اللَّهُمَّ یا مَنْ لَا یصِفُهُ نَعْتُ الْوَاصِفِینَ وَ یا مَنْ لَا یجَاوِزُهُ رَجَاءُ الرَّاجِینَ وَ یا مَنْ لَا یضِیعُ لَدَیهِ أَجْرُ الْمُحْسِنِینَ وَ یا مَنْ هُوَ مُنْتَهَی خَوْفِ الْعَابِدِینَ. وَ یا مَنْ هُوَ غَایةُ خَشْیةِ الْمُتَّقِینَ،
هَذَا مَقَامُ مَنْ تَدَاوَلَتْهُ أَیدِی الذُّنُوبِ، وَ قَادَتْهُ أَزِمَّةُ الْخَطَایا، وَ اسْتَحْوَذَ عَلَیهِ الشَّیطَانُ، فَقَصَّرَ عَمَّا أَمَرْتَ بِهِ تَفْرِیطاً، وَ تَعَاطَی مَا نَهَیتَ عَنْهُ تَغْرِیراً.
کالْجَاهِلِ بِقُدْرَتِک عَلَیهِ، أَوْ کالْمُنْکرِ فَضْلَ إِحْسَانِک إِلَیهِ حَتَّی إِذَا انْفَتَحَ لَهُ بَصَرُ الْهُدَی، وَ تَقَشَّعَتْ عَنْهُ سَحَائِبُ الْعَمَی، أَحْصَی مَا ظَلَمَ بِهِ نَفْسَهُ، وَ فَکرَ فِیمَا خَالَفَ بِهِ رَبَّهُ، فَرَأَی کبِیرَ عِصْیانِهِ کبِیراً وَ جَلِیلَ مُخَالَفَتِهِ جَلِیلًا.
فَأَقْبَلَ نَحْوَک مُؤَمِّلًا لَک مُسْتَحْییاً مِنْک، وَ وَجَّهَ رَغْبَتَهُ إِلَیک ثِقَةً بِک، فَأَمَّک بِطَمَعِهِ یقِیناً، وَ قَصَدَک بِخَوْفِهِ إِخْلَاصاً، قَدْ خَلَا طَمَعُهُ مِنْ کلِّ مَطْمُوعٍ فِیهِ غَیرِک، وَ أَفْرَخَ رَوْعُهُ مِنْ کلِّ مَحْذُورٍ مِنْهُ سِوَاک.
فَمَثَلَ بَینَ یدَیک مُتَضَرِّعاً، وَ غَمَّضَ بَصَرَهُ إِلَی الْأَرْضِ مُتَخَشِّعاً، وَ طَأْطَأَ رَأْسَهُ لِعِزَّتِک مُتَذَلِّلًا، وَ أَبَثَّک مِنْ سِرِّهِ مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنْهُ خُضُوعاً، وَ عَدَّدَ مِنْ ذُنُوبِهِ مَا أَنْتَ أَحْصَی لَهَا خُشُوعاً، وَ اسْتَغَاثَ بِک مِنْ عَظِیمِ مَا وَقَعَ بِهِ فِی عِلْمِک وَ قَبِیحِ مَا فَضَحَهُ فِی حُکمِک: مِنْ ذُنُوبٍ أَدْبَرَتْ لَذَّاتُهَا فَذَهَبَتْ، وَ أَقَامَتْ تَبِعَاتُهَا فَلَزِمَتْ.
دیار عاشقان (انصاریان)
دعاى سى و یکم:در توبه و بازگشت:
«اَللَّهُمَّ یا مَنْ لاَ یصِفُهُ نَعْتُ الْوَاصِفِینَ وَ یا مَنْ لاَ یجَاوِزُهُ رَجَاءُ الرَّاجِینَ وَ یا مَنْ لاَ یضِیعُ لَدَیهِ أَجْرُ الْمُحْسِنِینَ وَ یا مَنْ هُوَ مُنْتَهَى خَوْفِ الْعَابِدِینَ وَ یا مَنْ هُوَ غَایةُ خَشْیةِ الْمُتَّقِینَ»:
"بارالها، اى که وصف واصفان تو را نمى ستاید، و اى کسى که امید امیدواران از تو درنگذرد، و اى کسى که مزد نیکوکاران نزدت ضایع نگردد، و اى کسى که پایان راه خوف عبادت کنندگان هستى، و اى آن که بیم پرهیزکاران به تو منتهى مى شود".
حقایق ملکوتى:
در جملات زیباى بالا، با زبان الهى حضرت زین العابدین((علیه السلام)) به پنج حقیقت عرشى اشاره شده است.
۱ ـ واصفان از وصفش عاجزند.
۲ ـ او پایان امید امیدواران است.
۳ ـ اجر نیکوکاران در پیشگاه او ضایع نمى شود.
۴ ـ پایان راه خوف عابدان اوست.
۵ ـ بیم اهل تقوا به او منتهى مى گردد.
۱ ـ واصفان از وصفش عاجزند:
انسان در عین اینکه از جهاتى بر بسیارى از موجودات جهان هستى برترى دارد:
«وَ لَقَدْ کرَّمْنا بَنى آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِى الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى کثیر مِمَّنْ خَلَقنا تَفْضیلا»:(۱)
و به تحقیق فرزندان آدم را بسیار گرامى داشتیم، و آنان را در خشکى و دریا حمل کردیم، و از انواع روزى هاى پاکیزه به آنها روزى دادیم، و بر بسیارى از خلق خود برترى بخشیدیم.
ولى این انسان برتر از بسیارى از موجودات، از نظر عقل و درک و فهم و شعور بسیار محدود است.
این مسئله بجاى خود صحیح است که فعالیت فکر و مغزى انسان این تمدن شگرف، و این همه کتابخانه هاى عظیم، و دانشگاه هاى وسیع را به وجود آورده، ولى بر اساس اعتراف خودش هنوز در ابتداى دالان علم است و از داخل این خانه خبرى ندارد.
قرآن مجید دانش بشر را ناچیز شمرده و از تمام دانستنى هاى او تحت عنوان قلیل یاد مى کند:
«وَ ما اُوتیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ اِلاّ قَلیلا»:(۲)
و آنچه از دانش و علم به شما داده شده بسیار اندک است.
قرآن مجید شمردن نعمت هاى الهى را از طاقت بشر بیرون مى داند، چرا که انسان را قدرت احاطه بر تعداد موجودات هستى نیست و علتش آن است که درک و شعور و فهم و عقل او بسیار محدود است، گرچه با این محدودیت راه رسیدن به انواع کمالات و فضائل به روى او باز است.
«قُلْ لَوْ کانَ الْبَحْرُ مِداداً لِکلِماتِ رَبِّى لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ اَنْ تَنْفَدَ کلِماتُ رَبّى وَ لَوْ جَئنا بَمِثْلِهِ مَدَداً»:(۳)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ اسراء، ۷۰.
۲ ـ اسراء، ۸۵.
۳ ـ کهف، ۱۰۹.
بگو اگر دریاها براى نوشتن کلمات پروردگارم مرکب شوند، دریاها پایان مى گیرند، پیش از آنکه کلمات پروردگارم پایان یابد هر چند همانند آن دریاها را به آن اضافه کنیم.
قرآن در این آیه توجه به این واقعیت مى دهد که گمان مبرید عالم هستى محدود به آن است که شما مى بینید یا مى دانید یا احساس مى کنید، بلکه آن قدر عظمت و گسترش دارد که اگر دریاها مرکب شوند و بخواهند نام آنها و صفات و ویژگیهاى آنها را بنویسند دریاها پایان مى یابند پیش از آنکه موجودات جهان هستى را احصا کرده باشند.
توجه به اینکه نیز لازم ات که دریا در اینجا مفهوم جنس را دارد، و همچنین کلمه "مثل" در جمله: لَوْ جَئنا بَمِثْلِهِ مَدَداًنیز معنى جنس را مى رساند، اشاره به اینکه هر قدر همانند این دریاها بر آن افزوده شود باز هم کلمات الهى پایان نمى گیرد.
خلاصه مطلب اینکه این قلمها مى شکند و آن مرکبها تا آخرین قطره تمام مى شود و هنوز شرح مخلوقات و اسرار و حقایق جهان هستى باقى مانده است.
درست فکر کنید یک قلم چقدر قدرت نوشتن دارد؟ سپس فکر کنید از یک شاخه کوچک درخت چند قلم ساخته مى شود؟ پس از آن از یک درخت بزرگ با آن ساقه تنومندش چند هزار یا چند میلیون قلم تهیه مى شود؟ سپس مجموع درختان روى زمین در تمام جنگلها و باغها را در نظر بگیرید، و قلمهائى که از آن ساخته مى شود حساب کنید.
از سوى دیگر با یک قطره مرکب فکر کنید چند کلمه مى توان نوشت؟ سپس آن را در یک استخر و یک دریاچه و یک دریا و اقیانوس و سرانجام همه دریاهاى روى زمین ضرب کنید چه عدد عجیبى را تشکیل مى دهد؟!!
عظمت این سخن آنگاه روشن تر مى شود که به این واقعیت توجه کنیم که عدد سبع در آیه مشابه آیه مورد بحث در سوره مبارکه لقمان عدد "تعداد" نیست بلکه عدد "تکثیر" است و به تعبیر دیگر مفهومش این است که اگر دریاهاى بسیار بر آن دریا بیفزائیم باز کلمات الله پایان نمى یابد.
موضوع مهمى که در اینج توجه به آن لازم است این است که آیه فوق در عین اینکه گسترش بى انتهاى جهان هستى را در گذشته و حال و آینده مجسم مى سازد، ترسیمى از علم نامحدود خداوند نیز هست چرا که مى دانیم خداوند به همه آنچه در پهنه هستى بوده است و خواهد بود احاطه علمى دارد، بلکه علم او به حکم اینکه علم حضورى است از وجود این موجودات جدا نخواهد بود.(۱)
چه کند مشتى خاک درهم پیچیده و امواجى از فعالیت هاى حیاتى و روانى که انسان نامیده مى شود، در مقابل مقام ربوبى احدیت که همه جهان هستى با کهکشانهاى پویا و با انسانهاى بیشمارش، چیزى جز مشتق کوچکى از یک لحظه مشیت او نیست؟
و نیز هر نیروئى که براى کوشیدن در راه او بسیج شود، و هر راهى که براى وصول به اداى حق او درنوردیده شود، جزئى از حق اوست که ادا کردن آن براى انسان امکان پذیر است.
در سه مورد از آیات قرآنى وارد شده است.
«وَ ما قَدَرُوا اللهَ حَقَّ قَدْرِهِ»:(۲)
آنان حق خداوند را به آنطور که شایسته است بجاى نیاورده اند.
بجاى آوردن حق یک حقیقت با دو چیز انجام مى گیرد.
۱ ـ درک و دریافت و محاسبه کامل درباره آن حقیقت، اگر اندک ناتوانى در درک و دریافت و محاسبه یک حقیقت وجود داشته باشد، بدون تردید حق شناخت آن حقیقت ادا نشده است. بدان جهت که احاطه درک و دریافت و محاسبات ما درباره آن مقام شامخ امکان پذیر نیست، لذا اداى حق معرفت او براى ما امکان نخواهد داشت.
این است که معناى آن جمله که به پیامبر اکرم((صلى الله علیه وآله)) نسبت داده شده است که:
«ما عَرَفناک حَقَّ مَعْرِفَتِک»:
خداوندا ما نمى توانیم معرفتى شایسته مقام الهى تو به دست بیاوریم.
۲ ـ بجاى آوردن حق یک حقیقت با نظر به رابطه اى که میان انسان و آن حقیقت وجود دارد.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ "تفسیر نمونه" ج۱۲، ص۵۷۲.
۲ ـ انعام، ۹۱ ـ حج، ۷۴ ـ زمر، ۶۷.
در مسئله مورد بحث، حقیقتى که اداى حق او مطرح است، خداوند است، بدان جهت که عظمت هاى الهى بى نهایت است، و رابطه انسان با خدا رابطه مخلوق با خالقى است که داراى عظمت هاى بى نهایت مى باشد، و معناى اداى حق چنین خالق، نوعى احاطه بر او و بى نیاز شدن از او را دربر دارد، لذا اداى حق عملى و عبودیت نهائى درباره خدا امکان ناپذیر مى باشد. این است معناى آن جمله که به پیامبر اکرم((صلى الله علیه وآله)) نسبت داده شده است که:
ما عَبَدناک حَقَّ عِبادَتِک:
و ما نمى توانیم عبادتى شایسته مقام او بجاى بیاوریم.(۱)
حضرت سیدالشهدا((علیه السلام)) در همین زمینه در قسمتى از دعاى عرفه به پیشگاه حضرت محبوب عرضه مى دارد:
اِلهى اَنَا الْجاهِلُ فِى عِلْمى فَکیفَ لا اَکونُ جَهُولاً فِى جَهْلِى؟!:
هر چند دانش فرا بگیرم باز در عین دانائیم نادانم، چگونه مى توانم در عین جهلم نادان نباشم.
خداوندا ما مى خواهیم بدانیم، اما نسبى و محدود بدن دانشها، علم ما را از مطلق بودن دور مى سازد، و بدین جهت ما هرگز نمى توانیم به طور مطلق با واقعیات در تماس بوده باشیم.
ما انسانها در تحصیل سود، خوش باوریم، آرى خیلى زود باوریم، از همین زودباوریها است که روشنائى مخلوط به تاریکى ها را که خودمان هم در ایجاد آن روشنائى بازیگرى داشته ایم، نور مطلق فرض مى کنیم، بالاتر از این به دیگران هم دستور یا توصیه یا حداقل سفارش مى کنیم که شما هم در این روشنائى مطلق ببینید!!
و آنگاه اگر هم فرض کنیم با تمام واقعیات جهان هستى آشنائى پیدا نموده ایم، آیا مى توانیم تمام خصوصیات و جزئیات سیستم گذشته و آینده بشریت و جهان هستى را بدانیم؟ آیا ما مى توانیم از حقیقت مشیت جاریه خداوندى اطلاعى داشته باشیم؟ البته نه و یقیناً چنین نیست، ما نه فقط به تمام واقعیات جهان هستى آشنا نیستیم، بلکه سرنوشت یک ذرّه بى مقدار را هم نمى توانیم دقیقاً معین نمائیم، زیرا اگر این توانائى را داشتیم تمام جهان را مى شناختیم، آرى این یک اعتراف تلخ است ولى چه باید کرد زیرا حقیقت است.
اما همین که به نادانى خود اعتراف مى کنیم و قطره علم خود را از هوا و از آلودگیهاى نفسانى دور مى کنیم اتصال آن را به دریاى علم تو اى خداوند دانا درک مى کنیم.(۲)
آرى تمام این سطورى که خواندید همان است که امام عابدان، و محبوب محبان، و عشق عاشقان در جمله اول دعاى سى و یکم با تمام وجودش فریاد مى زند:
«اَللَّهُمَّ یا مَنْ لاَ یصِفُهُ نَعْتُ الْوَاصِفِینَ»:
بارالها، اى خداوندى که توصیف وصف کنندگان به هیچ صورت تو را وصف نتواند کرد. دیده در هجر تو شرمنده احساتم کرد *** بس که شبها گهر اشک به دامانم کرد
۲ ـ او پایان امید امیدواران است:
وجود مقدّسى که از باب لطف و عنایت، و رحمت و مرحمت صفحه با عظمت هستى را به وجود آورده، و این همه نقش رنگارنگ بر آن نقاشى نموده، از خاک ناچیز نطفه انسان را ساخته، و در تاریک خانه رحمْ بدن و صورت وى را آراسته، آنگاه از روح خود در او دمیده، و آنچه لازمه رشد و کمال بوده مایه آن را در
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ "تفسیر نهج البلاغه" جعفرى، ج۲، ص۲۷.
۲ ـ "نیایش حسین در عرفات"ص۳۳.
وجودش نهاده، سپس وى را با بدرقه محبت و لطفش به دنیا آورده، و آغوش مهر مادر و عشق پدر را جایگاه او قرار داده، از سینه مادر به او شیر گوارا نوشانده، و پدر را خدمتکار دست به سینه او فرموده، پس از مدتى از میان لثه هایش دندان رویانیده، و به تدریج سفره زندگى را در خور او پهن کرده و وى را به انواع نعمت هاى ظاهرى و باطنى آراسته، البته باید نهایت امید وى باشد، زیرا تمام تکیه گاههائى که بشر برا خود انتخاب کرده بناى بر آب است، و در طول تاریخ بسیار اتفاق افتاده که امید افراد به افراد یا امید افراد به عناصر و اشیاء، تبدیل به یأس و ناامیدى شده و تنها جائى که امید کسى ناامید نشده پیشگاه مقدس حضرت اوست.
دردمندى به در خانه اش نرفت که دردش دوا نشد، حاجتمندى به او مراجعه نکرد مگر اینکه حاجتش برآورده شد، مستمندى از او نخواست، مگر اینکه به خواسته اش رسید، قرض دارى نزد او نرفت مگر اینکه قرضش ادا شد. گنهکارى به حضرتش ننالید مگر اینکه گناهش در دایره عفو و بخشش رفت.
