من شهر شعبان المکرم سنه ست و مائه و الف و لله الحمد.
