دعای ۴۳ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش دوم)
فَأَسْأَلُ اللَّهَ رَبِّی وَ رَبَّک، وَ خَالِقِی وَ خَالِقَک، وَ مُقَدِّرِی وَ مُقَدِّرَک، وَ مُصَوِّرِی وَ مُصَوِّرَک: أَنْ یصَلِّی عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَنْ یجْعَلَک هِلَالَ بَرَکةٍ لَا تَمْحَقُهَا الْأَیامُ، وَ طَهَارَةٍ لَا تُدَنِّسُهَا الْآثَامُ
هِلَالَ أَمْنٍ مِنَ الْآفَاتِ، وَ سَلَامَةٍ مِنَ السَّیئَاتِ، هِلَالَ سَعْدٍ لَا نَحْسَ فِیهِ، وَ یمْنٍ لَا نَکدَ مَعَهُ، وَ یسْرٍ لَا یمَازِجُهُ عُسْرٌ، وَ خَیرٍ لَا یشُوبُهُ شَرٌّ، هِلَالَ أَمْنٍ وَ إِیمَانٍ وَ نِعْمَةٍ وَ إِحْسَانٍ وَ سَلَامَةٍ وَ إِسْلَامٍ.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اجْعَلْنَا مِنْ أَرْضَى مَنْ طَلَعَ عَلَیهِ، وَ أَزْکى مَنْ نَظَرَ إِلَیهِ، وَ أَسْعَدَ مَنْ تَعَبَّدَ لَک فِیهِ، وَ وَفِّقْنَا فِیهِ لِلتَّوْبَةِ، وَ اعْصِمْنَا فِیهِ مِنَ الْحَوْبَةِ، وَ احْفَظْنَا فِیهِ مِنْ مُبَاشَرَةِ مَعْصِیتِک
وَ أَوْزِعْنَا فِیهِ شُکرَ نِعْمَتِک، وَ أَلْبِسْنَا فِیهِ جُنَنَ الْعَافِیةِ، وَ أَتْمِمْ عَلَینَا بِاسْتِکمَالِ طَاعَتِک فِیهِ الْمِنَّةَ، إِنَّک الْمَنَّانُ الْحَمِیدُ، وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیبِینَ الطَّاهِرِینَ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
پس از پروردگار که ربّ من و توست، و آفریننده من و توست، و مهار مقدّرات من و تو در کف قدرت اوست، و صورتگر من و صورتگر توست می‌خواهم که بر محمد و آلش درود فرستد، و تو را ماه برکتی قرار دهد که گذشت روزگاران آن را از بین نبرد، و ماه پاکیی که گناهان آن را آلوده ننماید،
هلال ایمنی از آفات، سلامتی از زشتی‌ها، هلال خوش طالعی برکنار از نحسی، و میمنت بدون گرفتاری، و آسایش بدون دشواری، و خیر بدون شرّ، هلال ایمنی و ایمان، و نعمت و احسان، و سلامت و اسلام باشد.
بارالها بر محمد و آلش درود فرست، و ما را از خشنودترین (یاپسندیده‌ترین) کسانی قرار ده که این ماه برآنان طلوع کرده، و پاکیزه‌ترین کسانی که به آن نظر نموده، و سعادتمندترین کسانی که در آن به بندگی تو کوشیده، و ما را در این ماه توفیق توبه عنایت کن، و از گناه حفظ فرما، و از دست زدن به نافرمانیت بازدار،
و ادای شکر نعمتت را به ما ارزانی دار، و لباسهای عافیت و سلامت بر ما بپوشان، و به سبب انجام طاعت کامل نعمتت را در این ماه بر ما کامل گردان، زیرا که تو بس بخشنده و ستوده‌ای، و درود خدا بر محمد و آل پاک و پاکیزه‌اش باد.
ترجمه آیتی
پس، از آن خداوند که پروردگار من است و پروردگار تو آفریننده ى من است و آفریننده ى تو تقدیرکننده ى سرنوشت من است و تقدیرکننده ى سرنوشت تو صورتگر نقش من است و صورتگر نقش تو مى خواهم که بر محمد و خاندانش درود بفرستد و تو را هلال برکت گرداند، برکتى که با گذشت روزگار از میان نرود. تو را هلال پاکى و پاکیزگى سازد آن پاکى که لوث گناهانش نیالاید.
تو را هلال ایمنى از آفات و سلامت از سیئات گرداند هلال نیکبختى که در آن شوربختى و بداخترى راه نیابد هلال فرخندگى که در آن از رنج و بلا نشانى نباشد هلال آسودگى که از محنت برکنار بود، هلال نیکى که بدى با آن نیامیزد، هلال ایمنى و ایمان و نعمت و احسان و سلامت و اسلام.
بار خدایا، بر محمد و خاندانش درود بفرست و ما را در شمار خشنودترین کسان قرار ده که این هلال بر آنان طلوع مى کند و منزه ترین کسان که به این هلال نگریسته اند و نیکبختترین کسان که در این ماه تو را مى پرستند. ما را در این ماه توفیق توبه عنایت کن و از گناه در امان دار و از ارتکاب معاصى خود حفظ فرماى.
اى خداوند، ما در این ماه به سپاس نعمت خود برگمار و جامه ى عافیت بر ما بپوشان و تا نعمت خویش بر ما تمام کنى ما را بر آن دار که در طاعت تو به حد کمال بکوشیم، که تو بخشنده ى نعمتهایى و تو ستوده اى. و درود خدا بر محمد و خاندان طیبین و طاهرین او.
ترجمه ارفع
از خدایى که پروردگار و خالق من و توست و تقدیرکننده ى امور و صورت بخش من و توست مسئلت مى جویم که بر محمد و آل او درود فرستد و تو را ماه برکت براى ما قرار دهد که در مرور زمان برکت آن زایل نشود و تو را ماه پاکیزه ای قرار دهد که گناهان آن را آلوده نسازند.
ماهى که از آفات در امان باشد و از لغزشها سلامت، ماهى که نیکبختى آورد و نحسى در آن نباشد و ماه پرنعمت که سختى را همراه نداشته و ماه آسانى که ممزوج با گرفتارى نباشد و ماه خیرى که آلوده به شر نشود، ماه امنیت و ایمان و نعمت و احسان و سلامتى و اسلام.
بار الها بر محمد و آل او درود فرست و ما را از راضى ترین کسانى که ماه بر آنها طلوع مى کند و پاکیزه ترین افرادى که بر ماه نظر مى اندازند و سعادتمندترین کسانى که تو را در این ماه بندگى مى کنند قرار ده و توفیق توبه در آن به ما عنایت کن و ما را از لغزیدن و از اینکه در این ماه به نافرمانى ات بپردازیم حفظ فرما.