خاموشم و بى تابى فریاد تو دارم *** چندانکه بمانم به جهان یاد تو دارم
این ناله که قد مى کشد از سینه تنگم *** تصویر نهال از غم آزار تو دارم
تمثال گل و رنگ بهارم چه فریبد *** من آینه حسن خدا داد تو دارم
هر چند به صد رنگ زنم دست تصنّع *** چون وانگرم خامه بهزاد تو دارم
تا زنده ام از جان کنى ام نیست رهائى *** شیرینى و من خدمت فرهاد تو دارم
گو شیشه امکان شکند سنگ حوادث *** من طاقى از ابروى پریزاد تو دارم
پرواز نفس یاد گرفتارى شوق است *** این یک دو پر از خانه صیاد تو دارم
چشمت به نگاهى ز جهان منتخبم کرد *** تمغاى قبول از اثر صاد تو دارم
مطرب چه ترا ور بزنى بى نفس من *** هر ناله که من دارم از ارشاد تو دارم
بیدل توبه من هیچ مدارا ننمودى *** عمرى است که پاس دل ناشاد تو دارم
۳ ـ اجر نیکوکاران در پیشگاه او ضایع نمى شود:
وجود مقدس او آگاه به تمام واقعیات است، و ظاهر و باطن هر چیزى در پیش اوست.
استحقاق هر عمل کننده اى براى او معلوم است، و هیچگونه عجزى از اداى حق صاحب حق ندارد.
کرم و لطف و رحمت ذات اوست و ذرّه اى بخل و امساک در آن درگاه وجود ندارد، بنابراین ضایع شدن حق صاحب حق از کرم بى نهایت در بى نهایت معقول نیست.
ما هکذَا الظَّنُّ بِک وَ لا اُخْبِرْنا بِفَضْلِک عَنْک یا کریمُ یا رَبِّ:
قسمتى از جملات عرشى و ملکوت امام عارفان، شمع وجود عاشقان حضرت امیرالمؤمنین((علیه السلام)) در دعاى کمیل است که:
به وجود مقدست این گمان نمى رود که اجرى در پیشگاهت ضایع شود و بدون علّت کسى در معرض بى لطفى تو قرار گیرد، و چنین خبرى از جانب خود تو و فرستادگانت که به ما بندگان نرسیده که تو ضایع کننده اجرى.
سند محکم عنایت او را نسبت به نیکوکاران در آیات زیر ملاحظه کنید:
فَاسْتَجابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ اَنّى لااُضیعُ عَمَلَ عامِل مِنْکم مِنْ ذَکر اَوْ اُنْثى»:(۱)
پس خداوند دعاى اهل ایمان را مستجاب کرد که البته من عمل هیچ عمل کننده اى از مرد یا زن را بدون مزد نمى گذارم و زحمت احدى در پیشگاه من ضایع نمى شود.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ آل عمران، ۱۹۵.
«وَ لا نُضیعُ اَجْرَ الْمُحْسنینَ»:(۱)
و اجر هیچ کس از نیکوکاران را ضایع نمى گذاریم.
«اِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ اِنّا لانُضیعُ اَجْرَ مَنْ اَحْسَنَ عَمَلا»:(۲)
آنان که به خدا و قیامت ایمان آوردند و کار شایسته انجام دادند، بدانند که ما هم اجر آنها را که عمل نیکو بجا آوردند ضایع نمى کنیم.
«اِنَّ اللهَ لایضیعُ اَجْرَ الْمُحْسِنینَ»:(۳)
بدرستى که خداوند اجر نیکوکاران را ضایع نمى کند.
«وَ اصْبِرْ فَاِنَّ اللهَ لایضیعُ اَجْرَ الْمُحْسَنینَ»:(۴)
و (در برابر حوادث، ناملایمات، عبادات، معاصى، جبهه و جهاد به خاطر بجا ماندن دین و ایمان) صبر کن، به حقیقت که خداوند پاداش نیکوکاران را ضایع نمى سازد.
«اِنَّهُ مَنْ یتَّقِ وَ یصْبِرْ فَاِنَّ اللهَ لایضیعُ اَجْرَ الْمُحْسِنینَ»:(۵)
آرى آن کس که تقوا پیشه کند و پایدارى ورزد بداند که خداوند مزد نیکوکاران را ضایع نمى سازد.
این هم ز عجایب است که عبد مالک خود و عملش نیست، آنچه دارد از خدا دارد، جسم و جان را او عنایت کرده، توفیق عمل را او مرحمت فرمود، طریق هدایت را او ارائه نموده، شوق به اجراى فرامین و دستورات را او در قلب شعهور ساخته، آن وقت عمل کننده را مستحق و طلبکار دانسته و به طور مکرّر در قرآن مجید اعلام نموده که اجر نیکوکار را ضایع نخواهم گذاشت!
این نکته نیز ناگفته نماند که محسن از نظر قرآن انسانى است که قلبش آراسته به ایمان، جانش پیراسته از زشتى هاى معنوى، و نفسش مزین به زینت اخلاق حسنه، و عملش موافق با دستورات قرآن و خواسته هاى پیامبر و امامان معصوم است، و چنین انسانى بدون شک اجر اعمال و اخلاقش در پیشگاه حضرت حق ضایع نگردد.
من به بوى خوش تو دلشادم *** ورنه از خود گرهى بر بادم
شوم از خویش به هر لحظه خراب *** کند آن لطفِ خفى آبادم
بى نسیمت بردم باد صبا *** لطف کن تا ندهى بر بادم
اى خوش آندم که مرا یاد کنى *** اى که یک دم نروى از یادم
لطف پنهان ز دلم بازمگیر *** که در این لطفِ نهانى زادم
لطف تو گر نبود با غم تو *** قهر این غم بکند بنیادم
نرسى گرتو به فریاد دلم *** از فلک هم گذرد فریادم
بیستون غمت و تیشه صبر *** که تو شیرینى و من فرهادم
کمر بندگیت بست چو فیض *** از غم هر دو جهان آزادم
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ یوسف، ۵۶.
۲ ـ کهف، ۳۰.
۳ ـ توبه، ۱۲۰.
۴ ـ هود، ۱۱۵.
۵ ـ یوسف، ۹۰.
۴ ـ او پایان راه خوف عابدان است:
آنان که در بندگى و طاعت، در عبادت و خدمت، از جسم و جان مایه مى گذارند، آنان که شوقى جز رسیدن به وصال محبوب ندارند، آنان که همّتى جز به دست آوردن رضاى دوست در دلشان نیست، آنان که عبادت حق را اصل و ریشه، و هدف واقعى مى دانند، و وجودشان منبع خیر و برکت است، در عین حال در ذات قلبشان نگران این معنا هستند که مبادا لحظه اى اعراض از حق و یا دچار شدن به فراق محبوب گریبان جانشان را بگیرد، اینان اِعراض از دوست را سخت ترین و بدترین و شکننده ترین بلا مى دانند، و فراق دوست را در سوزندگى، شدیدتر از آتش جهنم حساب مى کنند.
اینان وقتى از نگرانى نجات پیدا مى کنند که به وصال دوست برسند و شاهد لقاى معشوق را در آغوش جان بگیرند.
عشّاق را حیات به جانست و جان توئى *** جان را اگر حیات دگر هست آن توئى
هر جا مَهى است پیش رخت هست ناتمام *** ماه تمام روى زمین و زمان توئى
ى.سف اگر چه بود به خوبى عزیز مصر *** حالا به ملک حُسن، عزیز جهان توئى
گر صدهزار مهر بنا نمایند مهوشان *** ایشان ستمگرند همین مهربان توئى
گر دل ز درد خون شد و گر جان به لب رسید *** غم نیست چون طبیب من ناتوان توئى
گر جان به باد داد هلالى از آن چه باک *** جانانى که هست در تنِ او جاودان توئى
۵ ـ بیم اهل تقوى به او منتهى مى شود
تقوا که همان نیروى ضبط نفس و خود نگهدارى از بى پروائى در مسئله گناه و رعایت جانب حق است، طبعاً ملازم با نوعى بیم و هراس مى باشد. و قهراً آدمى را از افتادن در گناه باز مى دارد.
این حال خوف و نگرانى از عواقب طغیان بر خدا ممکن است در ابتداى امر از تصور کیفرهاى اخروى و یا عوامل دیگر از جهات اخلاقى و اجتماعى در انسان به وجود آید، ولى تدریجاً بر اثر اشتداد درجه عرفان به مقام ربوبیت و آشنائى بیشتر با کانون عزّ و جلال و قهاریت حضرت حق، آن حال خوف و نگرانى از آینده کار، تبدیل به حال "خشیت" و انکسار و خشوع روح از درک مهابت حضرت قهار مى گردد، و آدم آگاه هر چند بى گناه را هم مى لرزاند.
«اِنَّما یخْشَى اللهَ مِنْ عَبادِهِ الْعُلَماءُ»:(۱)
از بندگان خدا تنها آنان که آگاه به حقایقند در حال خشیت از پروردگارند.
قرآن در وصف انبیاء مى فرماید:
«اَلَّذینَ یبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللهِ و یخشونه وَ لا یخْشَوْنَ اَحَداً اِلاَّ اللهَ:(۲)
آنان که به تبلیغ برنامه هاى جامع حقّ مى پردازند و تنها از او مى ترسند و جز الله از احدى باک ندارند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ فاطر، ۲۸.
۲ ـ احزاب، ۳۹.
آرى، آنان که در این پهنه هستى به جلال و جمالى که فوق آن متصور نیست پى برده اند، و ناچیزى خویش و جمله موجودات را در جنب آن عظمت بى پایان درک کرده اند، دلى سرشار از خشیت و انکسار دارند، و قلبى مرعوب از سطوت ذوالجلال.
«اِذا ذُکرَ اللهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ اِذا تُلِیتْ عَلَیهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ ایماناً».
و هر وقت یاد خدا به میان آید دلهاشان ترسان گردد، و هر وقت آیات خدا بر آنان تلاوت شود ایمانشان را افزون سازد.
و همین ما هستند که یک تذکر از انبیاء و یک اشاره از اولیاء خدا، چنان تکانى بر روحشان مى افکند که گاه از شدّت ارتعاش قالب تهى مى کنند، چنان که آن مرد بیدار دل به نام همّام از شنیدن اوصاف اهل تقوا از زبان امیرالمؤمنان((علیه السلام)) فریادى کشید و جان داد، آنگاه امام فرمود:
هکذا تَصْنَعُ الْمَواعِظُ الْبالِغَةُ بِاَهْلِها:(۱)
اندرزهاى رسا، در دل آنان که اهلش باشند اینچنین اثر مى گذارد.
شنید از گوش دل آواى معشوق *** فکند از شوق سر در پاى معشوق
اگر سرّ ازل محرم کند گوش *** در افتد تا ابد سر مست و مدهوش
ز دام تن پرد مرغ روانش *** بیاساید ز درد هجر جانش
اگر در روایات آمده: که امام عارفان على((علیه السلام)) به هنگام نماز و بخصوص در حال خلوت با حضرت معبود در دل شب بدنش مى لرزید و انقلابى عجیب بر روح مقدسش عارض مى گردید و احیاناً از حال مى رفت، این نه آن خوف و نگرانى از تقصیر در انجام وظائف، و ترس از مجازاتهاى خداوند در روز محشر و حساب بود، نه ـ معاذالله ـ او که معصوم است و کوچک ترین تقصیر از وى در امر وظائف به وقوع نپیوسته است، بلکه این همان حال خشیت و انکسار یک دل آگاه از عظمت بى نهایت در بى نهایت است که خود و تمام ماسوا را مستهلک در پرتو آن تجلّیات قاهره مى دید و از خود بى خود مى شد.(۲)
«هَذَا مَقَامُ مَنْ تَدَاوَلَتْهُ أَیدِی الذُّنُوبِ وَ قَادَتْهُ أَزِمَّةُ الْخَطَایا وَ اسْتَحْوَذَ عَلَیهِ الشَّیطَانُ
فَقَصَّرَ عَمَّا أَمَرْتَ بِهِ تَفْرِیطاً وَ تَعَاطَى مَا نَهَیتَ عَنْهُ تَغْرِیراً
کالْجَاهِلِ بِقُدْرَتِک عَلَیهِ أَوْ کالْمُنْکرِ فَضْلَ إِحْسَانِک إِلَیهِ حَتَّى إِذَا انْفَتَحَ لَهُ بَصَرُ الْهُدَى وَ تَقَشَّعَتْ عَنْهُ سَحَائِبُ الْعَمَى
أَحْصَى مَا ظَلَمَ بِهِ نَفْسَهُ وَ فَکرَ فِیمَا خَالَفَ بِهِ رَبَّهُ فَرَأَى کبِیرَ عِصْیانِهِ کبِیراً وَ جَلِیلَ مُخَالَفَتِهِ جَلِیلاً»:
"این جایگاه کسى است که گناهان و معاصى او را دست به دست داده اند، و مهارهاى خطا او را پیش رانده اند، و شیطان بر او غالب شده، پس در برابر امر تو از روى بى مبالاتى کوتاهى کرده، و از سر غرور به نواهى و محرّمات تو گرائیده، مانند کسى که به قدرت تو بر خودناآگاه، یا فضل و احسان تو را درباره خویش منکر باشد، تا چون چشم هدایتش گشوده، و ابرهاى کورى از برابرش پراکنده شده، ستم خویش را درباره خود یافته، و در موارد مخالفت با پروردگار خود اندیشیده، پس گناه بزرگش را بزرگ و مخالفت کلانش را کلان دیده".
دست به دست شدن گناهکار
انسان دشمنان عجیب و غریب و معاندان بسیار خطرناکى دارد. از جمله دشمنان او، جهل و نادانى و عدم معرفت به حقایق ملکوتى و مسائل الهى شرعى است. قرآن و روایات جهل را دشمن انسان دانسته، و رهائى از این دشمن را به وسیله سلاح علم و معرفت، و آگاهى و دانائى واجب دانسته است.
در روایات باب علم آمده:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ "نهج البلاغة" خطبه ۱۸۴.
۲ ـ کتاب "توبه" ص۳۱.
طَلَبُ الْعِلْمِ فَریضَةٌ عَلى کلِّ مُسْلِم وَ مُسْلِمَة:(۱)
دنبال کردن علم، و طلب معرفت بر هر مرد و زن مسلمانى فریضه است.
از حضرت صادق((علیه السلام)) روایت شده:
طَلَبُ الْعِلْمِ فَریضَةٌ مِنْ فَرائِضِ اللهِ:(۲)
طلب کردن دانش و معرفت واجبى از واجبات خداوند است.
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) فرمود:
اَوْحَى اللهُ اِلَىَّ اَنَّهُ مَنْ سَلَک مَسْلَکاً یطْلُبُ فِیهِ الْعِلْمَ سَهَّلْتُ لَهُ طَریقاً اِلَى الْجَنَّةِ:(۳)
خداوند به من وحى فرمود: هر کس رونده راهى باشد که در آن راه طلب دانش و معرفت کند، راه بهشت را بر او آسان مى کنم.
حضرت على((علیه السلام)) مى فرماید:
لا مُصیبَةَ اَعْظَمُ مِنَ الْجَهْلِ:(۴)
مصیبتى بزرگتر از نادانى وجود ندارد.
و نیز آن حضرت فرمود:
لا عَدُوَّ اَضَرُّ مِنَ الْجَهْلِ:(۵)
دشمنى ضرر زننده تر از جهل نیست.
حضرت رضا((علیه السلام)) مى فرماید:
اَلْجَهْلُ وَ الْبُخْلُ اَذَمُّ الاَخْلاقِ:(۶)
نادانى و بخل از بدترین موارد اخلاق است.
على((علیه السلام)) مى فرماید:
لا یرى الْجاهِلُ اِلاَّ مُفْرِطاً اَوْ مُفَرِّطاً:(۷)
جاهل در تمام امورش یا افراطى است یا تفریطى. (یا کارش جلوتر از دستورات اسلام است، یا مادون دستورات. در افراطش گناهکار و در تفریطش نیز معصیت کار است).
از جمله دشمنان انسان هواى نفس است.
هوا عبارت است از امواجى که از جوشش غرائز حیوانى سر مى کشد و فضاى درون را تیره و تار مى کند، و عوامل و وسایل درک و دریافت حقیقت را فلج مى نماید.
هوا یعنى خواستن بى محاسبه، و همین است که اصالت ها و حقایق را از جلوى چشم و عقل و وجدان دور مى کند.
این همان "مى خواهم" است که به هیچ علت و دلیلى جز خود تکیه ندارد و این یک سخن بى اساس است که در موقع سؤال از کسى که مطابق هوا عمل کرده به عنوان جواب بگوید: دلم خواست، کدام دل؟!
تو همى گوئى مرا دل نیز هست *** دل فراز عرش باشد نى به پست
اگر با این دشمن مبارزه نشود، و این عامل خطرناک از صحنه حیات دفع نشود، و خلاصه اگر این مرض علاج نگردد به هوا محورى مى انجامد که تا سر حد معبودیت: "خدا را کنار زدن و خود بجاى او نشستن" پیش مى رود.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ "بحار" ج۱، ص۱۷۷.
