دعای ۳۱ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش پنجم)
اللَّهُمَّ إِنِّی أَعْتَذِرُ إِلَیک مِنْ جَهْلِی، وَ أَسْتَوْهِبُک سُوءَ فِعْلِی، فَاضْمُمْنِی إِلَی کنَفِ رَحْمَتِک تَطَوُّلًا، وَ اسْتُرْنِی بِسِتْرِ عَافِیتِک تَفَضُّلًا.
اللَّهُمَّ وَ إِنِّی أَتُوبُ إِلَیک مِنْ کلِّ مَا خَالَفَ إِرَادَتَک، أَوْ زَالَ عَنْ مَحَبَّتِک، مِنْ خَطَرَاتِ قَلْبِی، وَ لَحَظَاتِ عَینِی، وَ حِکایاتِ لِسَانِی، تَوْبَةً تَسْلَمُ بِهَا کلُّ جَارِحَةٍ عَلَی حِیالِهَا مِنْ تَبِعَاتِک، وَ تَأْمَنُ مِمَا یخَافُ الْمُعْتَدُونَ مِنْ أَلِیمِ سَطَوَاتِک.
اللَّهُمَّ فَارْحَمْ وَحْدَتِی بَینَ یدَیک، وَ وَجِیبَ قَلْبِی مِنْ خَشْیتِک، وَ اضْطِرَابَ أَرْکانِی مِنْ هَیبَتِک، فَقَدْ أَقَامَتْنِی -یا رَبِّ- ذُنُوبِی مَقَامَ الْخِزْی بِفِنَائِک، فَإِنْ سَکتُّ لَمْ ینْطِقْ عَنِّی أَحَدٌ، وَ إِنْ شَفَعْتُ فَلَسْتُ بِأَهْلِ الشَّفَاعَةِ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
خداوندا از نادانی خود از حضرتت عذر می‌خواهم، و بخشش از کردار بدم را از تو خواهانم، پس از باب احسان مرا در پناه رحمت خویش درآور، و از راه تفضل لباس عافیت بر من بپوشان.
الهی و از هر چه مخالف خواست تو بوده، یا از گردونه محبت تو بیرون می‌برد، از خاطراتی که در قلبم گذشته، و نگاههای چشمم، و گفتارهای زبانم، چنان توبه‌ای می‌کنم که هر یک از اعضایم به سهم خود از عقوبتت سالم ماند، و از انتقام و قهری که متجاوزگران از آن می‌هراسند ایمن گردد.
الهی بر تنهایی‌ام در پیشگاهت، و تپیدن قلبم از ترست، و لرزه اعضایم از هیبتت رحم کن؛ زیرا گناهانم -ای پروردگار من- مرا در عرصه رسوایی و خواری در پیشگاهت نشانده، پس اگر حرف نزنم کسی از جانب من سخن نمی‌گوید، و اگر از خود شفاعت کنم چنان نیستم که شفاعتم پذیرفته گردد.
ترجمه آیتی
اى خداوند، از نادانى خود، از درگاه تو، پوزش مى طلبم و بخشایش کردار بدم را از تو مى خواهم. به احسان خویش مرا در کنف رحمت خود جاى ده و به فضل و کرم خویش در پرده ى عافیت خود بپوشان.
اى خداوند به درگاه تو توبه مى کنم از هر خاطره ى بد که در دلم خطور کرده و هر نگاه گناه آلود که چشمم مرتکب شده و هر سخن بیجا که بر زبانم جارى گشته که خلاف اراده ى تو و بیرون از دایره ى دوستى تو بوده است، توبه مى کنم آن چنان که یک یک اعضایم از عقوبتهاى تو به سلامت مانند و از خشم دردناک تو که متجاوزان و ستمکاران از آن بیمناکند در امان باشند.
بار خدایا به تنهایى من در برابر خود و تپیدنهاى دلم از خوف خود و لرزش اعضایم از هیبت خود رحمت آور که گناهانم، اى پروردگار من، مرا در پیشگاه تو در مقام رسوایى برپاى داشته. اگر خود خاموشى گزینم کسى درباره ى من سخن نخواهد گفت و اگر شفیعى بطلبم، دانم که سزاوار شفاعت نیستم تا کسى مرا شفاعت کند.
ترجمه ارفع
پروردگارا درباره ى نادانى خویش از تو معذرت مى خواهم و آرزومندم که بدرفتارى مرا ببخشى پس از روى لطف و کرمت مرا در پناه رحمتت قرار ده و از روى فضل و بزرگوارى ات مرا با پوشش عافیتت بپوشان.