و ما را بر آن بدار که شکر نعمت هایت را بجا آوریم و لباس عافیت را در این ماه به تن ما کن و به وسیله کامل کردن فرمانبریت در این ماه نعمتت را بر ما کامل ساز زیرا تو بسیار نعمت دهنده و ستایش شده ای و پروردگار بر محمد و آل پاک و پاکیزه ى او درود مى فرستد.
ترجمه استادولی
پس، از خدایى که پروردگار من و تو، و آفریدگار من و تو، و اندازه دهنده من و تو، و صورتگر من و توست مى خواهم که بر محمد و آل او درود فرستد، و تو را هلال برکتى قرار دهد که گذشت روزگارانش از بین نبرد، و طهارتى که گناهانش آلوده نکند.
هلال امان از آفت ها، و سلامت از آسیب ها؛ هلال سعد بى نحس، و برکت بى کمبود، و آسانى ناآمیخته به سختى، و خیر ناآلوده به شر؛ هلال امن و ایمان، و نعمت و احسان، و سلامت و اسلام قرار دهد.
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و ما را از خشنودترین و پسندیده ترین کسانى قرار ده که هلال ماه بر آنان طلوع کرده، و پاکیزه ترین و شایسته ترین کسانى که به آن مى نگرند، و خوشبخت ترین کسانى که در این ماه تو را بندگى مى کنند، و ما را در این ماه براى توبه موفق بدار، و از گناه بازدار، و از دست زدن به نافرمانیت محفوظ دار.
و در این ماه شکر نعمتت را به ما الهام کن، و زره هاى عافیت را بر تن ما بپوشان، و با توفیق تکمیل طاعتت در این ماه نعمت خویش را بر ما تمام گردان، که تویى نعمت بخش و ستوده. و درود خدا بر محمد و آل پاک و پاکیزه او باد.
ترجمه الهی قمشه‌ای
ترجمه سجادی
پس از خدایى که پروردگار من و پروردگار تو، و آفریننده من و آفریننده تو، و تقدیرکننده من و تقدیرکننده تو، و صورتگر من و صورتگر تو است، درخواست مى کنم که بر محمّد و خاندانش درود فرستد و تو را ماه با برکتى قرار دهد، که (گذشت) روزها از بینش نبرد و طهارتى که گناهان آن را آلوده نکند.
ماه ایمنى از آفت ها و سلامتى از بدى ها، ماه سعادتمندى بى تیره بختى، و برکتى بى گرفتارى با آن، و آسانى نیامیخته با دشوارى، و خیر ناآلوده با شرّ، ماه ایمنى و ایمان و نعمت و احسان و سلامت و اسلام.
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست و ما را از خوشنودترین کسانى که ماه بر او طلوع کرده و پاک ترین کسانى که به سوى آن نگریسته(اند) و نیک بخت ترین کسانى که تو را در آن (ماه) بندگى نموده(اند)، قرار ده و ما را در آن براى توبه توفیق ده و ما را در آن از گناه حفظ کن و ما را در آن از انجام دادن نافرمانى ات نگهدار.
و در آن (ماه) شکر نعمتت را به ما الهام کن و در آن پوشش هاى عافیت را به ما بپوشان و با کامل کردن طاعتت در آن، نعمت را بر ما تمام گردان. به درستى که تو بسیار نعمت دهنده و ستوده اى. و خدا بر محمّد و خاندانش که پاک و پاکیزه اند، درود فرستد.
ترجمه شعرانی
پس مى خواهم از خداوند که پروردگار من و تست و آفریننده ى من و تو و اندازه گیر کار من و تو و نگارنده ى من و تو که درود بر محمد و خاندان او فرستد.
و تو را ماهى خجسته گرداند که با گذشتن روزها خجستگى آن پایدار ماند و ماه پاکى که گناه آن را پلید نکند. از آسیبها ایمن و از معاصى بى گزند گذرد. ماه نوى با شکون باشد بى هیچ نحوست و فرخنده بى هیچ شومى و ماه آسانى که سختى با آن آمیخته نگردد و خیرى که بشر آلوده نشود. ماه نوى که امن و ایمان در بردارد و به نعمت و احسان و تندرستى و اسلام ممتاز باشد.
خدایا درود بر محمد و آل او فرست و ما را از جمله ى پسندیده ترین کسانى قرار ده که ماه بر آنها طلوع کرد و از پاکترین مردمى که سوى آن نگریستند و نیکبخت ترین بندگانى که در این ماه عبادت تو کردند. و ما را توفیق توبه ده و از گناه دور دار و از معصیت حفظ کن
و به شکر نعمت توفیق ده و در دل ما انداز که شکر نعمت گذاریم و ما را به سپر عافیت بپوشان و در این ماه به طاعت و عبادت کامل، نعمت خود را بر ما تمام کن، توئى بخشنده ى نعمت مستحق سپاس بسیار «و صلى الله على محمد و آله الطیبین الطاهرین».
ترجمه فولادوند
پس از آن کردگارى که پروردگار من و پروردگار تو و آفریننده ى من و آفریننده ى تو و تقدیرکننده ى من و تقدیرکننده ى تو و چهره ساز من و چهره ساز توست، در خواست دارم که درود بر محمد و خاندانش
و اینکه ترا هلال فرخنده اى قرار دهد که گردش روزگار آن را در محاق نیفکند و هلال پاکى قرار دهد که گناهان آن را آلوده نسازد، هلال ایمن بودن از آفات و به سلامت رهیدن از بدیها، هلال خوش شگونى که در آن هیچ شومى نباشد، هلال فرخنده اى که در آن دردسر نباشد و آسانى که با دشوارى آمیخته نشود و خیرى که در آن شائبه ى شر نباشد و ( خلاصه :) هلال امن و ایمان و نعمت و احسان و سلامت و اسلام.
بار خدایا! درود بر محمد و خاندان وى، و ما را از خشنودترین کسانى ساز که این هلال بر ایشان طلوع کرده و از پاکیزه ترین اشخاصى قرار ده که به سوى آن نظر افکنده اند و از نیکبخت ترین کسانى که درین ماه به نیایش تو پرداخته اند و ما را هم در این ماه توفیق توبه عنایت فرما و از گناه نگاهدار و از مباشرت به خطاکارى بازدار
و به شکر نعمت خود الهام بخش و جامه ى عافیت به ما در پوشان و با انجام دادن طاعت خود، در این ماه، نعمت خویش را بر ما تمام فرما، چرا که تو بخشنده ى نعمتهاى سترکى و تویى ستوده و درود خدا بر محمد و خاندان بسیار پاک وى.