۲ ـ "بحار" ج۱، ص۱۷۲.
۳ ـ "بحار" ج۱، ص۱۷۳.
۴ ـ "مستدرک سفینة البحار" ج۲، ص۱۶۶.
۵ ـ "مستدرک سفینة البحار" ج۲، ص۱۶۶.
۶ ـ "بحار" ج۱، ص۹۴.
۷ ـ "نهج البلاغة" فیض الاسلام، حکمت ۶۷.
گذر کن ز بیغوله نام و ننگ *** به شه راه مردان درآیى درنگ
رسوم سفیهان ابله بمان *** که رسم سفیهان کند کار تنگ
فراخ است و هموار راه خرد *** در این راه نه خار باشد نه سنگ
به دست آورى گر تو میزان عقل *** نباشد تو رابا خود و غیر جنگ
چو آهنگ جان تو آرد هوا *** به خیل هواى خدا زن چنگ
به قدر ضرورت ز دنیا بگیر *** مکن بار بر خود گران و ملنگ
کمى مال، افزونى راحت است *** کمى جاه، آسایش از نام و ننگ
پذیرفتى این نکته را گر چه فیض *** وگرنه سر خالى از عقل و سنگ
هواپرستى انسان را از استفاده کردن از آیات خدا باز مى دارد، و آدمى را برده و بنده شیطان مى سازد، و از منافع هدایت محروم و دچار ضربه هاى ضلالت و غوایت مى نماید.
هواپرستى انسان را از درجات عرشى و برکات معنوى، و واقعیات ملکوتى به درکات پستى و ماده پرستى و تنبلى و سستى سوق مى دهد.
هواپرستى صفات انسانى و ملکات الهى را از انسان سلب، و او را به حیوانى درنده و به تعبیر قرآن سگى پارس کننده مبدل مى کند.
قرآن درباره مردى که در بنى اسرائیل دچار هواپرستى شد مى فرماید:
«وَ اتْلُ عَلَیهِمْ نَبَأَ الَّذى آتَیناهُ آیاتِنا فَانْسَلَخَ مِنْها فَاَتْبَعَهُ الشَّیطانُ فَکانَ مِنَ الْغاوینَ. وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها وَ لکنَّهُ اَخْلَدَ اِلَى الاَْرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَمَثَلُهُ کمَثَلِ الْکلْبِ اِنْ تَحْمِلْ عَلَیهِ یلْهَثْ اَوْ تَتْرُکهُ یلْهَثْ ذلِک مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذینَ کذَّبُوا بِایاتِنا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یتَفَکرُونَ»:(۱)
داستان آن کس را که آیات خود را به او دادیم، ولى سرانجام از آنها خارج شد و گرفتار وسوسه هاى شیطان گشت و از گمراهان شد براى آنها بخوان...
این آیه به روشنى اشاره به داستان کسى مى کند که نخست در وصف مؤمنان بوده و حامل آیات و علوم الهى گشته، سپس از این مسیر گام بیرون نهاده، به همین جهت شیطان به وسوسه او پرداخته و عاقبت کارش به گمراهى و بدبختى کشیده شده است.
تعبیر "انسلخ" که از مادّه "انسلاخ" و در اصل به معنى از پوست بیرون آمدن است، نشان مى دهد که آیات و علوم الهى در آغاز چنان به او احاطه داشت که همچون پوست تن او شده بود، اما ناگهان از این پوست بیرون آمد و با یک چرخش تند مسیر خود را به کلى تغییر داد.
از تعبیر "فأتبعه الشیطان" چنین استفاده مى شود که در آغاز شیطان تقریباً از او قطع امید کرده بود، چرا که او کاملا در مسیر حق قرار داست اما پس از انحراف مزبور، شیطان به سرعت او را تعقیب کرد و به او رسید و بر سر راهش نشست و به وسوسه گرى پرداخت و سرانجام او را در صف گمراهان و شقاوتمندان قرار داد.
آیه بعد این موضوع را چنین تکمیل مى کند که: اگر مى خواستیم مى توانستیم او را در همان مسیر حق به اجبار نگاه داریم و به وسیله آن آیات و علوم مقام والا بدهیم. ولى مسلم است که نگاهدارى اجبارى افراد در مسیر حق با سنّت پروردگار که سنّت اختیار و آزادى اراده است سازگار نیست و نشانه شخصیت و عظمت کسى نخواهد بود، لذا بلافاصله اضافه مى کند:
ما او را به اختیارش واگذاریم و او به جاى اینکه با استفاده از علوم و دانش خویش هر روز مقام بالاترى بپیماید به پستى گرائید و بر اثر پیروى از هوا و هوس مراحل سقوط را طى کرد.
"اخلد" از ماده اِخلاد به معنى سکونت دائمى در یکجا اختیار کردن است، بنابراین "اخلد الى الارض" یعنى براى همیشه به زیمن چسبیده، که در اینجا کنایه از جهان ماده و زرق و برق و لذّات نامشروع زندگى مادى است.
سپس این شخص را تشبیه به سگى مى کند که همیشه زبان خود را همانند حیوانات تشنه بیرون آورده مى گوید: او همانند سگ است که اگر به او حمله کنى دهانش باز و زبانش بیرون است و اگر او را به حال خود واگذارى باز چنین است.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ اعراف، ۱۷۵ ـ ۱۷۶.
او بر اثر شدت هواپرستى و چسبیدن به لذات جهان ماده یک حالت عطش نامحدود و پایان ناپذیر به خود گرفته که همواره دنبال دنیاپرستى مى رود، نه به خاطر نیاز و احتیاج، بلکه به شکل بیمار گونه اى همچون سگ هار که بر اثر بیمارى هارى حالت عطش کاذب به او دست مى دهد، و در هیچ حال سیراب نمى شود. این همان حالت دنیاپرستان و هواپرستان دون همت است که هر قدر بیندوزند باز هم احساس سیرى نمى کنند.
سپس اضافه مى کند که این مثل مخصوص به این شخص معین نیست بلکه مثالى است براى همه جمعیت هائى که آیات خدا را تکذیب کنند.
این داستانها را براى آنها بازگو کن، شاید درباره آن بیندیشند و مسیر صحیحى را پیدا کنند.(۱)
قرآن مجید این گونه مردم را داراى قلبى غافل از واقعیات، برده شهوات و تبهکار مى داند، و هشدار مى دهد که در هیچ زمینه اى از اینگونه مردم پیروى نکنید، که پیروى از اینان عین ضلالت و بدبختى و باعث حسرت ابدى و عذاب همیشگى است.
«وَ لا تُطِعْ مَنْ اَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکرِنا وَاتَّبَعَ هَواهُ وَ کانَ اَمْرُهُ فُرُطاً»:(۲)
و هر گز از آنان که (بر اثر گناه زیاد) قلبشان را از یاد خود غافل کردیم، و تابع هوى نفس شدند و به تبهکارى در همه امور گرفتار آمدند متابعت مکن.
هوا به اندازه اى خطرناک است که قلب را از حضرت حق جدا مى کند. و کرسى حکومت خودش را به جاى پروردگار در خانه دل مى زند و به هر کجا که مى خواهد انسان را مى برد:
«افَرَأَیتَ مَنِ اتَّخَذَ اَلهَهُ هَواهُ وَ اَضَلَّهُ اللهُ عَلى عِلْم و خَتَمَ عَلى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلى بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ یهْدیهِ مِنْ بَعْدِ اللهِ اَفَلا تَذَکرُونَ»:(۳)
آیا مشاهده کردى کسى را که معبود خود را هوا و هوس خویش قرار داده و چون خدا مى دانسته شایستگى هدایت ندارد او را گمراه ساخته برگوش و قلبش مهر زده و بر چشمش پرده اى افکنده تا در وادى ضلالت همواره سرگردان بماند؟ با این حال چه کسى مى تواند غیر از خدا او را هدایت کند؟ آیا با این همه متذکر نمى شوید؟
روایات بسیارى در باب هوا وارد شده که براى نمونه به چند روایت آن باب اشاره مى شود:
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) مى فرمود:
اِنَّ اَخْوَفٌ ما اَخافٌ عَلى اُمَّتِىَ الْهَوى وَ طُولُ الاَمَلِ، اَمَّا الْهَوى فَاِنَّهُ یصُدُّ عِنَ الْحَقِّ، وَ اَمّا طُولُ الاَْمَلِ فَینْسِى الاْخِرَةَ:(۴)
ترسناک ترین چیزى که به حقیقت از آن بر امّتم مى ترسم هوا و آرزوى دراز است، اما هواى نفس بازدارنده از حق، و طول آرزو فراموش دهنده آخرت است.
حضرت جواد((علیه السلام)) فرمود:
مَنْ اَطاعَ هَواهُ اَعْطى عَدُوَّهُ مُناهُ:(۵)
هر کس از هواى نفسش پیروى کند، دشمنش را به آرزویش رسانده است.
على((علیه السلام)) فرمود:
اَشْجَعُ النّاسِ مَنْ غَلَبَ هَواهُ:(۶)
شجاع ترین مردم کسى است که بر هواى نفسش غلبه کند.
و نیز على((علیه السلام)) مى فرماید:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ "تفسیر نمونه" ج۷، ص۱۲.
۲ ـ کهف، ۲۸.
۳ ـ جاثیه، ۲۳.
۴ ـ "مستدرک سفینة البحار"ج۱۰، ص۵۵۵.
۵ ـ "بحار" ج۷۰، ص ۷۶ ـ ۷۸.
۶ ـ "بحار" ج۷۰، ص ۷۶ ـ ۷۸.
اَلْهَوى اَسُّ الْمِحَنِ:(۱)
هوا ریشه همه رنج ها و ناراحتى هاست.
اَلْهَوى هَوِىٌ اِلى اَسْفَلِ السّافِلینَ:(۲)
هوا کشاننده انسان به پست ترین درکات دنیائى و آخرتى است.
اَلْهَوى قَرینٌ مُهْلِک:(۳)
هوا همنشین هلاک کننده اى است.
آفَةُ الْعَقْلِ الْهَوى:(۴)
آفت خرد و عقل انسان هواى نفس است.
اَلْشَّهَواتُ سُمُوماتٌ قاتِلاتٌ:(۵)
شهوات سم هاى کشنده هستند.
اَلْشَهَواتُ مَصائِدُ الشَّیطانِ:(۶)
شهوات دام هاى شیطانند.
اِحْفَظْ نَفْسَک مِنَ الشَّهواتِ تَسْلَمْ مِنَ الآْفاتِ:(۷)
وجودت را از شهوات نگاه دار تا از بلاها در امان بمانى.
اُصِیکمْ بِمُجانَبَةِ الْهَوى فَاِنَّ الْهَوى یدعُو اِلَى الْعَمى، وَ هُوَ الضَّلالُ فِى الآْخِرَةِ وَ الدُّنْیا:(۸)
شما را به دورى از هوا سفارش مى کنم، بدرستى که هوا به کوردلى مى خواند، و کوردلى ضلالت و گمراهى در دنیا و آخرت است.
مَنِ اتَّبَعَ هَواهُ اَعْماهُ وَ اَصَمَّهُ وَ اَذَلَّهُ وَ اَضَلَّهُ:(۹)
هر کس از هوا متابعت کند او را کور و کر و ذلیل و گمراه مى کند.
عَبْدُ الشَّهْوَةِ اَذَلُّ مِنْ عَبْدِ الرِّقِّ:(۱۰)
بنده شهوت ذلیل تر از بنده زرخرید است.
عَبْدُ الشَّهْوَةِ اَسیرٌ لاینْفَک اَسْرُهُ:(۱۱)
بنده شهوت اسیرى است که از اسارتش آزادى ندارد.
مَنْ اَطاعَ هَواهُ باعَ آخِرَتَهُ بِدُنْیاهُ:(۱۲)
هر کس از هواى نفسش اطاعت کند آخرتش را به دنیا فروخته است.
از دشمنان دیگر انسان شطان است که در چهره هاى گوناگون انسى و جنّى براى بریدن انسان ز حق فعالیت مستمر دارد.
مسئله شیطان و قیافه هاى گوناگون و دام ها و خدعه هاى خطرناکش در شرح دعاى هفدهم "صحیفه" گذشت.
این دشمنان خطرزا و خطرناک انسان را که میل طبیعى به شهوات و زرق و برق دنیا دارد دوره مى کنند و به محاصره مى کشند و مانند یک توپ که وسیله بازى اطفال است او را در جهت گناهان ظاهرى و باطنى دست به دست مى کنند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ "میزان الحکمة" ج۱۰، ص۳۷۳.
۲ ـ "میزان الحکمة"ج۱۰، ص۳۷۴.
۳ ـ "میزان الحکمة"ج۱۰، ص۳۷۴.
۴ ـ "میزان الحکمة"ج۱۰، ص۳۷۴.
۵ ـ "میزان الحکمة"ج۱۰، ص۳۷۴.
۶ ـ "میزان الحکمة"ج۱۰، ص۳۷۴.
۷ ـ "میزان الحکمة"ج۱۰، ص۳۷۴ ـ ۳۷۵، به نقل از "غررالحکم".
۸ ـ "میزان الحکمة"ج۱۰، ص۳۷۸ ـ ۳۸۰.
۹ ـ "میزان الحکمة"ج۱۰، ص۳۷۸ ـ ۳۸۰.
۱۰ ـ "میزان الحکمة"ج۱۰، ص۳۷۸ ـ ۳۸۰.
۱۱ ـ "میزان الحکمة"ج۱۰، ص۳۷۸ ـ ۳۸۰.
۱۲ ـ "میزان الحکمة"ج۱۰، ص۳۷۸ ـ ۳۸۰.
لذت گناهان وقتى سراسر درون و برون را احاطه کرد یاد حق از قلب مى رود، و لذت مناجات و عبادت از کام انسان مى پرد و آدمى به قول حضرت سجاد((علیه السلام)) در فرازهاى مورد شرح گرفتار مهارهاى خطا و غلبه و چیرگى شیطان مى شود، و از اوامر حق کوتاهى ورزیده و در عبادت تقصیر مى کند و دچار تفریط مى شود، و به سبب هجوم غرور به خویشتن خود یا غرور به رحمت و کرم حق و فریفته شدن به لطف دوست در انواع گناهان دست و پا مى زند، و از قدرت حق و حکومت حضرت او غافل شده، و انگار به انکار احسان دوست نسبت به خود برمى خیزد، تا زمانى که خداوند دستش را بگیرد و از شرّ جهل و هوا و شیطان نجاتش دهد، آن وقت بفهمد که چه اندازه گناه کرده، و راه اندیشه در مخالفت با پروردگار و عواقبش براى او باز شود، پس گناه بزرگش را بزرگ و مخالفت عظیمش را عظیم ببیند.
عمرى است ز اسباب غنا هیچ ندارم *** چون دست تهى غیر دعا هیچ ندارم
تشویش خیالات وجود و عدمم نیست *** چون رمز دهانت همه جا هیچ ندارم
یارب چِقدر گرم کنم مجلس تصویر *** سازم همه کوک است و صدا هیچ ندارم
چون شمع اگر شش جهتم پى سپر افتد *** غیر از سر خود در ته پا هیچ ندارم
وامانده یأسم که از این انجمن آخر *** برخاستنى هست عصا هیچ ندارم
مغرور هوس مى زیم از هستى موهوم *** فریاد که من شرم و حیا هیچ ندارم
همکسوت اسباب حبابم چه توان کرد *** گر باز کنم بند قبا هیچ ندارم
شخص عدم ز زحمت تمثال مبرّاست *** آینه تو هیچم منما هیچ ندارم
بیدل اگر آفاق بود زیر نگینم *** جز نام خدا نام خدا هیچ ندارم
«فَأَقْبَلَ نَحْوَک مُؤَمِّلاً لَک مُسْتَحْییاً مِنْک وَ وَجَّهَ رَغْبَتَهُ إِلَیک ثِقَةً بِک فَأَمَّک بِطَمَعِهِ یقِیناً وَ قَصَدَک بِخَوْفِهِ إِخْلاَصاً
قَدْ خَلاَ طَمَعُهُ مِنْ کلِّ مَطْمُوع فِیهِ غَیرِک وَ أَفْرَخَ رَوْعُهُ مِنْ کلِّ مَحْذُور مِنْهُ سِوَاک
فَمَثَلَ بَینَ یدَیک مُتَضَرِّعاً وَ غَمَّضَ بَصَرَهُ إِلَى الْأَرْضِ مُتَخَشِّعاً وَ طَأْطَأَ رَأْسَهُ لِعِزَّتِک مُتَذَلِّلاً
وَ أَبَثَّک مِنْ سِرِّهِ مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنْهُ خُضُوعاً وَ عَدَّدَ مِنْ ذُنُوبِهِ مَا أَنْتَ أَحْصَى لَهَا خُشُوعاً
وَ اسْتَغَاثَ بِک مِنْ عَظِیمِ مَا وَقَعَ بِهِ فِی عِلْمِک وَ قَبِیحِ مَا فَضَحَهُ فِی حُکمِک مِنْ ذُنُوب أَدْبَرَتْ لَذَّاتُهَا فَذَهَبَتْ وَ أَقَامَتْ تَبِعَاتُهَا فَلَزِمَتْ»:
فرازهاى عجیبى است، جملات ملکوتى غریبى است، هم آداب دعا را نشان مى دهد که دعا کننده در دعایش باید به طور یقین به حضرت محبوب امید داشته باشد، و از آن همه احسانى که با کثرت گناه به او شده همچون ماهى در آب غرق شرم و حیا شود.