خدایا از آنچه بر خلاف اراده ات عمل کرده ام به درگاهت توبه مى کنم، از قبیل اندیشه هاى دل و نگاههاى زیر چشمى و حرفهایى که زده ام، توبه ای که بر اثر آن، یک یک اعضا و جوارحم به طور جداگانه از عقوبتهاى تو سالم بماند و از قهرها و سختگیریهاى دردناکت که بیدادگران از آن مى هراسند آسوده باشند.
پروردگارا اینک به تنهایى ام در پیشگاهت و بر تپش قلبم از ترس تو و لرزه ى اعضاى بدنم از هیبتت بر من رحم کن زیرا ای خداى من گناهانم مرا در درگاهت به زبونى کشانده و اگر خاموش شوم کسى درباره ام حرف نمى زند و اگر به جستجوى واسطه و شفیعى برخیزم سزاوار شفاعت نیستم.
ترجمه استادولی
خدایا، من از جهل خود به درگاهت پوزش مى خواهم، و از کردار بدم بخشش مى طلبم، پس به لطف بى دریغت مرا در پناه رحمت خویش جاى ده، و به فضل و عنایتت به پرده عافیت خویش بپوشان.
خدایا، و من از هر چه با خواست تو مخالف است یا از دایره محبت تو بیرون مى برد از خطورات قلبم و نگاه هاى چشمم و حکایت هاى زبانم به درگاهت توبه مى کنم، توبه اى که هر یک از اعضایم به سهم خود از کیفرهایت سالم بماند، و از آنچه تجاوزگران از آن مى ترسند از انتقام و قهرهاى دردناکت در امان باشد.
خدایا، پس به تنهاییم در پیشگاهت، و تپش قلبم از ترست، و لرزه اعضایم از هیبتت رحم کن، که -اى پروردگار- گناهانم مرا به درگاهت در جایگاه خوارى و رسوایى به پا داشته، پس اگر ساکت بمانم کسى از سوى من سخن نگوید، و اگر شفیعى آورم شایسته شفاعت نباشم.
ترجمه الهی قمشه‌ای
اى خدا من از جهالت و نادانیم (در طاعت و معرفتت به درگاه لطف و حلمت) عذر خواه آمده ام و از عمل زشت خود از تو بخشش و آمرزش مى طلبم پس (کرم کن و) عذرم بپذیر (و از فعل زشتم درگذر) و به لطف و احسان مرا در کنف رحمتت در آور و (در پرده) عافیتت (به فضل و کرم) مستور و محفوظ دار
اى خدا و من (به توفیق تو) از هر چه خلاف اراده تست و یا هر چه سبب زوال محبت تست از خطرات قلب و نگاه چشم و گفتار زبان از همه به درگاهت توبه مى کنم آن چنان توبه اى که به آن توبه تمام اعضاء و جوارحم از ترک اداء حقوقت سلامت بماند و از آنچه ستمکاران مى ترسند که آن الم سطوتها (و قهر و انتقام) تست در امان خود ایمنى بخشى (یعنى پروردگارا من به توفیق تو توبه اى مى کنم که قلبم را از خواطر شیطانى و اندیشه هاى کج و فکر و خیالات باطل نگاهدارد و چشمم را از نگاه خیانت و نگاه حسد و شهوت و خشم و غضب با خلق حفظ کند و زبانم را از تهمت و غیبت و دروغ و بدگوئى و دشنام مردم محفوظ گرداند به توبه اى که حقوق تو را ادا کنم و در حق بندگانت هم ظلم و جور نکنم تا در قیامت و در هر عالم از سطوات قهر و انتقامت در امان باشم)
اى خدا پس تو هم بر تنهائى (و بى کسى) من در پیشگاه حضرتت ترحم کن (که من اینجا در حضور تو غیر تو کسى و فریاد رسى و یار و مونسى ندارم غریب و تنها و بى یار و یاورم در این حال به حالم ترحم فرما) و از ترس و وحشت قلبم و بیم و اضطراب ارکان وجودم از هیبت قهر و جلالت بر من ترحم کن (که ابدا تاب هیبت و جلال تو را ندارم نه من بلکه تمام قواى عالى و دانى عالم تاب قهر و سطوت و جلال و مهابت و هیبت و انتقام تو را نخواهند داشت).
ترجمه سجادی
خداوندا، به درستى که من از نادانى ام، در پیشگاه تو عذر مى خواهم و از زشتى کردارم، از تو بخشش مى طلبم. پس به لطف خویش، مرا در پناه رحمت خود گیر و با فضل خویش، مرا به پرده عافیتت بپوشان.