ترجمه فیض الاسلام
از خدائى که پروردگار من و پروردگار تو و آفریننده ى من و آفریننده ى تو و تقدیرکننده ى من و تقدیرکننده ى تو و صورت بخشنده ى من و صورت بخشنده ى تو است درخواست مى نمایم که بر محمد و آل او رحمت و درود فرستد، و تو را ماه برکت و نیکى گرداند که روزها آن برکت را از میان نبرد (بلکه هر روزى بر اثر بجا آوردن کارهاى شایسته از روز دیگر نیکوتر باشد) و ماه با طهارت و پاکى که گناهان، آن را چرکین نسازد (چنان ماهى که از اعضاء و اندام کارهاى ناشایسته سر نزند)
ماه ایمنى از آفتها و تباهیها و سلامتى و بى گزندى از بدیها (: کبر، حسد، حرص، غرور، حب مال و مانند آنها) ماه سعادت و نیکبختى که نحوست و بداخترى در آن راه نیابد، و ماه برکت که سختى در زندگى با آن نباشد، و ماه آسانى که دشوارى با آن ممزوج و در هم نشود، و ماه خیر و نیکى که بدى با آن آمیخته نگردد، ماه ایمنى (از شیطان و هواى نفس) و ایمان (گرویدن به خدا و رسول و اوصیاء آن حضرت- علیهم السلام-) و نعمت و احسان و سلامتى و اسلام (فرمانبرى از آنچه دستور داده اند)
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و ما را از خشنودترین کسانى که هلال بر آنها طلوع نموده قرار ده، و از پاکیزه ترین کسانى (از اوصاف نکوهیده) که به سوى آن نگاه کرده اند، و از نیکبختترین کسانى که تو را در آن ماه پرستش مى کنند، و ما را در آن براى توبه و بازگشت (از گفتار و کردار ناشایسته) توفیق ده، و از گناه حفظ فرما، و از بجا آوردن معصیت و نافرمانیت نگاهدار
و سپاسگزارى از نعمت و بخشش خود را در آن در دل ما انداز، و پوششهاى عافیت (آنچه که مانع و جلوگیر از زیان و بدى است) را به ما بپوشان، و به وسیله ى کامل کردن طاعت و فرمانبریت در آن، نعمت (خود) را بر ما کامل ساز (بیش از پیش گردان) زیرا تو بسیار نعمت دهنده و ستوده شده اى و خدا درود فرستد بر محمد و آل او که (از هر گناهى) پاکیزه و (از اوصاف ناپسندیده) پاک هستند.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
"از خدا که پروردگار من و تو و آفریننده من و توست، و زمام مقدّرات من و تو به دست اوست و صورتگر من و توست مى خواهم که بر محمّد و آل محمّد درود فرستد، و تو را هلال برکتى قرار دهد که گذشت روزها آن را از بین نبرد، و ماه با طهارت و پاکى که گناهان آن را چرکین نسازد،
ماه ایمنى از آفتها و تباهیها و سلامتى از بدیها، هلال خوش طالعى که نحسى در آن نباشد و میمنتى که گرفتاریى از پس آن نیاید، و آسایشى که دشواریى به آن نیامیزد، و خیرى که شائبه شرّى در آن نباشد، هلال ایمنى و ایمان و نعمت و احسان و سلامت و اسلام باشد.
بارالها بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و ما را از خشنودترین کسانى قرار ده که این ماه بر آنان طالع شده، و پاکیزه ترین کسانى که به آن نگاه کرده، و سعادتمندترین کسانى که در آن به عبادت تو کوشیده اند، و ما را در این ماه توفیق توبه ده، و از گناه نگاهدار، و از دست یازیدن به معصیت بازدار، و شکر نعمت را به ما ارزانى فرما، و جامه هاى عافیت را بر ما بپوشان، و به وسیله انجام طاعاتت در این ماه نعمت را بر ما تمام کن، زیرا که تو زیاد بخشنده ستوده اى، و درود خدا بر محمّد و خاندان پاک و پاکیزه اش باد".
شرح صحیفه (قهپایی)
«فاسال الله ربى و ربک، و خالقى و خالقک، و مقدرى و مقدرک، و مصورى و مصورک، ان یصلى على محمد و آله».
الفاء فصیحه. اى: اذا کان کذلک، فاسال الله. و العدول عن الاضمار الذى هو مقتضى الظاهر لعله للتعظیم و الاستلذاذ و التبرک.
المقدر بمعنى الخالق، فالمعطوف بمنزله التاکید للمعطوف علیه.
یعنى: چون حال بر این منوال است، پس سوال مى کنم خداى سبحانه و تعالى (را) که پروردگار من و پروردگار تو است و آفریننده ى من و آفریننده ى تو است و بخشنده ى صورت من و بخشنده صورت تو است، اینکه رحمت کند بر محمد و آل او.
«و ان یجعلک هلال برکه لا تمحقها الایام، و طهاره لا تدنسها الاثام».
البرکه: النما و الزیاده فى الخیر.
و محق الشىء محقا، ابطله و محاه. و منه سمیت اللیالى الثلاث الاخیره من الشهر محاقا. فانه یمحق نور القمر فیها.
و الطهاره: النزاهه من الادناس. و یندرج فیها نزاهه الجوارح عن الافعال الغیر المستقیمه، و اللسان عن الاقوال المستهجنه، و النفس عن الاخلاق المذمومه و الادناس الجسمانیه، بل النزاهه عن کل ما یشغل عن الاقبال على الحق تعالى، کائنا ما کان.
و الدنس: الوسخ. و تدنس الاثام للطهاره القلبیه ظاهر. فان کل نقیصه یفعلها الانسان یتحصل منها ظلمه فى القلب، کما یحصل من نفس الانسان ظلمه فى المراه. فاذا تراکمت ظلمات الذنوب على القلب، صارت رینا و طبعا، کما تصیر الانفاس و الابخره المتراکمه على جرم المراه صداء.
و اسناد المحق الى الایام و التدنس الى الاثام، مجاز عقلى، و الملابسه فى الاول زمانیه و فى الثانى سببیه.
یعنى: و سوال مى کنم خدا را اینکه بگرداند تو را ماهى با خیر و برکت -که هر روزى از آن بهتر باشد از روز دیگر در وقوع افعال شایسته- و برطرف نسازد روزهاى این ماه خیر و برکت را، و ماهى با طهارت و پاکیزگى که چرکین نسازد آن را گناهان. یعنى چنان ماهى باشد که از جوارح و اعضا افعال ناشایسته سرنزند، و زبان به سخنان ناخوش متنطق نگردد، و نفس از افعال ذمیمه بازایستد، و بالجمله هر چه مشغولى از جناب پروردگار بوده باشد در این ماه به فعل نیاید.
«هلال امن من الافات و سلامه من السیئات».
الامن: اطمینان القلب و زوال الخوف من مصادفه مکروه.
یعنى: و سوال مى کنم از خدا که بگرداند تو را ماهى که ایمن و مطمئن القلب باشیم در این ماه از آفات- بدنیه و نفسانیه، از کبر و حسد و حرص و غرور و غیر آنها- و سالم باشیم از بدیها.