به رحمت دوست در کمال شدت طمع داشته، و اخلاص در دعا را مراعات نماید، از غیر او ترس و وحشت نداشته باشد، و با چشم گریان، گریه اى که بر هر درد بى درمان دواست به سوى معشوق و کند.
خشوع و ذلّت و خضوع و استغاثه به آن درگاه لطف و کرم برد که آن پیشگاه با عظمت هر دردمندى و هر مستمندى و هر گدائى را با چنین اوصافى مى پذیرد و بر پرونده گناهانش قلم عفو مى کشد.
و این همه واقعیات اخلاقى و روحى که از افق وجود گناهکار تجلّى مى کند محصول بیدارى دل و بینائى قلب اوست، که البته این بیدارى و بینائى هم به توفیق و به عنایت خود حضرت او به آدمى عنایت مى شود. اگر این بیدارى و بینائى از افق قلب گنهکار طلوع نکند، تا ابد راه نجاتى براى او نخواهد بود، که کوردلان در دنیا، کوردلان در آخرتند.
در این قسمت به ترجمه و توضیح دعا و این جملات ملکوتى و عرشى توجه کنید:
مناجات با محبوب همراه با آداب مخصوص:
"الهى این بنده گنهکار، این برده عاصى و خاطى، این موجود گریزپا، این بدبخت فرارى در حالى که دلش غرق امید به تو، و وجودش سراپا شرمسارى است به سوى تو روى آورده، و از سر اطمینان و یقین با بار طمعش آهنگ حضرت تو کرده، و از روى اخلاص ولى همراه با ترس و خوف به درگاه تو آمده، در حالى که به هیچ کس جز تو طمع نداشته، و از هیچ کس جز تو وحشت ندارد.
با حال تضرّع و گریه و اشک و زارى در پیشگاهت ایستاده، و دیده اش را از روى خضوع به زمین دوخته، و در برابر عزتت با تذلّل و خوارى سر به زیر افکنده، و از سر فروتنى راز درونى خود را که تو بهتر از او مى دانى برایت آشکار ساخته، و به آئین خشوع گناهانش را که تو حساب آن را بهتر مى دانى به شمارش آورده، و از مهلکه عظیمى که در دایره علم تو بر او وارد شده، و از کار زشتى که رسوایش ساخته لابه مى کند، با گناهانى که لذتشان سپرى شده، و پى آمدهاشان بجا مانده است."
چه نیکوست عزیزان مؤمن براى شناخت گناهان و عذاب و عقاب آنها به کتاب "عقاب الاعمال" نوشته شیخ صدوق و جلد دوم "اصول کافى" تألیف کلینى بزرگوار مراجعه کنند، و به دو جمله آخر فرازهاى مورد ترجمه بیشتر توجه نمایند که لذّت گناه آنى و بسیار زودگذر، ولى حسرت و عقاب و عذابش اگر در دایره توبه قرار نگیرد دائمى و همیشگى است.
اى دل به عشق خویش گرفتار بوده اى *** خود را به نقد عمر خریدار بوده اى
گر بگذرى ز خویش انیس خدا شوى *** اى خودپرست دون چه ستمکار بوده اى
بگشاى چشم عبرت و کرّوبیان ببین *** تا روشنت شود چقدر خوار بوده اى
برخیز و جهد کن به مقام خرد رسى *** روز نخست چون به خرد یار بوده اى
سوى مقربان چه شود گر سفر کنى *** زین پیشتر به عالم انوار بوده اى
گر رو کنى به عالم بالا غریب نیست *** پیوسته در تطوّر اطوار بوده اى
کارى نمى کنى که به جائى رساندت *** اى آزموده کار چه بیکار بوده اى
اى حق بر اهل حق چه گوارنده و خوشى *** بر خویشتن پرست چه دشوار بوده اى
زآسودگى نداشته اى دست یک نفس *** اى فیض خویش را تو چه غمخوار بوده اى
شرح صحیفه (قهپایی)
و کان من دعائه علیه السلام فى ذکر التوبه و طلبها:
«اللهم یا من لا یصفه نعت الواصفین».
بار خدایا، اى آنکه نمى تواند ستود او را ستایش وصف کنندگان و ستایندگان.
«و یا من لا یجاوزه رجاء الراجین».
و اى آنکه در نمى گذرد از او امید امیدواران.
«و یا من لا یضیع لدیه اجر المحسنین».
و اى آنکه ضایع نمى شود نزد او مزد نیکوکاران.
«و یا من هو منتهى خوف العابدین».
و اى آنکه اوست محل نهایت ترس عبادت کنندگان.
«و یا من هو غایه خشیه المتقین».
و اى آنکه اوست غایت ترس پرهیزکاران.
و اگر چه به حسب لغت خوف و خشیت به یک معنى است، لیکن در عرف طایفه ى اهل حق میان ایشان فرق است. چه، خشیت خوفى باشد که به سبب شعور به عظمت و هیبت حق عز و جلا و وقوف بر نقصان خود و قصور از اداى حق بندگى لازم آید، و این خوفى است خاص، لقوله تعالى: (انما یخشى الله من عباده العلماء) و خوف اعم از این است.
«هذا مقام من تداولته ایدى الذنوب و قادته ازمه الخطایا».
تداولته، اى: تناوبته.
و القاده: جمع القائد، و هو خلاف السائق.
و الازمه: جمع الزمام، و هو حبل یقاد به الخیل و نحوه.
یعنى: این جایگاه آن کسى است که به نوبت درآورده او را دستهاى گناهان -و کلام مبنى بر استعاره است- و کشنده اند او را مهارهاى گناهان.
«و استحوذ علیه الشیطان».
اى: غلب. و منه قوله تعالى (استحوذ علیهم الشیطان)، اى: استولى.
(یعنى:) و غلبه کرده است بر او دیو سرکش.
«فقصر عما امرت به تفریطا».
التفریط: التقصیر.
(یعنى:) پس تقصیر کرده است از آنچه فرموده اى به آن، تقصیر کردنى.
«و تعاطى ما نهیت عنه تغریرا».
تعاطیت الشىء و عطوته: تناولته. و فلان تعاطى کذا، اذا کان یخوض فیه.
و یقال: فلان تعاطى الشىء، اذا عمد الى اخذه.
و التغریر: حمل النفس على الغرر.
یعنى: و فراگرفته است آنچه نهى کرده اى تو او را از آن، از روى تعزیر- یعنى در هلاکت و خطر انداختن نفس خود.
«کالجاهل بقدرتک علیه او کالمنکر فضل احسانک الیه».
همچو نادان به قدرت تو بر او، یا همچو منکر فضل احسان و اعطاى تو به سوى او.
«حتى اذا انفتح له بصر الهدى و تقشعت عنه سحائب العمى، احصى ما ظلم به نفسه و فکر فیما خالف به ربه».
الهدى: مصدر بمعنى الاهتداء.
تقشع السحاب و انقشع، اذا زال و انکشف. و قشعته الریح: کشفته.
و السحائب: جمع السحابه، و هى الغیم.
یعنى: تا آنکه (وقتى) گشوده شد مر او را چشم هدایت و راه راست یافتن و واشد و زایل گردید از او ابرهاى کورى و ضلالت، بازشمرد آنچه بیداد کرده بود به آن نفس خود را و اندیشه کرد در آنچه مخالفت کرد به آن پروردگار خود را.
«فراى کثیر عصیانه کثیرا، و جلیل مخالفته جلیلا».
«کثیر عصیانه» روى بالثاء المثلثه و الباء الموحده. و کذا الثانى ایضا. و الفرق بینهما ان الکثیر -بالثاء المثلثه- یطلق فى الکمیات من العدد و الوزن و الذراع و شبهه، و الکبیر -بالباء الموحده- یطلق فى الکیفیات من علو المنزله و الشرف و الفخامه و العظمه. و هذا المعنى هو المراد هنا.
و الجلیل الاول ایضا بمعنى الکثره العددیه. و الثانى بمعنى العظمه و الفخامه التى تکون فى الکیفیات. و من لم یتبع فسر الجلیل بالیسیر و قال: انه من الاضداد.
و الظاهر ان الجلل من الاضداد لا الجلیل. قال الجوهرى فى الصحاح: الجلل ایضا الهین. و هو من الاضداد. و قال امرو القیس لما قتل ابوه:«الا کل شىء سواه جلل»، اى: هین یسیر. انتهى، لکنه قال بعد ذلک: و الجلیل: العظیم. و الجلیل: الثمام، و هو نبت ضعیف یحشى به خصاص البیوت. و یمکن ان یکون مراد من فسر الجلیل بالیسیر مراده هذا، لکنه بعید.
یعنى: پس دید که بسیار نافرمانى او بزرگ است و کثرت مخالفت او عظیم است. پس فقره ى ثانیه تاکید باشد مر فقره ى اولى را.
و بعضى از متتبعین قاصر التتبع تفسیر جلیل اول را به یسیر و اندک کرده اند، به گمان آنکه جلیل به معنى یسیر و قلیل آمده. و ظاهرا آنچه به معنى یسیر آمده جلل است نه جلیل. بلى جلیل به معنى گیاه ضعیف آمده است که خانه هایى را که از نى باشد از آن پر مى کنند، لیکن بسیار دور است این معنى. و الله اعلم باسرار کلام اولیائه.
«فاقبل نحوک موملا لک مستحییا منک».
پس روى کرد به جانب تو در حالتى که امیددارنده است تو را و شرمنده است از تو.
«و وجه رغبته الیک ثقه بک».
و متوجه ساخت رغبت و خواهش خود را به سوى تو در حالتى که اعتماد کننده است بر رحمت تو.
«فامک بطمعه یقینا، و قصدک بخوفه اخلاصا».
امّ، اى: قصد.
یعنى: پس قصد کرد تو را به طمع خود از روى یقین، و توجه کرد (به سوى تو) به ترسى که داشت از روى اخلاص.
«قد خلا طمعه من کل مطموع فیه غیرک، و افرخ روعه من کل محذور منه سواک».
افرخ الروع، اى: ذهب الفزع. یقال: لیفرخ روعک، اى: لیخرج عنک فزعک کما یخرج الفرخ من البیضه. قاله الجوهرى فى الصحاح. و قال ابو عبیده الهروى فى کتابه: افرخ فواد الرجل، اذا خرج روعه منه کما تفرخ البیضه اذا انفلقت عن الفرخ فخرج منها. قال: و الروع فى الفواد کالفرخ فى البیضه انتهى کلامه.
«من کل» متعلق بروع.
یعنى: به تحقیق که خالى شد طمع او از هر کسى که طمع از او کنند غیر تو، و زایل شد ترس او از هر چیزى که ترسیده شده است از او سواى تو.
«فمثل بین یدیک متضرعا».
یقال: مثل الرجل یمثل مثولا، اذا انتصب قائما.
(یعنى:) پس بایستاد در برابر تو در حالتى که زارى و تضرع کننده است.
«و غمض بصره الى الارض متخشعا».
و فروچید چشم خود را به زمین در حالتى که ترسنده است.
«و طاطا راسه لعزتک متذللا».
اى: خفض راسه.
(یعنى:) و پیش افکند سر خویشتن را از جهت عزت و عظمت تو، در حالتى که متذلل و خوارى کننده است.
«و ابثک من سره ما انت اعلم به منه خضوعا».
بث الخبر -بالباء الموحده و الثاء المثلثه- و ابثه بمعنى نشره. یقال: ابثثتک سرى، اى: اظهرته لک.
(یعنى:) و آشکار کرد پیش تو از رازها و پوشیده هاى خود آنچه تو داناترى به آن از او، در حالتى که فروتنى کننده است.
«و عدد من ذنوبه ما انت احصى لها خشوعا».
و شماره نمود از گناهان خویش آنچه تو شمار آن را بهتر مى دانى از او، در حالتى که ترسکار است.
و فرق میان خضوع و خشوع آن است که خضوع مخصوص بدن است و خشوع در بدن و بصر و صوت همه استعمال مى کنند.
«و استغاث بک من عظیم ما وقع به فى علمک، و قبیح ما فضحه فى حکمک، من ذنوب ادبرت لذاتها فذهبت، و اقامت تبعاتها فلزمت».
و طلب فریادرسى کرد به تو از بزرگى آنچه واقع شده به آن در علم تو، و زشتى آنچه رسوا کرده او را در حکم تو، از گناهانى که پشت بر او کرده و برطرف شده خوش مزه گیهاى آن پس رفته و باطل گردیده، و به جا مانده تبعات- یعنى عقوبات- آن پس لازم و واجب گردیده آن عقوبات.
شرح صحیفه (مدرسی)
و کان من دعائه علیه السلام فى ذکر التوبه و طلبها:
بود از دعاى آن امام علیه السلام در ذکر توبه و طلب آن.
توبه: در لغت و عرف به معنى بازگشتن و پشیمان شدن است از امرى که مرتکب شده.
بدانکه این صفت و تحصیل آن از جمله ى محسنات عقلیه است و عقل و نقل دلالت بر حسن آن نماید و از حکم عقل مى توان استکشاف نمود بر وجوب قبول آن بر مرجوح الیه و الا حسن اتصاف به آن معقول نیست و علاوه بر حکم عقل از طرق منقوله از کتاب و سنت هم دلالت بر وجوب قبول کند مثل آنکه حضرت حق قبول توبه مقرون به على که دلالت بر الزام دارد نموده در قولش انما التوبه على الله للذین یعملون السوء بجهاله هر چند ظاهر جمعى از فقها در باب ارتداد عدم قبول توبه ى او است نه ظاهرا و نه باطنا و این مطلب به حسب ظاهر اگر چه قبول نیست لکن در واقع نظر به لطف و کرم حضرت حق قبول است.
و الحاصل:
برگشتن به سوى موالى ظاهریه مجازیه در غالب قبول است چه جاى آنکه مرجوح الیه غنى و رحیم على الاطلاق باشد، و در نظر مى رسد که چنین ذات مقدس که اولى العقول متحیر در وصف اویند مخلوق ضعیف که در جنب کبریاى او لاشىء محض و معدوم بحث است در مقام توبه و انابه آید واو قبول نفرماید چنین تولى ناشى از قلت معرفت و قصور ادراک است ما هکذا الظن به شاید سر نزع روح در آخر الامر از زبان نه از پاى از بابت توسعه ى وقت باشد چنانچه بعضى روایات دلالت بر آن دارد، لکن بدان اى عزیز که این وقت وقت وجوب قبول توبه بر خداوند عالم نیست و لذا از فرعون قبول نشد بلکه عتاب بر آن بى دین سرکش شد که الان توبه مى نمائى و حال آنکه در پیش عصیان من نمودى بلکه توبه که قبول کردن بر خدا واجب است که اگر قبول نفرماید مخل به عدل خواهد بود یکى از دو امر است یا اینکه بعد از عصیان به زودى راجع شود یا اینکه بعد از مدتى که در عصیان بوده بعد توبه نموده عمل صالح کند و داخل در عداد عدول شود و الا توبه ى آن قبول نیست مگر از راه لطف و نه از راه عدل و این وجوب قبول به یکى از دو امر است که در سوره ى نساء و اعراف اشاره به آن است.
و بالجمله: تحصیل صفت توبه از بدیهیات است و این صفت محبوبه نیست، مگر به یک مطلب فقط و آن پشیمان شدن از معصیت معبود است و اگر این صفت واحده حاصل شود تمام شش معنى که از حضرت امیرالمومنین علیه السلام مروى است حاصل شود.
و در مکارم الاخلاق طبرسى (ره) مذکور است که: کسى نزد حضرت امیرالمومنین (ع) بود گفت: استغفرالله آن امام (ع) فرمود: مادرت به عزایت بنشیند آیا مى دانى حقیقت استغفار را به درستى که استغفار درجه ى بزرگان و بلند مرتبه گان است او اسم است واقع مى شود بر شش معنى:
اول- از آن معانى پشیمانى از کارهاى گذشته.
دوم- عزم داشتن که بعد از این این عمل نخواهم نمود.
سیم- اداء حقوق مردم در ذمه او است نماید تا اینکه ملاقات خدا نماید بى مظالم عباد.
چهارم- ادا نماید واجباتى را که از او فوت شده.
پنجم- آن گوشت و قوتى که از حرام حاصل نموده عملى نماید که آنها از او ریخته گردد و گوشت جدیدى حاصل گردد.
ششم- بچشاند بر جسم الم و تعب طاعت را همان مقدار که چشیده است شیرینى معصیت را پس بعد از آن استغفار نماید.