خداوندا و همانا من از هر چه مخالف خواسته تو یا دور از دوستى توست؛ از اندیشه هاى دلم و نگاه هاى چشمم و بیانات زبانم، به درگاهت توبه مى کنم. توبه اى که با آن هر عضوى به سهم خود از کیفرهایت سالم مانَد و از قهرهاى دردناکت که بیدادگران مى ترسند، در امان باشد.
خداوندا، پس به تنهایى ام در برابر تو و تپیدن دلم از ترست و لرزش اندامم از شکوهت، رحم فرما. پس اى پروردگار من، گناهانم به درگاهت، مرا در جایگاه رسوایىْ ماندگار نموده. پس اگر خاموش شوم، کسى از جانب من سخن نگوید. و اگر شفیع خواهم، سزاوار شفاعت نیستم.
ترجمه شعرانی
خدایا من از نادانى خود نزد تو پوزش طلبم و از کار زشت خود بخشایش خواهم پس به لطف خویش مرا در پناه رحمت خود گیر و به فضل خود جامه عافیت بپوشان.
خدایا من از هر چه مخالف اراده ى تست یا ناپسندیده نزد تو، توبه مى کنم: از اندیشه هاى دل یا نگاههاى چشم و گفتار زبان توبه که هر یک از اندامهاى من از عقوبت سالم ماند و از عذاب دردناک که تجاوزکاران مى ترسند ایمن گردد.
خدایا به تنهائى من پیش تو و طپیدن دل من از ترس تو و لرزه ى اندام من از بیم تو رحمت آور. گناهان مرا به جائى بازداشته است در آستان تو که رسوائى آرد، اگر خاموش مانم کس از جانب من سخن نگوید و اگر خواهم شفیعى برانگیزم شایسته آن نیستم که کسى شفاعتم کند.
ترجمه فولادوند
بار خدایا! من از نادانى خود پوزش مى جویم و از بدکرداریم خواهان بخششم، پس به بخشش خویش مرا در کنف رحمت خویش در آور و در پرده ى عافیت خویش در پوشان.
بار الها! من از هر چه مخالف با اراده ى تو باشد یا محبت تو را سلب کند، چه خاطرات قلبى و چه نگاههاى دزدیده ى چشم و حدیث زبانى، توبه مى کنم، آنچنان توبه اى که یکایک اندامم از پیامدهاى کیفر تو سالم ماند و از آنچه بیدادگران از قهر دردناک تو مى هراسند در امان باشم.
بار خدایا! به تنهاییم رحم کن و بر تپش قلبم از هراست و لرزش اندامم از هیبت خود رحمت آور، چرا که، پروردگارا! گناهانم مرا در موضع رسوایى در درگاه تو بر پا داشته، پس اگر لب فرو بندم احدى درباره ى من سخن نمى گوید و اگر شفیعى طلب کنم در خور آن نیستم که کسى به پایمردى من برخیزد.
ترجمه فیض الاسلام
بار خدایا من از جهل و نادانى خود (به پایان کار از کیفر درباره ى گناهان) به درگاه تو عذر مى خواهم، و بخشش بدى کردارم را درخواست مى نمایم، پس از روى احسان مرا به پناه رحمت و مهربانیت درآور، و به فضل و بخشش به پرده ى عافیتت (به از بین بردن ناپسندیها) مرا بپوشان (گناهانم را در دنیا و آخرت آشکار مفرما)
بار خدایا از اندیشه هاى دل و نگاههاى زیرچشمى (مانند نگاه به حرام و اشاره به کسى تا به او بخندند یا ستم روا دارند) و گفتگوهاى (بیجاى) زبانم که مخالف خواسته (رضا و خشنودى) تو یا بیرون از دوستى (پاداش دادن) تو باشد به سوى تو، توبه مى کنم، توبه اى که با آن هر اندامى جداگانه از کیفرهاى تو سالم ماند، و از قهرها و سختگیریهاى دردناکت که بیدادگران مى ترسند آسوده باشد
بار خدایا به تنهائیم در برابر تو و طپیدن دلم از ترس تو و لرزه ى اندامم از هیبت و بزرگوارى تو رحم فرما، زیرا- اى پروردگار من- گناهانم در درگاه تو مرا در جاى رسوائى برپا داشته پس اگر خاموش گردم کسى درباره ام سخن نمى گوید، و اگر شفیع و میانجى بطلبم (که مرا شفاعت کند بر اثر معصیت و نافرمانى) سزاوار شفاعت نیستم.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
«اَللَّهُمَّ إِنِّی أَعْتَذِرُ إِلَیک مِنْ جَهْلِی وَ أَسْتَوْهِبُک سُوءَ فِعْلِی فَاضْمُمْنِی إِلَى کنَفِ رَحْمَتِک تَطَوُّلاً وَ اسْتُرْنِی بِسِتْرِ عَافِیتِک تَفَضُّلاً
اَللَّهُمَّ وَ إِنِّی أَتُوبُ إِلَیک مِنْ کلِّ مَا خَالَفَ إِرَادَتَک أَوْ زَالَ عَنْ مَحَبَّتِک مِنْ خَطَرَاتِ قَلْبِی وَ لَحَظَاتِ عَینِی
وَ حِکایاتِ لِسَانِی تَوْبَةً تَسْلَمُ بِهَا کلُّ جَارِحَة عَلَى حِیالِهَا مِنْ تَبِعَاتِک وَ تَأْمَنُ مِمَا یخَافُ الْمُعْتَدُونَ مِنْ أَلِیمِ سَطَوَاتِک»:
"الهى من از نادانى خود عذر مى خواهم، و عفو و بخشش کردار بدم را از تو مى طلبم، پس از روى احسان مرا در کنف رحمت خویش درآور، و از راه تفضّل جامه عافیت بر من بپوشان.