«هلال سعد لا نحس فیه، و یمن لا نکد معه، و یسر لا یمازجه عسر، و خیر لا یشوبه شر».
السعد و السعاده مترادفان. و یضادهما النحس و الشقاوه.
و النکد: عسر المعاش و ضیقه.
یعنى: و ماهى باشد با سعادت که نحوست در او راه نیابد، و با یمن و برکت که تنگى معاش با او نباشد، و ماه آسانى که آمیخته نشود به او دشوارى، و ماه نیکویى که نیامیزد او را بدى.
«هلال امن و ایمان، و نعمه و احسان، و سلامه و اسلام».
قد طلب -علیه السلام- الامن فى هذا الدعاء مرتین، مره مقیدا بکونه من الافات، و مره مطلقا. و کذلک طلب السلامه مرتین، مره مقیده بکونها من السیئات، و اخرى مطلقه. و یمکن ان یراد بالمطلقه سلامه القلب عن التعلق بغیر الحق جل و علا، کما قاله بعض المفسرین فى قوله تعالى: (یوم لا ینفع مال و لا بنون الا من اتى الله بقلب سلیم). و اما الامن المطلق، فلعل المراد به طمانینه النفس بحصول راحه الانس و سکینه الوثوق.
یعنى: و ماهى که ما با طمانینه ى نفس باشیم- که از حب دنیا و هرچه بازآرد از توجه به جناب پروردگار فارغ البال باشیم- و با ایمان باشیم- یعنى تصدیق نماییم به آنچه علم قطعى حاصل است به آنکه پیغمبر صلى الله علیه و آله فرموده است- و با نیکویى و احسان و سلامت قلب باشیم از غیر خداى، و با اخلاص باشیم در کلمه ى اسلام که آن شهادت «لا اله الا الله. محمد رسول الله. على ولى الله» است.
«اللهم صل على محمد و آله. و اجعلنا من ارضى من طلع علیه و ازکى من نظر الیه، و اسعد من تعبد لک فیه».
لفظه «من» فى قوله علیه السلام: «من ارضى» مکسوره المیم. و قد وجد فى بعض النسخ مفتوحه.
المراد بالطلوع اما ظهوره للحس او الطلوع فى هذه اللیله، او الطلوع فى الزمان الماضى مطلقا. و کذلک قوله علیه السلام: «من نظر الیه».
و تزکیه النفس تطهیرها من الرذائل و الادناس و اتصافها بما یعدها لسعاده الدارین و فلاح النشاتین.
و العباده اقصى الذل و الخضوع. و لذلک لا یلیق الا الله.
و الضمیر المرفوع فى «طلع علیه»، و المجرور فى «نظر الیه» راجع الى الهلال. و الضمیر المجرور فى «تعبد لک (فیه)» راجع الى الهلال بمعنى الشهر. فالکلام استخدام.
و اسم التفضیل فى قوله علیه السلام: «و اجعلنا من ارضى من طلع علیه» کما یجوز ان یکون للفاعل -على ما هو القیاس- یجوز ان یکون للمفعول، نحو اعذر و الوم و اشهر. اى: اجعلنا من اعظم المرضیین عندک. و ما قیل ان مجىء اسم التفضیل بمعنى المفعول غیر قیاس بل مقصور على السماع، ففیه انه لما وقع فى کلامه علیه السلام- کفى ذلک فى تجویزه، فلا یحتاج الى السماع من غیره.
یعنى: بار خدایا، رحمت کن بر محمد و آل او. و بگردان ما را از خشنودترین- یا: پسندیده ترین- آن کسى که طلوع کرده است هلال بر او و پاکیزه ترین آن کسى که نظر کرده به سوى این هلال و نیکبخت ترین آن کسى که عبادت و پرستش کرده تو را در این ماه.
«و وفقنا فیه للتوبه».
التوبه لغه الرجوع و یضاف الى العبد و الى الرب تعالى شانه. و معناها على الاول: الرجوع من المعصیه الى الطاعه. و على الثانى: الرجوع عن العقوبه الى العفو و الرحمه. و فى الاصطلاح: الندم على الذنب لکونه ذنبا. و قد تقدم الکلام فیما یتعلق بها من المباحث فى شرح دعائه علیه السلام فى طلب التوبه.
(یعنى:) و توفیق ده و اسباب مهیا گردان براى ما در این ماه از جهت حصول توبه- که آن رجوع و بازگشت است از معصیت و نافرمانى به طاعت و فرمانبردارى تو.
«و اعصمنا فیه من الحوبه».
لعل المراد من العصمه معناها اللغوى، اى: الحفظ عن السوء.
و «الحوبه» -بفتح الحاء المهمله و الباء الموحده-: الخطیئه.
یعنى: و نگاه دار ما را در این ماه از خطایا و گناهان.
«و احفظنا فیه من مباشره معصیتک».
و حفظ کن ما را از مباشرت در کار نافرمانى تو بودن.
«و اوزعنا فیه شکر نعمتک».
الایزاع: الالهام، و هو القاء الخیر فى القلب من دون فکر. و المراد بایقاع الشکر فى القلب لیس هو الشکر الجنانى فقط، بل ما یعم الانواع الثلاثه. فالغرض صرف القلب الى الشکر اعم من ان یکون لسانیا او جنانیا او ارکانیا.
(یعنى:) و ملهم گردان و منصرف گردان دل ما را از ناسپاسى به سپاس کردن نعمت تو در این ماه.
«و البسنا فیه جنن العافیه».
الجنن -بضم الجیم و فتح النون-: جمع جنه -بالضم- و هى الوقایه. و منه: الامام جنه الماموم. لانه یقیه من السهو و الزلل، کما یقى الجنه -و هو الترس- صاحبه.
(یعنى:) و بپوشان ما را سپر عافیت- یعنى دور بودن از امراض و اسقام بدنیه و نفسانیه.
«و اتمم علینا باستکمال طاعتک فیه المنه».
«اتمم» -على همزه القطع- من الاتمام.
یعنى: و تمام گردان بر ما نعمت خود را به طاعت و فرمانبردارى ما تو را در این ماه.
«انک المنان الحمید».
اى: المعطى و المنعم قبل السوال.
و الحمید: اى: المستحق للحمد.
یعنى: زیرا که تویى نعمت دهنده و بخشاینده پیش از سوال کردن، و تویى ستوده شده و سزاوار حمد.
«و صلى الله على محمد و آله الطاهرین».
و رحمت کناد خداى تعالى بر محمد و آل او که پاکند و پاکیزه از گناهان.
شرح صحیفه (مدرسی)
اللغه:
تقدیر: اندازه نمودن.
تصویر: صورت انداختن.
محق: ابطال،
دنس و وسخ: چرک.