بدانکه نفرین امام بر او که مادرت به عزایت بنشیند شاید به واسطه ى آن بود که آن شخص نادم نبود حقیقتا و لذا آن امام (ع) ارشادش به حقیقت استغفار نمود لکن فرمایش حضرت که آن اسم است واقع بر شش معنى خالى از خفاء فى الجمله نیست شاید مراد امام عالى مقام آن باشد که این شش جمیعا باید حاصل گردد تا حقیقت توبه حاصل گردد تمام شش امر از باب ملازمه حاصل است و اگر کسى متامل در عبارات سابقه و مطاوى نکات گردد خواهد دانست که تبعض در توبه معقول نیست به این معنى که از غیبت کردن نادم شود به خلاف دروغ گفتن.
هر چند مسئله محل خلاف است چنانکه در کتب کلامیه مدون است لکن خلاف به نظر قاصر حقیر واهى و ضعیف است زیرا که معنى توبه پشیمان شدن از معاصى خدا است از حیث اینکه معصیت خالق قبیح و بعد از اعتبار این قید تفکیک در معاصى بى معنى و نامعقول است.
و بدان که بعد از اینکه معلوم شد که توبه ندامت است حقیقتا اظهار این ندامت و معذرت خواستن به زبان نیز مطلوب شارع است چنانکه از ظواهر کتاب و سنت مطلوبیه و محبوبیه این صفت معلوم مى شود کما فى قوله استغفر لذنبک او استغفر لربک و امثال این عبارت پس از بهترین عبارات که به آن معذرت خواسته شود دعاى مبارک است و به این لفظ شریف توبه نماید و عذر بخواهد.
اللغه:
خوف و خشیه: به معنى بیم و ترسند الا آنکه خشیت به طورى است که اثر ترس در جوارح پیدا باشد و خوف اعم است.
یعنى: اى خداى من اى آنکه وصف نکند او را وصف وصف کنندگان، و اى آنکه تجاوز نکند امید امیدداران.
و اى آنکه ضایع نشود در نزد او اجر و مزد خوبى کنندگان.
و اى آنکه او است نهایت بیم پرهیزگاران.
بدان اى عزیز که بعد از آنکه مبرهن شد در محل خود بادله بلکه به حکم فطرت که لابد است ممکنات را خالقى که واجب الوجود باشد داراى صفات ثبوتیه و عارى از صفات سلبیه باشد پس چنین کسى مصنوع از نعت او عاجز است، یعنى از بیان حقیقت اوصاف او زیرا که موصوف که در مقام نعت و وصف او آیند آن اوصاف و نعوتى است که بر دیگران مخفى باشد و الا حسن و لطافت بر آن مترتب نخواهد گردید بلکه از قبیل الانسان الابیض لا یعلم الغیب خواهد بود پس چگونه مصنوع تواند صانع را توصیف نمود مگر از حیث اجمال حکم نمودن که خالق و صانع است اما وصف او به کیفیت صنع و خلق او نتواند درک نمود تا وصف کند.
از اینجا روشن مى شود معنى فقرات مذکوره در صدر دعا زیرا که بعد از ثبوت واجب الوجود آرزوى آرزو دارنده از او تجاوز نکند به علت آنکه فوق وجود او وجود تصور نشود که مورد آرزو یا نهایت خوف و خشیت گردد هر چه لطف است از اوست اگر آنى امساک نماید و رحمت و رافت خود را از اشیاء کائنات و ممکنات آرزوى اعدام اصلیه خود کند.
اللغه:
تداول: از دول به معنى دور زدن و چرخیدن ،«و تلک الایام نداولها» یعنى مى چرخانیم با فرقه اى وقتى و با دیگر در وقت دیگر.
تداول الایدى یعنى گرفتن دستها بر سبیل ترتب.
قاده: کشیدن مهار.
ازمه: جمع زمام به معنى لگام.
استحواذ: غلبه.
تفریط: بیرون رفتن از مرتبه.
تعاطى: اخذ نمودن و گرفتن.
تغریر: فریب دادن.
یعنى: این منزل کسى است که گرفته است او را دستهاى گناه و کشیده است او را لجامها و مهارهاى معاصى، و مسلط و غالب شده بر او شیطان پس تقصیر نمود از آنچه که به او امر فرمودى از حیث تفریط، و جاى آورد آنچه را که نهى فرمودى او را از آن از حیث فریب مثل نادان به قادر بودن تو بر او یا مثل آنکه انکار دارد فضل احسان تو را بر او.
تنبیه:
بدان که او فى قوله او کالمنکر مانعه الخلو است یعنى ارتفاع هر دو نشاید و اما اجتماع ممکن است کسى که مخالف دیگرى شود در مطلوبات و مبغوضات یا از براى آن است که او را نزد او سلطنت و قدرتى نیست که از مخالفت او خائف باشد از اینجا است که در قیامت خطاب به عصاه جن و انس رسد که اگر قدرت دارید از قطرهاى زمین و آسمانها فرار کنید یا براى اینکه او را ولى نعم خود ندانید که نعم او باعث گردد بر عدم عصیان از اینجا است که در بعضى از مقامت در مقام عتاب به انسان مى فرماید چرا کفران نعمت مى کنید و شکر آن نمى کنید؟.
اللغه:
تقشع: به معنى آشکار شدن.
الاعراب:
حتى، احتمال دارد متعلق به قصر و تعاطى باشد یا متعلق به استحوذ و تداول، موءملا وثقه احتمال حال و تمیز در هر دو هست.
یعنى: بر آن صفت عصیان ماند تا آنکه زمانى که باز شد از براى او بینائى هدایت و منکشف شد از او ابرهاى کورى و عالم شد به آنچه ظلم کرده است به سبب آن نفس خود را، و فکر نموده است در امورى که مخالفت پروردگار خود بدان نموده، پس دید بزرگى عصیان او را بزرگ و عظمت مخالفت او را عظیم.
تنبیه:
قوله فراى نسخه مختلف است در قرائت در هر دو موضع لفظ کثیر واقع است و در بعض نسخ لفظ کبیر است و آن انسب است به حسب معنى لفظ کبیر است نه کثیر و فرق ما بین کبیر و کثیر آن است که کبیر استعمال شود بر علو مرتبه و شرف و کثیر اطلاق شود بر اوزان و مقادیر و نحو آن.
و از فروق آنها این است که کبیر استعمال شود در ذى اجزاء و کثیر در ذى افراد یقال قوم کثیر و جمع کثیر و رجل کبیر و شخص کبیر.
پس روى آورد به جانب تو در حالتى که آرزو دارنده است به تو، طلب اجابت کننده است از تو، برگرداننده است میل خود را به سوى تو براى اعتماد به تو.
اللغه:
امه: اى قصده و امام را امام گویند از براى قصد ناس به سوى او.
طمع: امید بستن به چیزى. و ظاهرا رجاء اعم است به عبارت اخرى در طمع امید است که منتظر وقوع هم هست.
افراخ: بیرون بردن و ساکن نمودن.
روع: به فتح راء به معنى خوف و فزع و ترس.
غمض: چشم پوشیدن به طور مسامحه.
طاطا: تواضع و فروتنى نمود.
احصى: اسم تفضیل به معنى احفظ و اضبط.
پس روى آورد به جانب تو در حالتى که آرزو دارنده است به تو، طلب اجابت کننده است از تو، برگرداننده است میل خود را به سوى تو براى اعتماد به تو.
مثل: به حرکات مشابهت به غیر و به تشدید به معنى ایستادن، ظاهرا در مقام به تشدید باشد.
الاعراب:
منه فى قوله محذور منه تعدیه نظیر باء فى قولک ممرور به.
یعنى: پس قصد نمود تو را به طمع خود از روى علم و یقین. و قصد کرد تو را به سبب خوف و بیم او از روى اخلاص.
به تحقیق که خالى نموده طمع خود را از هر که محل طمع بود غیر از جناب تو، و بیرون آورد ترس و خوف خود را از هر که محل طمع بود غیر از جناب تو، و بیرون آورد ترس و خوف خود را از هر که محل ترس و خوف بود سواى تو پس ایستاد میان مقابل تو در حالت گریه و زارى، و دوخت چشم خود را به سوى زمین در حالت فروتنى، کج نمود و منحرف ساخت سر خود را از براى عزت تو در حالت ذلت و خوارى، و اظهار نمود از سر خود بر تو آنچه را که تو داناترى از او در حالت فروتنى و کوچکى و شمرد از گناهان خود آنچه را که تو حافظ آنهائى از او در حالت فروتنى.
تنبیه:
بدان که در غالب اوقات انسان مرتکب معاصى مى شود یعنى ترک واجبات و فعل محرمات مى نماید از روى وساوس شیطانیه یا طمع داعى شود یا خوف از غیر خدا بعد از اینکه مسلط بر نفس خود شد و شیطان را مغلوب نمود صرف طمع و خوف از غیر خدا مى نماید و به سوى خداى وحده طمع و خوف حاصل کند و در مقام اطاعت و بندگى بیرون آید.
به عبارت اخرى معبود کسى است که خوف و طمع از آن باشد بعد از اینکه شیطان معبود انسان شود لابد انسان بالنسبه به او این دو صفت را دارد همان که در مقام عصیان آن خبیث بیرون آید لابد آن دو صفت را بالنسبه به خداى خود تحصیل نماید.
یعنى: طلب فریادرسى نموده است به تو از بزرگ چیزى که واقع شده است به او در علم تو و قبیح چیزى که خوار و رسوا نموده است آن قبیح او را در حکم تو از گناهانى که در عقب رفت لذتهاى او پس رفت آن لذت و ایستاد عقوبتهاى آن گناهان پس ثابت و لازم باقى ماند آن عقوبات.
ایضاح:
بدان که انسان بعد که بالعیان مى داند کیف و لذت معصیه را که دوام و ثبات ندارد و عقوبت او مستمر است چگونه اقدام و جرئت بر آن مى نماید با وجود آنکه در امور معاش خود بادنى احتمال مضرت درصدد دفع آن بیرون آید، در سالف زمان، حقیر را گمان بود بر حقیقت مقاله ى سید مرتضى که عاصى در حین عصیان یا کافر است و یا مجنون و لکن الان اعتقادم آن است که از باب حسن ظن به خدا است چون در امور معاشیه با او معامله رفق نموده است چه بسیار از اوقات حسب خواهش جاى آورده و این سبب آن شده که تجرى در معاصى نموده یا اینکه اعتقادش آن شد که عقاب را کسى نماید از براى تشعى صدر و دفع غیظ و خداوند جلیل منزه است از این مطلب یا کیف فعلى را مقدم کند بر ضرر بعدى چنانکه در امور معاشیه ملاحظه مى شود.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
دعاى توبه:
در این دعا که از توبه سخن به میان آمده امام علیه السلام مطالب فراوانى را در لباس نیایش به انسانها تعلیم فرموده است.
در آغاز نخستین فراز به ستایش خداوند پرداخته عرضه مى دارد: (بار خداوندا! اى کسى که توصیف واصفان هرگز نمى تواند او را چنانکه هست وصف کند) (اللهم یا من لا یصفه نعت الواصفین).
چرا که هر توصیف کننده اى محدود است و علم محدود و بیان محدود و کلمات محدود، هرگز قادر به توصیف نامحدود نیست.
و مى افزاید: (و اى کسى که رجاء و امید، امیدواران از او نمى گذرد) (و یا من لا یجاوزه رجاء الراجین).
چه هر کس امیدى داشته باشد سرانجام این امید مى بایست به وسیله ى خزینه ى رحمت تو برآورده گردد.
آنگاه مى گوید: (و اى کسى که اجر محسنان و نیکوکاران در نزد او ضایع نمى شود) (و یا من لایضیع لدیه اجر المحسنین).
زیرا کسى، اجر دیگرى را ضایع مى گرداند که یا نداشته باشد و یا از عدل و داد و رحم و عطوفت، تهى باشد و تو منبع همه ى خیرات و برکات و محض عدالتى.
سپس مى افزاید: (و اى کسى که خوف و ترس عبادت کنندگان به تو پایان مى پذیرد) (و یا من هو منتهى خوف العابدین).
(و نهایت خشیت و بیم افراد متقى و پرهیزگار به تو منتهى مى گردد) (و یا من هو غایه خشیه المتقین).
آرى آن کس که به مرحله ى نهائى عبادت رسید، درجات متقین را پیمود، به پایان درجه ى شناخت مقام ربوبى نائل گردید و هیچگونه خوف و ترسى از هیچ موجودى در او راه پیدا نکرد، به مقام بلندى رسیده اما غیر از او در شرایط بدى واقع شده است. به دنبال آن عرضه مى دارد: (این اعترافات لازمه) مقام کسى است که دستهاى گناهان او را از این به آن انداخته و افسار خطاها پیشاهنگ او بوده اند) (هذا مقام من تداولته ایدى الذنوب، و قادته ازمه الخطایا).
(شیطان بر او چیره شده است) (و استحوذ علیه الشیطان).
و نتیجه ى چیرگى شیطان که در اثر غوطه ور شدن در گناه پدید آمده این شده که: (نسبت به آنچه تو امر فرموده اى از سر تفریط کوتاهى نموده) (فقصر عما امرت به تفریطا).
(اما نسبت به آنچه نهى فرموده اى از روى غرور و خودخواهى مرتکب شده است) (و تعاطى ما نهیت عنه تغریرا).
به دنبال این قسمت امام علیه السلام چنین شخصى را بدین گونه توصیف مى کند: (او همانند کسى است که نسبت به قدرت تو، درباره ى خود جاهل باشد) (کالجاهل بقدرتک علیه).
(و یا به کسى مى ماند که فضل احسان تو را نسبت به خود منکر است) (او کالمنکر فضل احسانک الیه).
ولى (بالاخره (لطف خداوند یارش شده) و چشم هدایتش گشوده گشته) (حتى اذا انفتح له بصر الهدى).
(و ابرهاى کورى و نابینائى از برابرش پراکنده شده اند) (و تقشعت عنه سحائب العمى).
لذا به فکر افتاده تا خود را بازسازى کند: (آنچه را که به خود ظلم نموده احصا کرده) (احصى ما ظلم به نفسه).
(و درباره مخالفت با پروردگارش اندیشه نموده است) (و فکر فیما خالف به ربه).
(گناهان بزرگ و فراوانش را، بزرگ و فراوان، و مخالفتهاى عظیمش را عظیم مشاهده کرده) (فراى کبیر عصیانه کبیرا و جلیل مخالفته جلیلا).
پس از این بیدارى و توجه (به سوى تو روى آورده و آرزومند درگاه تو است، در حالى که از تو شرمسار و خجالت زده است) (فاقبل نحوک موملا لک مستحییا منک).
(و از سر اعتماد به تو، رغبت و علاقه اش را به سویت متوجه ساخته) (و وجه رغبته الیک ثقه بک).
آرى او هم اکنون بازگشته (و با یقین و اطمینان، با کوله بارى از طمع آهنگى تو کرده) (فامک بطمعه یقینا).
(و از روى اخلاص تنها با زاد و توشه ى خوف و ترس، قصد بارگاه تو را نموده) (و قصدک بخوفه اخلاصا).
این بنده پشیمان و بریده از همه جا (طمع خویش را از همه کس، جز تو بریده و از هیچ چیز جز تو نترسیده است) (قد خلا طمعه من کل مطموع فیه غیرک، و افرخ روعه من کل محذور منه سواک).
(اکنون او در پیشگاه تو به حال تضرع به پا خاسته) (فمثل بین یدیک متضرعا).
(و دیدگان خود را از سر خشوع به زمین دوخته) (و غمض بصره الى الارض متخشعا).
عظمت و بزرگى تو را احساس کرده (و در برابر عزت تو با ذلت و خوارى سر را به زیر افکنده) (و طاطا راسه لعزتک متذللا).
(و از سر فروتنى و خضوع اسرار خود را- در حالى که تو بهتر از او مى دانى- براى تو آشکار ساخته است) (و ابثک من سره ما انت اعلم به منه خضوعا).
(و به آئین خشوع گناهانش را در پیش تو برشمرده است با اینکه تو همه ى آنها را احصاء کرده اى) (و عدد من ذنوبه ما انت احصى لها خشوعا).
(و از مهلکه ى عظیمى که در عالم علم تو بر او وارد شده، و از کار زشتى که او را در دادگاه حکومت تو رسوا ساخته، به تو استغاثه کرده) (و استغاث بک من عظیم ما وقع به فى علمک و قبیح ما فضحه فى حکمک).