نکد: به معنى اندک و ضیق.
الاعراب:
فاء سببیه و احتمال دارد فصیحه باشد.
یعنى: پس سئوال مى کنم خدا را که رب من و تو هست و خلقت کننده ى من و تو هست مهیاکننده ى من و تو هست، و صورت اندازنده ى من و تو هست اینکه صلوه فرستد بر محمد و آل او و آنکه بگرداند تو را هلال نمو و زیادتى که زائل نکند او را روزها، و ماه پاکیزه و پاکى که چرک نکند او را گناهان، و ماه امن از مرض و ماه سلامت از گناهان، ماه خوب و سعد بدى نبوده باشد در آن نیکوئى که ضیق و تنگى نباشد.
ماه آسان و سهل که ممزوج نباشد او را شدت و صعب.
ماه خیر و خوبى که مخلوط نشود او را شر.
ماه امن و ایمان و ماه نعمت و احسان.
توضیح:
بدانکه آنچه از شرور و منافیات طبع که وارد شود بر انسان همه ى آنها به سبب خود اوست و خلاف رضاى حق مرتکب شده باعث عقوبات دنیوى و اخروى مى شود. مثلا ترک صدقه موجب مرض شود، و ترک صله ى رحم قطع عمر کند وضوء بماء مشمس برص آرد زناء طاعون آورد و هکذا.
و همچنین فایز شدن او به سعادات و خیرات از براى آنها مقتضیات است.
مثلا قضاء حوائج دیگران سعه ى رزق آورد.
سوره ى یس در هر صبح دفع بلا کند و قضاى حوائج شود.
نماز شب سعه ى رزق آورد طلوع فلان کوکب در فلان درجه زیادتى نباتات شود، مقارنه ى زهره و مشترى اقتضاى خوبى حال رعایا شود.
و از جمله مقتضیات خیر و سعادات طلوع هلال است که او را مقدر المقدورات خوانند مقتضى از براى جلى از امور سفلیه قرار داده است که مقتضى خیر و خوبى در آن شود چنانکه خلقت عالم کبیر که در حسن صغیر است مقتضى وصول به مقامات عالیه قرار داد.
و شاید قول حضرت عزت که: «و لقد خلقنا الانسان فى احسن تقویم، ثم رددناه اسفل سافلین» است اشاره بدان بود.
هر چه هست از قامت ناساز بى اندام ماست.
پس خطاب به ماه نمودن که او را منشاء این آثار قرار دهد از قبیل سئوال جعل مقتضى است نه اینکه او را فاعل مستقل قرار دهد چنانکه بعضى سفهاء فلاسفه بر آن رفته اند.
اللغه:
الحدیه: المعصیه.
الاعراب:
من ارضى: من حرف جر و ارضى فعل تفضیل به معنى یا مفعول.
یعنى: اى خداى من رحمت فرست بر محمد و آل او و بگردان تو مرا از خشنودتر کسى که طلوع نموده ماه بر آن، و خوبتر کسى که نظر کرده به سوى او و نیکبخت تر کسى که بندگى کرد براى رضاى تو در آن، و توفیق ده مرا در این ماه از براى توبه، و نگهدار ما را در این ماه از خطیه، و حفظ نما ما را در این ماه از مباشرت با معاصى.
اللغه:
اوزع: اى الهم.
جنن: جمع جنه، سپر.
و الهام فرما ما را در این شهر شکر نعمت تو، و بپوشان ما را در آن سپرهاى عافیتت، و تمام کن بر ما به استکمال طاعت در این ماه منت را به درستى که توئى حمید و رحمت فرستاد خدا بر محمد و آل پاکان او.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
پس از معرفى ماه و وظائفش در دومین فراز توجه به حوادثى که در طول یک ماه ممکن است اتفاق بیفتد نموده و در این زمینه از خدا خواسته هایى را مطرح ساخته (بنابراین از خداوند پروردگار من و تو، آفریدگار من و تو، مهندس من و تو، و صورتگر من و تو چنین مسالت دارم) (فاسال الله ربى و ربک و خالقى و خالقک، و مقدرى و مقدرک و مصورى و مصورک).
(که بر محمد و آلش درود فرستد و تو را هلال پر برکتى قرار دهد) (ان یصلى على محمد و آله، و ان یجعلک هلال برکه).
(آن چنانکه گردش ایام، برکت تو را به محاق (نقص و از بین رفتن) نکشاند) (لا تمحقها الایام).
(تو را هلال پاک و طاهرى قرار دهد که گناهان آن را آلوده نسازد) (و طهاره لا تدنسها الاثام).
(هلال و ماهى ایمن از آفات) (هلال امن من الافات).
(و سالم از بدیها و سیئات) (و سلامه من السیئات).
(هلال و ماهى پر از سعادت و نیکبختى که شوم و نحوست در آن راه نیابد) (هلال سعد لا نحس فیه).
(ماه یمن و برکتى که سختى و تنگدستى با آن همراه نباشد) (و یمن لا نکد معه).
(ماه آسانى که هیچ سختى با آن ممزوج نشود) (و یسر لا یمازجه عسر).
و ماه خیر و نیکى که شائبه ى شر و بدى در آن وجود نداشته باشد) (و خیر لا یشوبه شر).
(هلال امن و ایمان، نعمت و احسان و سلامت و اسلام) (هلال امن و ایمان، و نعمه و احسان و سلامه و اسلام).
در سومین فراز به دعا براى خود پرداخته عرضه مى دارد: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست) (اللهم صل على محمد و آله).
(ما را از خشنودترین کسانى قرار ده که هلال ماه بر آنها طلوع کرده است) (و اجعلنا من ارضى من طلع علیه).
(از پاکیزه ترین کسانى که بر آن نظر افکنده است) (و ازکى من نظر الیه).
(از سعادتمندترین کسانى که در این ماه به عبادت تو پرداخته) (و اسعد من تعبد لک فیه).
(در این ماه ما را به توبه موفق دار) (و وفقنا فیه للتوبه).
از گناه ما را حفظ کن (و اعصمنا فیه من الحوبه).
(و از مباشرت گناه و معصیت در آن ما را نگهدار) (و احفظنا فیه من مباشره معصیتک).
(شکر و سپاس نعمتت را در آن به ما الهام فرما) (و اوزعنا فیه شکر نعمتک).
(سپرهاى سلامت و عافیت را در این ماه بر ما بپوشان) (و البسنا فیه جنن العافیه).
(به کمال رساندن طاعتت در این ماه نعمتت را بر ما تمام فرما) (و اتمم علینا باستکمال طاعتک فیه المنه).
(که تو بخشنده و ستوده اى) (انک المنان الحمید).
(و درود خداوند بر محمد و آل طیبین و طاهرینش باد) (و صلى الله على محمد و آله الطیبین الطاهرین).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۵، ص:۵۳۴-۵۲۴
«فأسئل اللّه ربّی و ربّک، و خالقی و خالقک، و مقدّری و مقدّرک، و مصوّری و مصوّرک، أن یصلّی على محمّد و آل محمّد و أن یجعلک هلال برکة لا تمحقها الأیام، و طهارة لا تدنّسها الآثام، هلال أمن من الآفات و سلامة من السیئات، هلال سعد لا نحس فیه، و یمن لا نکد معه، و یسر لا یمازجه عسر، و خیر لا یشوبه شرّ، هلال أمن و إیمان، و نعمة و إحسان و سلامة و إسلام».
و «الفاء» فى «فاسال الله» للدلاله على ترتب السوال على ما قبلها، اى بسبب کون ذلک الامر الحادث مبهما «اسال الله ان یجعلک هلال برکه و امن و سلامه» و نحو ذلک و لا مانع من جعلها فصیحه، اى اذا کان الامر کذلک فسال الله و وضع الاسم الجلیل موضع الضمیر لتعیین المبدع المسخر له بالذات اثر تعیینه بالصفات و للاشعار بتعلیل الحکم فان سوال جعله هلال برکه و طهاره و امن و سلامه الى غیر ذلک من قضیه الالوهیه و لاراده الوصف بما بعده اذ المضمر لا یوصف خلافا للکسائى و اضافه الرب الى یاء المتکلم حقیقیه من قبیل کریم البلد لانتفاء عامل النصب لانه صفه مشبهه و هى لا تشتق الا من لازم او من متعد بعد نقله الیه فلا اشکال فى وصف المعرفه به.
و اما خالق فبمعنى الماضى فلیست اضافته لفظیه غیر موجبه تعرفه لیشکل وصف المعرفه به و تسمیتهم المضاف الیه حینئذ مفعولا انما هو من حیث المعنى لامن حیث الاعراب حتى یلزم کون الاضافه لفظیه، الا ترى انک تقول فى ضارب عبده امس انه مضاف الى المفعول على معنى انه کذلک معنى لا انه منصوب محلا.
و البرکه: الزیاده، و النماء فى الخیر.
و محقه محقا من باب -نفع- نقصه و اذهب منه البرکه، و قیل: هو ذهاب الشىء کله حتى لا یرى له اثر و منه: «یمحق الله الربا» و انمحق الهلال لثلاث لیال من آخر الشهر لا یکاد یرى لخفائه، و الاسم المحاق بالضم و الکسر لغه.
و الطهاره: النقاء و النزاهه من الدنس و النجس و یندرج فیها هنا نزاهه الجوارح عن الافعال المستقبحه و اللسان عن الاقوال المستهجنه و النفس عن الاخلاق و الادناس الجسمانیه و الغواشى الظلمانیه بل النزاهه عن کل ما یشغل عن الاقبال على الحق کائنا ما کان فان کل ذلک مما یعد دنسا عند اهل الله تعالى.
و الدنس: الوسخ، و تدنیس الاثام للطهاره القلبیه ظاهر فان کل معصیه یرتکبها فاعلها یحصل منها ظلمه فى القلب کما یحصل من نفس المتنفس فى المراه ظلمه فیها فاذا تراکمت ظلمات الاثام على القلب صارت رینا و طبعا فیه کما تصیر الانفاس و الابخره المتراکمه على جرم المراه صدءا فیه، و اسناد المحق الى الایام و التدنیس الى الاثام مجاز عقلى، و الملابسه فى الاول زمانیه و فى الثانى سببیه.
و سعد یسعده من باب -تعب- سعدا خلاف شقى و الاسم منه السعاده.
قال الراغب: و هى معاونه الامور الالهیه للانسان على نیل الخیر و تضاده الشقاوه.
و النحس ضد السعد ایضا.
و الیمن: البرکه و حصول الخیر.
و النکد: تعسر المطلوب و شده العیش.
و الیسر بضمتین و بسکون السین: السهوله، یقال یسر الامر یسرا من باب- تعب- و یسر یسرا من باب -قرب- اى سهل فهو یسیر و یضاده العسر، و قیل فى قوله تعالى: «فان مع العسر یسرا» اى مع الفقر غنى و قیل: مع الشده رخاء.
و شابه شوبا من باب -قال-: خلطه مثل شوب اللبن بالماء.
و النعمه: ما قصد به الافضال و النفع، و قد تفسر بالحاله الحسنه و حملها على کل من المعنیین هنا صحیح.
و الاحسان یقال: على وجهین، احدهما الانعام على الغیر، یقال: احسن الى فلان: اى انعم علیه.
و الثانى: احسان فى فعله و ذلک اذا علم علما حسنا او عمل عملا حسنا، و منه قوله علیه السلام: الاحسان ان تعبد الله کانک تراه فان لم تکن تراه فانه یراک و اراده هذا المعنى هنا احسن من الاول، و هو المعنى المتداول على السنه اصحاب القلوب، و ینبغى حینئذ ان یراد بالایمان و الاسلام فى قوله علیه السلام: «هلال امن و ایمان و سلامه و اسلام» المرتبتان المعروفتان بعین الیقین و حق الیقین على مامر شرحه فى الریاض السابقه، و قد طلب علیه السلام الامن مرتین، مره مقیدا بکونه من الافات و مره مطلقا، و کذلک طلب السلامه مره مقیده بکونها من السیئات و اخرى مطلقه.
قال العلامه البهائى: یمکن ان یراد بالسلامه المطلقه سلامه القلب عن التعلق بغیر الحق تعالى، و اما الامن المطلق فلعل المراد به طمانینه النفس بحصول راحه الانس و سکینه الوثوق، فان السالک مادام فى سیره الى الحق یکون مضطربا خائفا لخوف العاقبه و ما یعرض فى اثناء السیر من العوارض العائقه عن الوصول فاذا هب نسیم العنایه الازلیه و ارتفعت الحجب الحائله للطمانیه، و اندکت جبال التعینات الرسمیه تنور القلب بنور العیان، و حصلت الراحه و الاطمئنان، و زال الخوف و ظهرت تباشیر الامن و الامان، و هذان المقامان اللذان هما مقاما الامن و السلامه من مقامات اصحاب النهایات لامن احوال ارباب البدایات. و لعل السعد الذى لا نحس فیه، و الیمن الذى لا نکد معه، و الیسر الذى لا یمازجه عسر، و الخیر الذى لا یشوبه شر، من لوازم هذین المقامین انتهى ملخصا و فى المقام مسائل. ذکرها العلامه المذکور فى الحدیقه الهلالیه لا باس بایرادها هنا:
الاولى: ان خطابه علیه السلام فى الدعاء بعضه متوجه الى الهلال، و مختص به کقوله علیه السلام: «جعلک مفتاح شهر حادث، و ان یجعلک هلال برکه و هلال امن و هلال سعد»، و بعضه موجه الى جرم القمر کقوله علیه السلام: «و امتهنک بالزیاده و النقصان و الاناره و الکسوف» فان الهلال و ان حصل له الزیاده لکن لا یحصل له النقصان. و الکسوف لا یکون للهلال، و قوله: «المتردد فى منازل التقدیر» و یمکن ان یکون متوجها الى جرم القمر ایضا لا الهلال لان الجمع المضاف یفید العموم، و الهلال و ان کان یقطعها باجمعها ایضا الا ان الظاهر ان مراده علیه السلام قطعه لها فى کل شهر، ثم لا استبعاد فى ان یکون بعض تلک الفقر مقصودا بها بعض الجرم اعنى الهلال و بعضها مقصودا بها کله و لا مانع من جعل المقصود بکل الفقر کل الجرم بناء على ان یراد من الهلال جرم القمر فى اللیالى الثلاث الاولى لا المقدار الذى یرى منه مضیئا فیها کما ان البدر هو جرم القمر لیله الرابع عشر لا المقدار المرئى منه فیها، و هذا و ان کان لا یخلو من بعد الا انه یصیر به الخطاب جاریا على و تیره واحده کما هو ظاهر.