آرى از گناهان و قبائحى که تو مى دانى و موجب رسوائى او را فراهم کرده (همان گناهى که لذات آن رو برتافته و سپرى شده، و تبعات و وبالش همچنان بر جاى مانده و مزمن گشته است) (من ذنوب ادبرت لذاتها فذهبت، و اقامت تبعاتها فلزمت).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۴، ص:۴۰۶-۳۷۸
وَ کانَ مِنْ دُعائِهِ عَلَیهِ السَّلامُ فی ذِکرِ التَوْبَةِ وَ طَلَبِها؛
بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین الحمد لله الذى یقبل التوبه عن عباده و یعفو عن السیئات، المتفضل على من تاب و امن و عمل صالحا بتبدیل سیئاتهم حسنات، غافر الذنب و قابل التوب و مقیل العثره و ساتر الحوب، محب التوابین و مکرم الاوابین ، والصلاه والسلام على نبیه، شفیع المذنبین و هادى المنیبین، محمد سیدالمرسلین و عصمه المتوسلین و على اهل بیته الائمه الهادین و الخلفاء الراشدین.
و بعد، فهذه الروضه الحادیه و الثلاثون من ریاض السالکین، تتضمن شرح الدعاء الحادى و الثلاثین من ادعیه صحیفه سیدالعابدین صلوات الله علیه و على آبائه و ابنائه الماجدین، املاء راجى فضل ربه السنى على صدرالدین الحسینى الحسنى، تاب الله تعالى علیه و جعله من المنیبین الیه.
ذکر الشىء: حضور معناه فى النفس، ثم تاره یکون بالقلب و تاره باللسان، یقال: ذکرته بلسانى و بقلبى، و اجعلنى منک على ذکر و ذکر بالکسر و الضم، و انکر الفراء الکسر فى القلب، و الاول نص علیه جماعه منهم ابوعبیده و ابن قتیبه.
و طلب الشىء طلبا بالتحریک: حاول وجوده و اخذه، و المراد بطلب التوبه: اما طلب التوفیق لها او طلب قبولها، ففى الکلام اضمار.
و یحتمل عود الضمیر الى نفس التوبه من غیر اضمار، على طریقه الاستخدام الذى هو من محاسن البدیع، اذ التوبه بالمعنى اللغوى -و هو الرجوع- تنسب تاره الالى العبد، و معناها الرجوع عن المعصیه الى الطاعه، و تاره تنسب الى الله سبحانه، و معناها الرجوع عن العقوبه الى اللطف و التفضل، فتکون التوبه المضاف الیها الذکر بالمعنى المنسوب الى العبد او بالمعنى الاصطلاحى الاتى بیانه، و اعاد الضمیر علیها مرادا بها المعنى المنسوب الى الله عز و جل، و هذا المعنى الاستخدام، لانهم قالوا: هو ان یوتى بلفظ له معنیان فاکثر مرادا به احد معانیه، ثم یوتى بضمیر مراد به المعنى الاخر، کقوله:
اذا نزل السماء بارض قوم * رعیناه و ان کانوا غضابا
اراد بالسماء: الغیث، و بالضمیر العائد من رعیناه: النبت.
و لا باس قبل الکلام على شرح الدعاء بتقدیم مباحث:
الاول: التوبه لغه: الرجوع، و اصطلاحا: الندم على الذنب لقبحه، فخرج الندم على شرب الخمر مثلا لاضراره بالجسم، و بیان المناسبه بین المعنیین: ان الله سبحانه هو الذى ابتدا بالنعمه على عبد قبل الاستحقاق، و فطر العبد على طاعته فى الابتداء، فاذا ندم العبد على اساءه بدرت منه فقد رجع الى الله فیما کانت فطرته علیه، و رجع الله له الى ما کان من احسانه الیه، فسمى الندم اذا کان تلافیا للعقاب توبه.
و انما قلنا: فطر العبد على طاعته، لان الذنب بمنزله المرض العارض فى النفس، و التوبه بمنزله معالجتها حتى تعود الى صحتها، فکما ان الغالب على اصل الامزجه فى الانفس هو الصحه، و انما یعرض المرض باسباب مغیره و علل موذیه، فکذلک کل انسان یولد على الفطره و یدرک على الصلاح و الرشد، و الله اعلم.
الثانى: قال بعض العلماء: التوبه تنتظم من امور ثلاثه: علم و حال و عمل. اما العلم فهو الیقین بان الذنوب سموم مهلکه و حجاب بین العبد و محبوبه، و هذا الیقین یثمر حاله ثانیه هى التالم لفوات المطلوب و التاسف من فعل الذنوب، و یعبر عن هذا الحاله بالندم، و هى تثمر حاله ثالثه هى ترک الذنوب فى الحال، و العزم على عدم العود الیها فى الاستقبال، و تدارک فى الماضى من حقوق الله تعالى، مثل الصلاه و الصیام و الزکاه و نحوها، و من حقوق الناس، مثل رد المال الى صاحبه او وارثه، و طلب الابراء فى الغیبه، و تسلیم النفس فى القصاص الى ولیه لیقتص منه او لیعفو عنه، و لو لم یمکنه ذلک کان علیه ان یکثر من العباده، لیبقى له قدر الکفایه فى القیامه بعد اخذ حقوقهم منها.
و هذه الامور مترتبه فى الحصول، و یطلق اسم التوبه تاره على مجموعها، و تاره على الندم وحده و یجعل العلم کالمقدمه و الترک کالثمره، فیکون الندم محفوفا بالطرفین، الطرف الاول مثمر الندم، و الطرف الاخر ثمرته، کما قال امیرالمومنین علیه السلام: ان الندم على الشر یدعو الى ترکه، و ترتب هذه الامور غیر مختص بالتوبه، بل انتظام الصبر و الشکر و التوکل و الرضا و غیر ذلک من المقامات الدینیه ینتظم من علم و حال و عمل.
و هذه الامور الثلاثه اذا قیس بعضها الى بعض لاح للناظرین الى الظواهر ان العلوم مطلقا انما تراد للاحوال، و الاحوال انما تراد للاعمال. و اما اهل البصائر و اولوا الالباب فالامر عندهم بالعکس، فان الاعمال عندهم تراد للاحوال، و الاحوال تراد للعلوم، فالافضل العلوم ثم الاحوال ثم الاعمال، لان کل مراد لغیره یکون ذلک الغیر لا محاله افضل منه.
و قال بعضهم: للتوبه شروط و اوصاف، اما شروطها فاربعه: الندم على ما سلف، و ترک مثل ذلک فى الحال، و العزم على ان لا یعود فى الاستقبال، و نصب الذنب امامه بحیث لا ینبذ الندم وراء ظهره و لا ینسى اساءته طول عمره.
و اما اوصافها المتممه فاربعه ایضا: انتباه القلب عن رقده الغفله، و والاصغاء الى ما یهجس فى الخاطر من الصوارف و الزواجر، و هجران اخدان السوء و اصحاب الشر، و ملازمه اخوان الخیر استضاءه بانوارهم و استذراء بظلالهم.
و عن امیرالمومنین صلوات الله علیه: ان التوبه یجمعها سته اشیاء: على الماضى من الذنوب الندامه، و للفرائض الاعاده، و رد المظالم و استحلال الخصوم، و ان تعزم على ان لا تعود، و ان تذیب نفسک فى طاعه الله کما ربیتها فى المعصیه، و ان تذیقها مراره الطاعات کما اذقتها حلاوه المعاصى.
الثالث: قال شیخنا البهائى قدس سره: لا ریب فى وجوب التوبه على الفور، فان الذنوب بمنزله السموم المضره بالبدن، و کما یجب على شارب السم المبادره الى الاستفراغ تلافیا لبدنه المشرف على الهلاک، کذلک یجب على صاحب الذنوب المبادره الى ترکها و التوبه منها تلافیا لدینه المشرف على الاضمحلال.
قال: و لا خلاف فى اصل وجوبها سمعا، للامر الصریح بها فى القرآن، و الوعید الحتم على ترکها فیه، قال تعالى: «یا ایها الذین آمنوا توبوا الى الله توبه نصوحا»، و قال: «و من لم یتب فاولئک هم الظالمون».
و انما الخلاف فى وجوبها عقلا، فاثبته المعتزله لدفعها ضرر العقاب، و هذا کما لا یخفى لا یدل على وجوب التوبه عن الصغائر ممن یجتنب الکبائر، لانها تکفره حینئذ، و لهذا ذهب البهشمیه الى وجوبها عن الصغائر سمعا لا عقلا، نعم الاستدلال بان الندم على القبیح من مقتضیات العقل الصحیح یعم القسمین.
و اما فوریه الوجوب فقد صرح به المعتزله، و قالوا: یلزم بتاخیرها ساعه اثم آخر تجب التوبه منه ایضا، حتى ان من اخر التوبه عن الکبیره ساعه واحده فقد فعل کبیرتین، و ساعتین اربع کبائر، الاولیان و ترک التوبه عن کل منهما، و ثلاث ساعات ثمان کبائر، و هکذا. و اصحابنا یوافقونهم على وجوب الفوریه، لکنهم لم یذکروا هذا التفصیل فیما رایته من کتبهم الکلامیه.
الرابع: قال بعض ارباب القلوب: الناس فى التوبه على احوال: رجل مسوف بالتوبه مدافع بها، اغتر بطول الامل و نسى هجوم الاجل، فهذا متى ادرکه الموت ادرکه على الاصرار فهو هالک.
و آخر تائب ما لم یجد شهوه، فاذا وجد رکب هواه و اضاع المحاسبه لنفسه، فهذا مستوجب للعقوبه من الله.
و رجل تائب بقلبه، الا ان نفسه تدعوه الى الشىء مما یکره، فهذا یحتاج الى الادب لنفسه، و فائدته على قدر مجاهدته.
و رجل مدیم للحساب قد قام على ساق مقام الخصم، فهذا مستوجب للعصمه من الله.
و رجل قد هام به خوفه من ذنوبه و لم تبق فیه باقیه، فهذا المتوحد بولایه الله.
و قال شیخنا البهائى قدس سره: من اهمل المبادره الى التوبه و صوفها من وقت الى وقت فهو بین خطرین عظیمین، ان سلم من واحد فلعله لا یسلم من الاخر:
احدهما: ان یعاجله الاجل، فلا یتنبه من غفلته الا و قد حضره الموت، وفات وقت التدارک، و انسدت ابواب التلافى و جاء الوقت الذى اشار الیه سبحانه بقوله: «و حیل بینهم و بین ما یشتهون»، و صار یطلب المهله یوما او ساعه فلا یجاب الیها، کما قال تعالى: «من قبل ان یاتى احدکم الموت فیقول رب لولا اخرتنى الى اجل قریب».
قال بعض المفسرین فى تفسیر هذه الایه: ان المحتضر یقول عند کشف الغطاء: یا ملک الموت اخرنى یوما اعتذر فیه الى ربى و اتوب الیه و اتزود صالحا، فیقول: فنیت الایام، فیقول: اخرنى ساعه، فیقول: فنیت الساعات، فیغلق عنه باب التوبه، و یغرغر بروحه الى النار، و یتجرع غصه الیاس و حسره الندامه على تضییع العمر، و ربما اضطرب اصل ایمانه فى صدمات تلک الاهوال.
و ثانیهما: ان تتراکم ظلم المعاصى على قلبه، الى ان تصیر رینا و طبعا فلا یقبل المحو، فان کل معصیه یفعلها الانسان تحصل منها ظلمه فى قلبه، کما تحصل من نفس الانسان ظلمه فى المراه، فاذا تراکمت ظلمه الذنوب صارت رینا، کما یصیر بخار النفس عند تراکمه على المراه صداء، و اذا تراکم الرین صار طبعا، فیطبع على قلبه کالخبث على وجه المرآه اذا تراکم بعضه فوق بعض و طال مکثه و غاص فى جرمها و افسدها فصارت لا تقبل الصقل ابدا، و قد یعبر عن هذا بالقلب المنکوس و القلب الاسود، کما روى عن الباقر علیه السلام: ما من شىء افسد للقلب من خطیئه، ان القلب لیواقع الخطیئه فلا تزال به حتى تغلب علیه فیصیر اعلاه اسفله.
و عنه علیه السلام: ما من عبد الا و فى قلبه نکته بیضاء، فاذا اذنب ذنبا خرج فى النکته نکته سوداء، فان تاب ذهب ذلک السواد، و ان تمادى فى الذنوب زاد ذلک السواد حتى یغطى البیاض، فاذا غطى البیاض لم یرجع صاحبه الى خیر ابدا، و هو قول الله عز و جل: کلا بل ران على قلوبهم ما کانوا یکسبون».
فقوله علیه السلام: لم یرجع صاحبه الى خیر ابدا یدل على ان صاحب هذا القلب لا یرجع عن المعاصى و لا یتوب منها ابدا، و لو قال بلسانه: تبت الى الله یکون هذا القول منه مجرد تحریک اللسان من دون موافقه القلب، فلا اثر له اصلا، کما ان قول الغسال: غسلت الثوب لا یصیر الثوب نقیا من الاوساخ، و ربما یوول صاحب هذا القلب الى عدم المبالاه باوامر الشریعه و نواهیها، فیسهل امر الدین فى نظره، و یزول وقع الاحکام الالهیه من قلبه، و ینفر عن قبولها طبعه، و ینجر ذلک الى اختلال عقیدته و زوال ایمانه، فیموت على غیر المله، و هو المعبر عنه بسوء الخاتمه،
نعوذ بالله من شرور انفسنا و سیئات اعمالنا، انتهى کلامه رفع فى علیین مقامه.
و من کلام بعضهم: اغتنموا التوبه قبل ان یصیر القریب نائیا و المقیم ماضیا، و قبل ان یکون المحصول ندما و الموجود عدما، و قبل ان یضرب الادبار على المصرین سرادق الخسار، فلا اقاله عثار و لا توفیق انابه و اعتذار.
ذکر العتبى انه قیل لرجل عند الوفاه: قل: لا اله الا الله، فقال:
آه ویلى على الشباب و فى اى * زمان فقدت شرخ الشباب
حین مات الغیور و ارتخص المهر * و غاب الحجاب عن کل باب
و قیل لاخر و قد قرب خروج نفسه و انقطاع نفسه: قل: لا اله الا الله، فقال:
لهف نفسى على الزمان و فى اى * زمان دهتنى الازمان
حین ولى الشتاء و استقبل الصیف * و طاب المدام و الریحان
و احتضر آخر فقیل له: قل: لا اله الا الله، فقال:
برد اللیل و طاب الماء و التذ الشراب * و مضى عنا حزیران و تموز و آب
ثم قضى لوقته و قالت امراه لرجل کان منزله قریبا من حمام منجاب ببغداد: یا رجل این الطریق الى حمام منجاب؟ فاومى الیها و ارشدها الى طریق غیره فى سکه خراب لا منفذ لها، و تبعها الیها ففجر بها، فلما حضرته الوفاه قیل له: قل: لا اله الا الله، فقال:
یا رب قائله یوما و قد لغبت * این الطریق الى حمام منجاب
و مات لوقته. هکذا یدرک سوء الخاتمه، و تهوى بالمخذولین مدرجه العاقبه، نعوذ بالله من ذلک.
الخامس: صرح اکثر علمائنا باستحباب الغسل للتوبه بعدها، سواء کان عن کفر او فسق، و سواء کان الفسق عن صغیره او کبیره. بل صرح الشهید الثانى قدس سره فى شرح اللمعه باستحبابه للتوبه عن مطلق الذنب و ان لم یوجب الفسق کالصغیره النادره.
و خصه المفید بالتوبه عن الکبائر.
قیل: و لعل ملحوظه ان الذنوب کلها کبائر لاشتراکها فى الخروج عن طاعه الله، و انما یطلق الکبر و الصغر على الذنب بالاضافه الى ما تحته و ما فوقه، فالقبله صغیره بالنسبه الى الزنا و کبیره بالنسبه الى النظر.
و قد نسب الشیخ ابوعلى الطبرسى رحمه الله القول بذلک الى اصحابنا رضوان الله اعلیهم.
السادس: قال بعض الناصحین: اذا اردت التوبه فبرى نفسک من التبعات و قلبک من الذنوب، و وجه وجهک الى علام الغیوب بعزم صادق و رجاء واثق، وعد انک عبد آبق من مولى کریم رحیم حلیم یحب عودک الى بابه و استجارتک به من عذابه، و قد طلب منک العود مرارا عدیده و انت معرض عن الرجوع الیه مده مدیده، مع انه وعدک ان رجعت الیه و اقلعت عما انت علیه بالعفو عن جمیع ما صدر عنک و الصفح عن کل ما وقع منک، و قم و اغتسل احتیاطا، و طهر ثوبک، وصل بعض الفرائض و اتبعها بشىء من النوافل، و لتکن تلک الصلاه على الارض بخشوع و خضوع و استحیاء و انکسار و بکاء وفاقه و افتقار، فى مکان لا یراک فیه و لا یسمع صوتک الا الله سبحانه، فاذا سلمت فعقب صلاتک و انت حزین مستحى وجل راج، ثم اقرا الدعاء الماثور عن زین العابدین علیه السلام الذى اوله: یا من برحمته یستغیث المذنبون و یا من الى ذکر احسانه یفزع المضطرون ثم ضع وجهک على الارض و اجعل التراب على راسک، و مرغ وجهک الذى هو اکرم اعضائک فى التراب بدمع جار و قلب حزین و صوت عال و انت تقول: عظم الذنب من عبدک فلیحسن العفو من عندک، تکرر ذلک و تعدد ما تذکره من ذنوبک، لائما نفسک موبخا لها نائحا علیها نادما على ما صدر منها، و ابق على ذلک ساعه طویله، ثم قم و ارفع یدیک الى التواب الرحیم و قل: الهى عبدک الابق رجع الى بابک، عبدک العاصى رجع الى الصلح، عبدک المذنب اتاک بالعذر، و انت اکرم الاکرمین و ارحم الراحمین، ثم تدعو و دموعک تنهمل بالدعاء الماثور عن زین العابدین علیه السلام، و هو الذى اوله: اللهم یا من لا یصفه نعت الواصفین الى آخره، و اجهد فى توجه قلبک الیه و اقبالک بکلیتک علیه، مشعرا نفسک سعه الجود و الرحمه، ثم اسجد سجده تکثر فیها البکاء و العویل و الانتحاب بصوت عال لا یسمعه الا الله تعالى، ثم ارفع راسک واثقا بالقبول فرحا ببلوغ المامول و الله ولى التوفیق. و لنشرع الان فى شرح الدعاء.