الثانیه: جعله علیه السلام مدخول «ما» التعجبیه فعلا دالا على التعجب بجوهره ینبى عن شده تعجبه من حال القمر و ما دبره الله سبحانه فیه، و فى افلاکه بلطائف صنعه و حکمته، و هکذا کل من هو اشد اطلاعا على دقائق الحکم المودعه فى مصنوعات الله سبحانه فهو اشد تعجبا و اکثر استعظاما، و معلوم ان ما بلغ الیه علمه علیه السلام من عجائب صنعه جل و علا و دقائق حکمته فى خلق القمر و نضد افلاکه و ربط ما ربطه به من مصالح العالم السفلى و غیر ذلک فوق ما بلغ الیه اصحاب الارصاد و من یحذو حذوهم من الحکماء الراسخین باضعاف مضاعفه مع ان الذى اطلع علیه هولاء من احواله و کیفیه افلاکه و ما عرفوه مما یرتبط به من امور هذا العلم امور کثیره یحار فیها ذو اللب السلیم قائلا: «ربنا ما خلقت هذا باطلا» و تلک الامور ثلاثه انواع:
الاول: ما یتعلق بکیفیه افلاکه وعدها و نضدها و ما یلزم من حرکاتها من الخسوف و الکسوف، و اختلاف التشکلات و تشابه حرکه حامله حول مرکز العالم لا حول مرکزه و محاذاه قطر تدویره نقطه سوى مرکز العالم الى غیر ذلک مما هو مشروح فى کتب الهیئه.
الثانى: ما یرتبط بنوره من التغیرات فى بعض الاجسام العنصریه کزیاده الرطوبات فى الابدان بزیادته و نقصانها بنقصانه، و حصول البحارین للامراض و زیاده میاه البحار و البناء مع زیاده بنیه فى کل یوم من النصف الاول من الشهر ثم اخذها فى النقصان یوما فیوما فى النصف الاخیر منه و زیاده ادمغه الحیوانات و البانها بزیاده النور و نقصانها بنقصانه و کذلک زیاده البقول و الثمار نموا و نضجا عند زیاده نوره حتى ان المزاولین لها یسمعون صوتا من القثاء و القرع و البطیخ عند تمدده وقت زیاده النور، و کابلاء نور القمر الکتان و صبغه بعض الثمار الى غیر ذلک من الامور التى تشهد بها التجربه، قالوا و انما اختص القمر بزیاده ما نیط به من امثال هذه الامور بین سائر الکواکب لانه اقرب الى عالم العناصر منها، و لانه مع قربه اسرع حرکه فیمتزج نوره بانوار جمیع الکواکب و نوره اقوى من نورها فیشارکها شرکه غالب علیها فیما نیط بنورها من المصالح باذن خالقها و مبدعها جل شانه.
الثالث: ما یتعلق به من السعاده و النحوسه و ما یرتبط به من الامور التى هو علامه على حصولها فى هذا العالم کما ذکره الدیانون من المنجمین، و وردت ببعضه الشریعه المطهره کما رواه الشیخ عماد الاسلام محمد بن یعقوب الکلینى قدس الله روحه فى الکافى عن الصادق علیه السلام قال: «من سافر او تزوج و القمر فى العقرب لم یر الحسنى» و کما رواه ایضا عن الکاظم علیه السلام: «من تزوج فى محاق الشهر فلیسلم لسقط الولد»، و کما رواه شیخ الطائفه فى کتاب التهذیب عن الباقر علیه السلام: «ان النبى صلى الله علیه و آله بات لیله عند بعض نسائه فانکسف القمر فى تلک اللیله فلم یکن منه فیها شىء فقالت له زوجته: یا رسول الله بابى انت و امى کل هذا البغض، فقال لها: ویحک هذا الحادث فى السماء فکرهت ان اتلذذ»، و فى آخر الحدیث ما یدل على ان المجامع فى تلک اللیله ان رزق من جماعه ولدا و قد سمع بهذا الحدیث لا یرى ما یحب.
الثالثه: ینبغى لنا اذا تلونا قوله علیه السلام «هلال امن من الافات» ان یقصد بالافات البدنیه و النفسیه من الکبر و الحسد و الغل و الغرور و الحرص و حب المال و الجاه و امثال ذلک من دواعى النفس و حظوظها و مشتهیاتها البهیمیه و السبعیه فان طلب الامن من هذه الافات التى هى بمنزله الکلاب العاویات و الحیات الضاریات الموجبه للهلاک الحقیقى و الشقاء السرمدى اهم و احرى و الیق و اولى.
ارضى: اسم تفضیل یجوز ان یکون للفاعل على ما هو القیاس فى بنائه، و یجوز ان یکون للمفعول کاشهر و الوم فانه قیاس عند سیبویه و هو کثیر فى کلامهم و قد تقدم له نظائر فى الادعیه السابقه و استوفینا الکلام علیه هناک.
و طلع الشىء طلوعا من باب -قعد- بدا من علو، و المراد بطلوعه ظهوره للحس و العیان کما هو الظاهر، و یمکن ان یراد به خروجه من الشعاع من قولهم: طلعت المراه من خبائها اى خرجت، ثم المراد اما طلوعه الخاص فى هذه اللیله و اما طلوعه فى الزمان الماضى مطلقا، و مثله قوله علیه السلام: «و ازکى من نظر الیه».
و الزکاء بالفتح و المد: الصلاح، یقال: زکى الرجل یزکو اذا صلح.