الوصف و النعت مترادفان.
قال الفیومى: وصفته وصفا -من باب وعد-: نعته بما فیه.
و فرق بعضهم بینهما ان الوصف ما کان بالحال المنتقله کالقیام و القعود، و النعت بما کان فى خلق او خلق کالبیاض و الکرم.
و انما لا یصفه سبحانه نعت الواصفین لان الاحاطه بمعرفه کنه صفاته سبحانه و تعالى غیر مقدوره لغیره عز و جل.
قال بعض المحققین: کما لا یجوز لغیره سبحانه الاحاطه بمعرفه کنه ذاته تعالى، فکذلک لا یجوز له الاحاطه بمعرفه کنه صفاته تعالى، و کل ما وصفه به العقلاء، فانما هو على قدر افهامهم و بحسب وسعهم، فانهم انما یصفونه بالصفات التى الفوها و شاهدوها فى انفسهم مع سلب النقائص الناشئه عن انتسابها الیهم بنوع من المقایسه، و لو ذکر لهم من صفاته تعالى ما لیس لهم مما یناسبه بعض المناسبه لم یفهموه، کما لم یفهموا ذاته التى هى وجود بلا ماهیه لانه لیس لهم ذلک، فوصفهم ایاه و نعتهم له انما هو على قدرهم لا على قدره، و بحسبهم لیس بحسبه، جل جلاله عما یصفون و تعالى شانه عما یقولون، «و ما قدروا الله حق قدره».
کیف؟ و قد قال سید الخلق صلوات الله علیه و آله: لا احصى ثناء علیک انت کما اثنیت على نفسک.
و ما احسن ما قال الامام الباقر علیه السلام: هل سمى عالما و قادرا الا لانه وهب العلم للعلماء و القدره للقادرین، و کل ما میزتموه باوهامکم فى ادق معانیه مخلوق مصنوع مثلکم مردود الیکم، و البارى تعالى واهب الحیاه و مقدر الموت، و لعل النمل الصغار تتوهم ان لله زبانیتین فانهما کمالها، تتوهم ان عدمهما نقصان لمن لا یکونان له، هکذا حال العقلاء فیما یصفون الله تعالى به فیما احسب و الى المفزع، انتهى کلامه علیه السلام.
و قد بسطنا الکلام فى هذه المساله فى اوائل الروضه الاولى، فلیرجع الیه.
و یحتمل ان یکون المعنى: لا یفى بوصفه نعت الواصفین، فیکون نعتا جامعا لمطلق ما یوصف به حاصرا له، کما قال امیرالمومنین علیه السلام: لیس لصفته حد محدود و لا نعت موجود.
قال بعض العارفین: لم یعرف عباده من صفاته و نعوته الاعلى مقادیرهم، و لم یعرفهم کلیه صفاته.
قوله علیه السلام: «و یا من لا یجاوزه رجاء الراجین» جاوزت الشىء و تجاوزته: تعدیته.
و الرجاء لغه: الامل، و عرفا: تعلق القلب بحصول محبوب فى المستقبل.
و المعنى: انه غایه کل رجاء، لا مرجو فوقه فیتعدى الیه رجاء الراجین، بخلاف من سواه من المرجوین، اذ لا مرجو سواه الا و فوقه مرجو یتجاوز الیه الرجاء، حتى ینتهى الیه سبحانه فیقف عنده اذ لا غایه وراءه، کما قال تعالى: «و فوق کل ذى علم علیم».
قال ابن عباس: فوق کل عالم عالم الى ان ینتهى العلم الى الله تعالى.
او ان رجاء الراجین لا یخیب لدیه فیجاوزه الى غیره.
او انه الغایه التى لا یتعداه رجاء الراجین عند انقطاعه من جمیع من دونه.
او انه المحبوب الذى لا یتعلق القلب بحصول محبوب سواه عند حصوله، و الله اعلم.
قوله علیه السلام: «و یا من لا یضیع لدیه اجر المحسنین» ضاع الشىء یضیع ضیعه و ضیاعا بالفتح: هلک و تلف، و یتعدى بالهمزه و التضعیف، فیقال: اضاعه اضاعه، و ضیعه تضییعا.
و الاجر: الثواب.
و الاحسان: فعل ما ینبغى ان یفعل من الخیر.
و انما لا یضیع لدیه سبحانه اجر المحسنین، لان اضاعه الاجر انما یکون للعجز او للجهل او للبخل، و کل ذلک ممتنع فى صفته تعالى. و فیه تلمیح الى قوله تعالى «ان الله لا یضیع اجر المحسنین».
قوله علیه السلام: «و یا من هو منتهى خوف العابدین» الى آخره، الخوف: توقع حلول مکروه.
و الخشیه: خوف یشوبه تعظیم المخشى مع المعرفه به، و لذلک قال تعالى: «انما یخشى الله من عباده العلماء». و قد تقدم الکلام على الفرق بین الخوف و الخشیه بابسط من هذا.
و العباده: فعل اختیارى مباین للشهوات البدنیه، یصدر عن نیه یراد بها التقرب الى الله تعالى طاعه للشریعه.
و التقوى: الاحتراز بطاعه الله عن عقوبته. و لها مراتب ادناها الاحتراز باظهار الشهادتین عن العذاب المخلد، و یتلوها الاحتراز عن کل ما یوجب اثما من فعل او ترک، و هذا المعنى هو المعروف باسم التقوى فى عرف الشرع، و اعلاها الاحتراز عن کل ما یشغل القلب عن الحق و الرجوع الیه، و هو الخاص الخاص.
و کونه تعالى منتهى خوف العابدین و غایه خشیه المتقین یحتمل وجوها:
احدها: ان خوفهم و خشیتهم ینتهیان الیه تعالى عند کمال معرفتهم. و بیان ذلک: ان السالک لا یزال ینتقل فى درجات المخاوف بحسب احواله، حتى ینتهى الى درجه الخوف من جلال الله تعالى فیقف عندها، اذ لا غایه فوقها.
قال النظام النیسابورى: الخوف اما من العقاب و هو نصیب اهل الظاهر، و اما من الجلال و هو وظیفه ارباب القلوب، و الاول یزول و الثانى لا یزول.
و قال المحققون: الخوف من الله مغایر للخوف من وعید الله، کما ان الحب لله مغایر لحب ثواب الله، قال الله تعالى: «ذلک لمن خاف مقامى و خاف وعید»، اى: خافنى و خاف وعید، و المقام مقحم مثل: سلام الله على المجلس العالى.
الثانى: ان خوفهم و خشیتهم منه تعالى اشد من خوفهم و خشیتهم من کل ما یخاف و یخشى.
الثالث: ما قاله بعضهم: یمکن ان یکون المنتهى و الغایه باعتبار ان العابدین و المتقین اذا خافوا بسبب شىء کان منتهى خوفهم و غایته منه تعالى لا من ذلک الشىء بخلاف غیرهم فان خوفهم قد یکون لذلک الشىء فلا ینتهى جمیع خوفهم او خشیتهم الیه تعالى.
الرابع: انهم اذا انتهوا الیه تعالى زال خوفهم و خشیتهم و تبدلا بالامن و الطمانینه. و بیان ذلک: ان السالک مادام فى سیره الى الحق یکون مضطربا غیر مستقر الخواطر، لخوف العاقبه و ما یعرض فى اثناء الطریق من العوارض العائقه عن الوصول، فاذا هبت نسیم العنایه الازلیه، و ارتفعت الحجب الحائله الظلمانیه، و اندکت جبال التعینات الرسمیه، و فاز بالحصول على محل الوصول، تنور القلب بنور العیان، و حصلت الراحه و الاطمئنان، و زال الخوف و ظهرت تباشیر الامن و الامان، و هذا المقام من مقامات اصحاب النهایات لا من احوال ارباب البدایات، «الا ان اولیاء الله لا خوف علیهم و لا هم یحزنون»، و الله اعلم بمقاصد اولیائه.
قام یقوم قوما و قیاما انتصب، و اسم الموضع المقام بالفتح، و اقمته اقامه و اسم الموضع المقام بالضم، و قد وردت الروایه فى الدعاء بالوجهین.
و تداولته الایدى: اخذته هذه مره و هذه مره.
و الکلام استعاره بالکنایه، شبه الذنوب بالقوم بجامع التصرف، و اثبت لها الایدى تخییلا، و رشح ذلک بالتداول.
و قاد البعیر قودا -من باب قال- و قیادا بالکسر: جره خلفه.
و الازمه: جمع زمام، و هو ما یوضع فى انف البعیر من حبل او سیر لیقاد به. و اضافتها الى الخطایا کاضافه الایدى الى الذنوب، فالکلام استعاره مکنیه، کان کل خطیئه وضعت فى انفسه زماما فهى تقوده بزمامها.
و اسناد القود الى الازمه مجاز عقلى لملابسه الزمام للقائد. و یحتمل ان یکون من باب التشبیه کلجین الماء، اى: قادته الخطایا التى هى فى التذلیل کالازمه.
و استحوذ علیه الشیطان: غلبه و استماله الى ما یریده منه و استولى علیه.
و قصر عن الامر تقصیرا و اقصر اقصارا: انتهى و کف عنه. و فى روایه: «فیما امرته»، و هو من قصر فى الحاجه تقصیرا اى: توانى فیها.
و فرط فى الامر تفریطا: قصر فیه و ضیعه. و نصبه على الروایه المشهوره و هى «عما امرت» بحرف المجاوزه على المفعولیه لاجله، اى: کف عما امرت به لاجل التفریط و التوانى لا للعجز عن القیام به، او على المصدریه، اى: تقصیر تفریط، فحذف المصدر و انیب المضاف الیه منابه.
و على الروایه الثانیه و هى «فیما امرت به» على المصدریه فقط، نحو: قعدت جلوسا.
و مذهب سیبویه فى مثل هذا- اعنى فیما اذا کان المصدر غیر ملاق للفعل المذکور فى الاشتقاق- انه منصوب بفعل مقدر، اى: قصر و فرط تفریطا و قعدت و جلست جلوسا.
و مذهب المازنى و المبرد انه منصوب بالفعل الظاهر.
قال الرضى: و هو اولى، لان الاصل عدم التقدیر بلا ضروره ملجئه الیه.
و جعل بعضهم التفریط مرادفا للتقصیر على الروایه الاولى، غلط منشاه اشتباه التقصیر عن الشىء بالتقصیر فیه، و قد عرفت اختلاف معنییهما.
و قول بعضهم: الفاء فى «فقصر» للسببیه ان کان انتصاب تفریطا على المصدریه و جعل التقصیر تفریطا، او للتعقیب على تقدیر انتصابه بتقدیر اللام فیکون عله للتقصیر، لا وجه له، بل الفاء سببیه على کل تقدیر و التعقیب لازم لها.
و الحامل له على هذا التفصیل توهم ان التقصیر اذا کان معللا بالتفریط لا یکون مسببا استحواذ الشیطان، فلا تکون الفاء سببیه على هذا التقدیر، لئلا یجتمع باعثان على فعل واحد من غیر عطف. و ما علم ان المسبب عن الاستحواذ حینئذ هو التقصیر المقید لا المطلق، فکانه قال: فسبب ذلک قصرت عما امرت به تقصیرا ناشئا عن تفریط منى، فالمعلل بالتفریط هو التقصیر المطلق، و المعلل باستحواذ الشیطان هو التقصیر المقید و احدهما غیر الاخر، و نظیر ذلک قوله تعالى: «یجعلون اصابعهم فى آذانهم من الصواعق حذر الموت».
قال ابن هشام: زعم عصرى ان «من» متعلقه بحذر او بالموت، و فیهما تقدیم معمول المصدر، و فى الثانى ایضا تقدیم معمول المضاف الیه على المضاف، و حامله على ذلک انه لو علقه بیجعلون و هو فى موضع المفعول له، لزم تعدد المعفول له من غیر عطف، اذ کان حذر الموت مفعولا له. و قد اجبت بان الاول تعلیل للجعل مطلقا، و التانى تعلیل له مقیدا بالاول، و المطلق و المقید غیران، و المعلل متعدد معنى و ان اتحدا فى اللفظ، انتهى، و الله الموفق للصواب.
و تعاطى فلان کذا: اقدم علیه و فعله.
و فى محکم اللغه: التعاطى: تناول ما لا یحق، و تعاطى امرا قبیحا: رکبه.
و غرر بنفسه تغریرا: حملها على الغرر و هو الخطر.
و قال الزمخشرى فى الفائق: غرر به: اذا القاه فى الغرر و فى القاموس: غرر بنفسه تغریرا و تغره عرضها للهلکه، و الاسم الغرر.
و قال ابن الاثیر فى النهایه: و منه حدیث الدعاء: و تعاطى ما نهیت عنه تغریرا، اى: مخاطره و غفله عن عاقبه امره.
و انتصابه اما على المصدریه اى: معاطاه تغریر، او على المفعول لاجله اى: لاجل التغریر بنفسه.
و قوله علیه السلام: «کالجاهل»: فى محل نصب على الحالیه، اى: مماثلا للجاهل بقدرتک علیه، او مماثلا للمنکر زیاده احسانک الیه، فان من یقصر عن اوامر الله تفریطا و یتعاطى نواهیه تغریرا، لا یکون الا جاهلا بقدرته تعالى علیه، او منکرا لفضل احسانه الیه، و ان لم یکن جاهلا و لا منکرا لذلک، بل کان عالما و معترفا به، فلم یخف و لم یشکر بل رکب ذلک الفعل القبیح، فقد فعل فعل الجاهل او المنکر، فصدق انه شبیه له و مماثل ایاه.
و غرضه علیه السلام من هذا التشبیه الاعتراف باجترائه على ما ارتکب مع العلم بقدره الله علیه، و الاعتراف بفضل احسانه الیه حتى کانه جاهل او منکر لذلک. و حاصله: مزید الاقرار بالذنب و العصیان، المندوب الیه عند طلب العفو و الغفران.
و فى کلام امیرالمومنین علیه السلام من خطبه له فى نهج البلاغه: و ان العالم العامل بغیر علمه کالجاهل الذى لا یستفیق من جهله، بل الحجه علیه اعظم، و الحسره له الزم، و هو عند الله الوم.
حتى: غایه لقوله: «فقصر»، و قد تقدم الکلام علیها مبسوطا فى الروضه الثانیه عشره، عند قوله علیه السلام: «حتى اذا راى مده العمل قد انقضت»، فلیرجع الیه.
و انفتاح بصر الهدى له: عباره عن تنبهه لمشاهده الحق بعین بصیرته بعد ان کان عاشیا عنه.
و تقشع سخائب العمى عنه: عباره عن زوال غفلات الضلال عنه بعد غشیانها له.
و کل من الفقرتین استعاره ظاهره، و قد مر نظیرها مرارا، و الانفتاح و التقشع ترشیح.
یقال: تقشع السحاب: اذا اقلع و انکشف.
و قال صاحب المحکم: انقشع عنه الشىء و تقشع: غشیه ثم انجلى عنه، کالظلام عن الصبح و الهم عن القلب و السحاب عن الجو.
و العمى هنا هو المشار الیه بقوله تعالى: «فانها لا تعمى الابصار و لکن تعمى القلوب التى فى الصدور». و هو استعاره حسنه، اذا العمى حقیقه عباره عن عدم ملکه البصر، و وجه المشابهه: ان الاعمى کما لا یهتدى لمقاصده المحسوسه بالبصر لعدمه، کذلک اعمى البصیره لا یهتدى لمقاصده المعقوله، لاختلال بصیرته و عدم عقله لوجوه رشده.
و احصى الشىء: عده و ضبطه.
و ما ظلم به نفسه: عباره عن المعاصى التى اقدم علیها، فانه عرض نفسه للعقاب باقترافها.
و فکر فى الشىء: اجال فکره فیه، و هو تخیل عقلى فى الانسان.
قال الراغب: و التفکر لا یکون الا فیما له ماهیه مما یصح ان یجعل له صوره فى القلب مفهوما، و لاجل ذلک قال النبى صلى الله علیه و آله: تفکروا فى آلاء الله و لا تفکروا فى الله، و قال تعالى: «یبین الله لکم الایات لعلکم تتفکرون فى الدنیا و الاخره».
و قال بعض الحکماء عن الفکره و العبره، فقال: الفکره: ان تجعل الغائب حاضرا، و العبره، ان تجعل الحاضر غائبا.
و فى التعرض لعنوان الربوبیه مزید تعظیم لما ارتکبه من المعاصى.
و الفاء من قوله: «فراى»: للسببیه.
و الرویه هنا: بمعنى العلم، اى: فعلم کبیر عصیانه کبیرا، یقال: رایته عالما، یستعمل بمعنى العلم و الظن فیتعدى الى مفعولین، و رایت زیدا: ابصرته، یتعدى الى مفعول واحد، لان افعال الحواس انما تتعدى الى مفعول واحد، فان رایته على هیئته نصبته على الحال و قلت: رایته قائما:
و فى روایه ابن ادریس: «فراى کثیر عصیانه کثیرا» بالثاء المثلثه فى الموضعین. و الفرق بین الکبیر و الکثیر: ان الکبیر بالموحده بحسب الشان و الخطر کالجلیل و العظیم، و الکثیر بالمثلثه بحسب الکمیه و العدد. و ایضا الکبیر نقیض الصغیر، و الکثیر نقیض القلیل.
و المعنى: انه بسبب احصائه ما ظلم به نفسه، و تفکره فیما خالف به ربه، علم کبر کبیر عصیانه او کثره کثیره، و علم جلاله جلیل مخالفته، بعد جهله بذلک او غفلته عنه، لعدم ضبطه له و تفکره فیه.
و یحتمل ان یکون التنکیر فى قوله: «کبیرا» و «جلیلا» للتهویل و التعظیم، و المعنى: انه علم کبیر عصیانه الذى کان یعلم کبره، و جلیل مخالفته الذى کان یعلم جلالته، کبیرا هائلا مخوفا و جلیلا فظیعا بالغا فى الجلاله حدا لا یعرف.
قال بعضهم: و یمکن ان یکون المعنى: راى الکثیر الذى کان یعرف کثرته اکثر باضافه ما کان مانعا من رویته و ترکه، او راى ذلک الکثیر اکثر باعتبار التوجه الى ترکه و الاقلاع عنه، و هذان یظهران من التنکیر، و مثله کبیر کما فى الاصل و جلیل، انتهى، و الله اعلم.
اقبل: خلاف ادبر، اى: توجه.
و النحو فى الاصل: مصدر بمعنى القصد، یقال: نحوت نحوک اى: قصدت. قال ابن جنى: و قد استعمله العرب ظرفا، انشد ابوالحسن:
یحدو بها لکل فتى هیات * و هن نحو البیت قاصدات
اى: جهه البیت، و هذا المعنى هو المراد هنا.
و املته املا: من باب طلب، و هو ضد الیاس، و املته تامیلا مبالغه و تکثیر، و هو اکثر استعمالا من المخفف.
و استحییت منه و استحییته بمعنى، یقال: استحییت بیاءین و هو الاصل، و هى لغه الحجاز و بها ورد التنزیل، قال تعالى: «ان الله لا یستحیى ان یضرب مثلا»، و علیها عباره الدعاء. و استحیت بیاء واحده، اسقطوا الیاء الاولى و القوا حرکتها على الحاء، و هى لغه تمیم.
قال الواحدى: قال اهل اللغه: اصل الاستحیاء من الحیاه، و استحیاء الرجل من قوه الحیاه لشده علمه بمواقع عیبه، فالحیاء من قوه الحس و لطفه و قوه الحیاه.
و قال ابن الاثیر: الحیاء: تغیر و انکسار یعرض للانسان من تخوف ما یعاب به و یذم، و اشتقاقه من الحیاه، فکان الحى جعل منتکس القوه منتقص الحیاه لما یعتریه من الانکسار و التغیر.
و وجهت الشىء الى کذا: جعلته الى جهته.
و الرغبه: مصدر رغبت فى الشىء اذا اردته، و الهاء لتانیث المصدر.
و وثق به یثق بالکسر فیهما ثقه اعتمد على وفائه، و نصب ثقه یحتمل المصدریه و الحالیه و المفعولیه لاجله، اى: توجیه ثقه او واثقا او للثقه.
و امه اما -من باب قتل-: قصده.
و الطمع: تعلیق النفس بما یظن من النفع، و اکثر ما یستعمل فیما یقرب حصوله.
و الباء من قوله: «بطمعه»: للملابسه، اى: ملتبسا به، کقوله تعالى: «اهبط بسلام منا»، و مثله قوله علیه السلام: «و قصدک بخوفه».
و الیقین فى اللغه: العلم الذى لا شک فیه، و فى الاصطلاح: اعتقاد مطابق ثابت لا یمکن زواله، و هو فى الحقیقه مولف من علمین: العلم بالمعلوم و العلم بان خلاف ذلک العلم محال.
و عند اهل الحقیقه رویه العیان بقوه الایمان لا بالحجه و البرهان.
و قیل: مشاهده الغیوب بصفاء القلوب و ملاحظه الاسرار بمحافظه الافکار.
و الاخلاص فى اللغه: ترک الریاء فى الطاعات، و فى الاصطلاح: تخلیص القلب عن شائبه الشوب المکدر لصفاه، و قیل: هو تصفیه العمل عن ملاحظه المخلوقین حتى عن ملاحظه النفس فلا یشهد غیر الله، و حتى من شهد فى اخلاصه الاخلاص احتاج اخلاصه الى الاخلاص. و نصب «یقینا» و «اخلاصا» یحتمل الاوجه الثلاثه، اى: قصد یقین و قصد اخلاص، او ذایقین و ذا اخلاص، او للیقین و للاخلاص. و «قد» هنا: للتحقیق، اى: تحقق خلو طمعه.
و خلا: بمعنى برىء من قولهم: خلا من العیب خلوا اى: برىء منه فهو خلى.
و غیرک: بالجر فى الروایه المشهوره صفه لمطموع، و بالنصب فى روایه اخرى على الاستثناء، لان «غیر» اذا وقعت استثناء اعربت اعراب الاسم التالى ل«الا». و المعنى على الاول: قد خلا طمعه من کل مطموع فیه مغایر لک، و على الثانى: من کل مطموع فیه الا انت.
و قس على ذلک قوله علیه السلام فى الفقره الثانیه: «کل محذور سواک»، الا ان الاعراب فى «سواک» مقدر.
و افرخ اى: ذهب و انکشف.
و الروع بالفتح: الفزع، یقال: راعنى الشىء روعا -من باب قال- اى: افزعنى. و المعنى: زال عنه ما یرتاع له و یخاف و ذهب عنه و انکشف.
قال الزمخشرى فى الاساس: افرخت البیضه: خرج فرخها، و من المجاز: افرخ روعک بالضم اى: خلا قلبک من الهم خلو البیضه من الفرخ، و اما افرخ روعک بالفتح فوجهه ان یراد زوال ذلک من القلب، جعل المتوقع الذى هو متعلق الروع من الروع بمنزله الفرخ من البیضه، و کثر حتى صار فى معنى انکشف.
قال ذو الرمه: جذلان قد افرخت من روعه الکرب؛ انتهى.
و الحاصل: ان افرخ یستعمل بمعنیین: یقال: افرخت البیضه: اذا خرج فرخها، و افرخ الطائر: اذا خرج من البیضه، فمن قال: افرخ روعک بالضم فالروع هنا بمعنى القلب، و معناه: خلا قلبک من الخوف خلو البیضه من فرخها، و من قال: افرخ روعک بالفتح فالروع بمعنى الفزع و الخوف، و معناه: خرج الفزع من قلبک خروج الطائر من البیضه. و الروایه فى الدعاء انما هى بالفتح.
و حذرت الشىء- من باب تعب-: خفته فهو محذور.
و جمله قوله علیه السلام: «قد خلا طمعه» تحتمل ان تکون حالا فهى فى محل النصب، اى: امک بطمعه یقینا حال کونه قد خلا طمعه من کل مطموع فیه غیرک، و الجمله المعطوفه علیها حال ایضا، متعلق معناها بقوله: «و قصدک بخوفه اخلاصا»، اى: قصدک بذلک حال کونه قد افرخ روعه من کل محذور سواک.
و یحتمل الکلام الاستئناف البیانى، کانه سئل علیه السلام کیف ام بطمعه یقینا و قصد بخوفه اخلاصا؟ فقال: قد خلا طمعه من کل مطموع فیه غیرک، و افرخ روعه من کل محذور سواک فجمله «قد خلا» على هذا لا محل لها من الاعراب، و المعطوفه علیها تابعه لها، و الله اعلم.
مثل بین یدیه مثولا -من باب قعد-: انتصب قائما.
و بین الیدین: عباره عن الامام، لان ما بین یدى الانسان امامه، و هو هنا من باب التمثیل، و قد تقدم الکلام على بیان ذلک مبسوطا فى اوائل الروضه العاشره، فلیرجع الیه.
و متضرعا: حال من فاعل مثل، و التضرع: التذلل، و هو اظهار ذل النفس و الانقهار، و خلع اردیه التعزز و الاستکبار: قال تعالى: «ادعوا ربکم تضرعا و خفیه»، و ذلک لما فیه من الاعتراف بذل العبودیه و عزه الربوبیه.
و غمض بصره تغمیضا و اغمضه اغماضا: اطبق اجفانه، و عداه بالى لتضمینه معنى الاماله، اى: غمض بصره ممیلا له الى الارض، او امال بصره الى الارض مغمضا له، على ما تقدم من طریقى ابراز التضمین فى مقام التفسیر.
و الخشوع: الاخبات و التواضع و السکون.
و فى القاموس: الخشوع: الخضوع او قریب من الخضوع، او هو فى البدن و الخشوع فى الصوت و البصر.
و قال صاحب محکم اللغه: خشع یخشع خشوعا و اخشع و تخشع: رمى ببصره نحو الارض و حفض صوته.
و قیل: الخشوع قریب من الخضوع، الا ان الخضوع فى البدن و الخشوع فى الصوت و البصر کقوله تعالى: «خاشعه ابصارهم» و قوله: «و خشعت الاصوات للرحمن»، انتهى ملخصا. و لا یخفى مناسبه تفسیره الاول لعباره الدعاء.
و قال القاضى فى تفسیره: الخشوع: الاخبات، و الخضوع: اللین و الانقیاد، و لذلک یقال: الخشوع بالجوارح و الخضوع بالقلب، انتهى.
و طاطا راسه: صوبه و خفضه.
و العره: الرفعه و الامتناع و الشده و الغلبه، و فى التنزیل: «من کان یرید العزه فلله العزه جمیعا»، اى: من کان یرید بعباده غیر الله العزه فانما العزه لله و حده لا لغیره، عزه الدنیا و عزه الاخره جمیعا، فلیطلبها منه لا من غیره.
و التذلل: الاستکانه و الخضوع، و لما کانت الهیئات المذکوره فى الفقرات الثلاث من لوازم الطامع الخائف، جعلها علیه السلام مترتبه على ما قبلها من قصر طمعه و خوفه علیه تعالى.
بث السر بثا: اذاعه و نشره، و بثثته سرى و ابثثته بالالف: اظهرته له و اطلعته علیه.
و السر: ما یکتم، و هو خلاف الاعلان، و منه قیل للنکاح: سر، لانه یلزمه غالبا.
و «من» فى قوله: «من سره» و «من ذنوبه»: مبینه ل«ما» فى الموضعین، قدمت على المبهم المبین جوازا، نحو: عندى من المال ما یکفینى.
قال الرضى: و انما جاز تقدیم «من» المبینه على المبهم فى نحو: انا من خطه فى روضه، و من رعایته فى حرم، و عندى من المال ما یکفى، و من الخیل عشرون، لان المبهم الذى فسر ب«من» التبیینیه مقدم تقدیرا، کانک قلت: انا فى شىء من خطه فى روضه، و عندى شىء من المال ما یکفى، فالمبین فى کل ذلک محذوف، و الذى بعد «من» عطف بیان له، حذف المعطوف و اقیم المعطوف علیه مقامه، کما یحذف المستثنى منه و یقام المستثنى مقامه فى نحو: ما جاءنى الا زید، کل ذلک لیحصل البیان بعد الابهام انتهى ملخصا.
و خضوعا و خشوعا منصوبان على المصدریه لبیان نوع العامل، او على المفعولیه لاجله تصریحا بفائده ابثاث سره من هو اعلم به منه، و تعدید ذنوبه لدى من هو احصى له منه.
و احصى: افعل تفضیل بمعنى اضبط، من احصاه احصاء: بمعنى ضبطه، و فیه شاهد على بناء افعل التفضیل من افعل الرباعى قیاسا و هو مذهب سیبویه و المحققین من اصحابه، و اختاره فى التسهیل و شرحه.
قال صاحب الکشف: و لیس بعیدا عن الصواب، لکثره ما جاء من هذا الباب.
و قال الرضى و یویده کثره الاستعمال کقولهم: هو اعطاهم للدراهم و اولاهم للمعروف، و انت اکرم لى من فلان.
و مفعول احصى محذوف مع من، اى: احصى له منه، لدلاله قوله: «ما انت اعلم به منه» علیه، و نظیره من التنزیل قوله تعالى: «انا اکثر منک مالا و اعز نفرا».
و استغاث به: طلب اغاثته اى: اعانته و نصره.
و وقع به: اهلکه و اوهنه، من قولهم: وقعت بالقوم وقیعه: اذا قتلهم و اثخنتهم، اى: او هنتهم بالجراحه و اضعفتهم، و هى لغه اهل الحجاز، و تمیم تقول: اوقعت بهم بالانف.
قال الجوهرى: وقعت بالقوم فى القتال و اوقعت بهم بمعنى.
و قوله علیه السلام: «فى علمک»: ظرف للوقوع به، على تشبیه علمه تعالى بما یکون محلا للشىء، کما تقول: قتلت القوم فى المحل الفلانى.
و الغرض الاستغاثه من الذنوب التى هى فى علم الله مهلکه لمقترفها و هو لا یعلم بذلک او یظنها هینه لا توجب هلاکا، کما قال تعالى: «و تحسبونه هینا و هو عند الله عظیم».
و عن بعضهم انه جزع عند الموت، فقیلى له فى ذلک، فقال: اخاف ذنبا لم یکن منى على بال و هو عند الله عظیم.
و فى النصائح الکبار: لا تقولن لشىء من سیئاتک: حقیر، فلعله عند الله تعالى نخله و هو عندک نقیر، و هى النکته فى ظهر النواه.
و اضافه عظیم الى «ما» من باب اضافه الصفه الى الموصوف و بجعلها نوعا مضافا الى الجنس. و قس على ذلک قوله علیه السلام: «و قبیح ما فضحه فى حکمک».
و المراد بالحکم هنا معناه اللغوى، اى: قضاوک.
و قد خفى معنى قوله علیه السلام: «من عظیم ما وقع به» على کثیر من المترجمین، ففسروه بما لا یناسب المقام.
فقال بعضهم: «الباء» من قوله: «وقع به» بمعنى من، و المعنى: من عظیم ما وقع اى: صدر منه فى علمک.
قال: و یحتمل ان یکون الظرف من قوله: «فى علمک» متعلقا بعظیم، و المعنى: استغاث من وقوع ذنب منه عظیم فى علمک. قال بعضهم: «الباء» بمعنى على، و المراد بوقوعه علیه فى علمه تعالى و بفضیحته فى حکمه سبحانه: انه جرى فى علمه تعالى وقوع ذلک علیه و حکم سبحانه فى الازل بان هذا القبیح یفضحه.
و قال بعضهم: المعنى: سقط به فى علمک، فجعل الوقوع بمعنى السقوط، و الضمیر فى «وقع» عائد الى الداعى، و الباء للسببیه.
و لا یخفى ان کل ذلک و ان کان فى نفسه صحیحا، غیر ان الذوق یشهد هنا بتجافیه، و کل اناء ینضح بما فیه.
قوله علیه السلام: «من ذنوب ادبرت» الى آخره، «من»: مبینه لما وقع به و ما فضحه.
و ادبر الشىء ادبارا: ولى و انقضى، و منه: «و اللیل اذ ادبر».
و ذهب الشىء ذهابا بالفتح: مر و مضى.
و اللذات: جمع لذه بالفتح اسم من لذ الشىء یلذ -من باب تعب- لذاذا و لذاذه بالفتح اى: صار شهیا.
و عرفوا اللذه بانها ادراک الملائم من حیث انه ملائم کالصوت الحسن عند حاسه السمع، و قید الحیثیه للاحتراز عن الالتذاذ بالدواء المر النافع من حیث انه نافع لا من حیث انه مر.
و اقام بالموضع اقامه: سکن به و لم ینتقل عنه.
و التبعات: جمع تبعه على وزن کلمه: ما تطلبه من ظلامه و نحوها.
و لزم الشىء یلزم لزوما -من باب تعب-: ثبت و دام، و منه: لزمه المال: اذا ثبت و وجب علیه، و الله اعلم.