و تعبد الرجل لله: تنسک و تذلل، و عرفوا العباده بانها فعل اختیارى مباین للشهوات البدنیه تصدر عن نیه یراد بها التقرب الى الله تعالى طاعه للشریعه. و وفقه الله لطاعته توفیقا: هداه و ارشده و سدده.
و التوبه: الرجوع الى الله تعالى بحل عقده الاصرار عن القلب، ثم القیام بحقوق الرب و قد مر الکلام علیها مستوفى فى شرح دعائها.
و عصمه الله من المکروه یعصمه من باب -ضرب- حفظه و وقاه، و الاسم منه العصمه بالکسر و هى فى الاصطلاح لطف یفعله الله بالمکلف بحیث لا یکون معه داع الى فعل المعصیه مع قدرته علیها، و اراده هذا المعنى هنا لا یساعد علیها تعدیه الفعل بمن اذ لم یعهد تعدیتها بها مرادا بها هذا المعنى.
و الحوبه بالفتح: الخطیئه و الاثم من حاب حوبا من باب -قال- اذا اکتسب الاثم.
و باشر الامر مباشره: ولیه بنفسه و حقیقتها الصاق البشره بالبشره، ثم کثر حتى استعمل فى مطلق مزاوله الانسان الامر بنفسه و هى هنا عباره عن اقتراف المعصیه.
و اوزعه الله الشکر: الهمه، و قیل اولعه به، من الوزوع بمعنى الولوع بالشىء.
و الجنن: جمع جنه بالضم و هى الستر من جنه یجنه من باب -قتل- اى ستره.
و العافیه: رفع الله عن العبد ما یضره و تستعمل فى دفع المضرات البدنیه و النفسیه معا، و قد سبق الکلام علیها مستوفى فى الروضه الثالثه و العشرین، و اضافه الجنن الیها من قبیل لجین الماء اى العافیه التى هى کالجنن و لک جعلها استعاره بالکنایه مع الترشیح.
و اتم الله علیه المنه: اکملها، من تم الشىء یتم بالکسر: اى کملت اجزاوه، و استکملت الشىء بمعنى اکملته اى اتممته.
و المنه: النعمه الثقیله و منه: «لقد من الله على المومنین».
تنبیهات:
الاول: المروى فى اکثر النسخ من الصحیفه الشریفه فتح الدال من «اسعد» و وقع فى بعضها کسرها و هو الظاهر، و وجه النصب انه بتقدیر: «و اجعلنا اسعد من تعبد لک فیه» فیکون من باب عطف جمله على جمله، او هو معطوف على محل من ارضى کقوله:
فان لم تجد من دون عدنان والدا * و دون معد فلتزعک العواذل
و لک جعله معطوفا على المفعول الثانى الذى هو متعلق الظرف فى الحقیقه لان مفعولى الجعل بمعنى التصییر اصلهما مبتدا و خبر، فمتعلق الظرف فى الحقیقه الکون المقدر العامل فیه فالتقدیر، و اجعلنا کائنین من ارضى من طلع علیه، و النکته فى سوال جعله اسعد من تعبد دون جعله من جمله الاسعدین لحرصه على کثره العباده و قبولها لاستلزام الاسعدیه ذلک و الله اعلم.
الثانى: قال العلامه البهائى قدس الله روحه فى الحدیقه الهلالیه: الضمائر الراجعه الیه سبحانه من اول هذا الدعاء الى هنا باجمعها ضمائر غیبه ثم انه عدل عن ذلک الاسلوب و جعلها من هنا الى آخر الدعاء ضمائر خطاب، ففى کلامه علیه السلام التفات من الغیبه الى الخطاب، و لا یخفى ان بعض اللطائف و النکت التى اوردها المفسرون فیما یختص بالالتفات فى سوره الفاتحه یمکن جریانه هنا انتهى.
قلت: من یشترط فى الالتفات کون المخاطب فى الحالین واحدا یمنع کون ما وقع فى الدعاء من باب الالتفات لان المخاطب اولا الهلال و الکلام جار معه و المخاطب ثانیا هو الله سبحانه فالمخاطب غیران.
قال صدر الافاضل: فى صرام السقط: ان من شرط الالتفات ان یکون المخاطب بالکلام فى الحالین واحدا کقوله تعالى: «ایاک نعبد و ایاک نستعین» فان ما قبل هذا الکلام و ان لم یخاطب به الله من حیث الظاهر فهو بمنزله المخاطب به لان ذلک یجرى من العبد مع الله لا مع غیره بخلاف قول جریر: ثقى بالله لیس له شریک و من عند الخلیفه بالنجاح
اغثنى یا فداک ابى و امى * بسبب منک انک ذو ارتیاح
فانه لیس من الالتفات فى شىء لان المخاطب بالبیت الاول امراته و بالبیت الثانى هو الخلیفه انتهى.
لکن تعریف الجمهور للالتفات بانه التعبیر عن معنى بطریق من الطرق الثلاثه التى هى التکلم و الخطاب و الغیبه بعد التعبیر عنه بطریق آخر منها یقتضى انه التفات کما ذکره العلامه المذکور و على هذا ففى الدعاء التفاتان:
احدهما: من الغیبه الى الخطاب: و هو الالتفات المذکور.
و الثانى: الالتفات من الخطاب الى الغیبه و هو اعاده ضمائر الغیبه الى الهلال بعد خطابه فى قوله علیه السلام: طلع علیه و نظر الیه الى آخر الدعاء، و النکته فیه انه لما خاطب ربه جل و علا غاب عنه غیره فلم یبق له حضور على عاده الانسان انه اذا لقى من یحب غاب عن قبله سواه فذکر الهلال بضمیر الغیبه و لم یلتفت الیه حتى اتم الدعاء و الله اعلم.
الثالث: قال العلامه المذکور فى الحدیقه الهلالیه ایضا: الضمائر المجروره فى قوله علیه السلام «و اسعد من تعبد لک فیه» الى آخره راجعه الى الهلال بمعنى الشهر و لیس کذلک المرفوع فى طلع علیه و المجرور فى نظر الیه ففى الکلام استخدام من قبیل قول البحترى:
فسقى الغضا و الساکنیه و ان هم * شبوه بین جوانحى و ضلوعى
و لعله لا یقدح فى تحقق الاستخدام کون اطلاق الهلال على الشهر مجازا لتصریح بعض المحققین من اهل الفن بعدم الفرق بین کون المعنیین حقیقیین او مجازیین او مختلفین و ان قصره بعضهم على الحقیقیین على ان کون الاطلاق المذکور مجازا محل کلام انتهى.
هذا آخر الروضه الثالثه و الاربعین من ریاض السالکین و قد وفق الله سبحانه لاتمامها و انتساق مسک ختامها صبیحه یوم الاثنین لثلاث عشره بقین من شهر ربیع الاول من سنه خمس و مائه و الف. و لله الحمد.