الهى از هر چه مخالف اراده و خواست تو بوده، یا از مسیر محبت تو بیرون رفته، از خاطراتى که در دلم گذشته اند، و از نگاه هایم، و گفتارهاى زبانم چنان توبه اى مى کنم که هر یک از اعضایم جداگانه از عقوبت تو سالم ماند، و از قهر و انتقام دردناکت که بیدادگران از آن مى ترسند ایمن گردد".
«اَللَّهُمَّ فَارْحَمْ وَحْدَتِی بَینَ یدَیک وَ وَجِیبَ قَلْبِی مِنْ خَشْیتِک وَ اضْطِرَابَ أَرْکانِی مِنْ هَیبَتِک فَقَدْ أَقَامَتْنِی ـ یا رَبِّ ـ ذُنُوبِی مَقَامَ الْخِزْی بِفِنَائِک فَإِنْ سَکتُّ لَمْ ینْطِقْ عَنِّی أَحَدٌ وَ إِنْ شَفَعْتُ فَلَسْتُ بِأَهْلِ الشَّفَاعَةِ»:
"الهى بر تنهائیم در پیشگاهت، و تپیدن دلم از ترست، و لرزه اعضایم از هیبتت ترحم کن، زیرا گناهانم اى پروردگار من مرا در مقابل رسوائى درگاهت بپا داشته، پس اگر ساکت شوم کسى از سوى من من سخن نمى گوید، و اگر شفیعى بطلبم سزاوار شفاعت نیستم".
شرح صحیفه (قهپایی)
«اللهم انى اعتذر الیک من جهلى، و استوهبک سوء فعلى، فاضممنى الى کنف رحمتک تطولا، و استرنى بستر عافیتک تفضلا».
التطول: تفعل من الطول بمعنى الفضل و الانعام.
یعنى: بار خدایا، به درستى که من عذر خواهنده ام از تو از نادانیى که کرده ام که عصیان تو ورزیده ام، و مى خواهم از تو بخششى از بدکرداریى که کرده ام. پس فراگیر مرا به پناه رحمت خود از روى فضل و انعام. و بپوشان مرا به پرده ى عافیت خود از روى فضل و کرم خود.
«اللهم و انى اتوب الیک من کل ما خالف ارادتک، او زال عن محبتک من خطرات قلبى و لحظات عینى و حکایات لسانى، توبه تسلم بها کل جارحه على حیالها من تبعاتک، و تامن مما یخاف المعتدون من الیم سطواتک».
الخطرات: ما یخطر بالبال.
و اللحظ هو ان ینظر بلحاظ عینه الى الشىء.
قوله علیه السلام: «على حیالها»، الحیال: خیط یشد منه بطن البعیر الى حقبه لئلا یقع الحقب على ثیله فیحصر بوله. استعار -علیه السلام- لفظ الحیال للوجه الذى اراد -سبحانه- ان تکون الجارحه علیه اى مستعمله فیه. فانها اذا کانت کذلک، سلمت من التبعات، اى: ما یطالب الله به العبد. و الله اعلم.
السطو: القهر بالبطش. و السطوه المره الواحده. و الجمع: السطوات.
یعنى: بار خدایا، به درستى که توبه و رجوع مى نمایم به سوى درگاه تو از هر چه مخالف خواست و اراده ى تو باشد یا زایل گرداند محبت تو، از چیزهایى که در دل من گذرد و خطور کند و اندیشه نماید، و چشم من به آن نگرد، و آنچه بر زبان من گذرد، توبه اى که سالم ماند به سبب آن توبه هر اندام و اعضاى من از تبعات و عقوبات- بر آن وجه که هر عضو مستعمل شود در آنچه از آن خواسته شده. چه، هر گاه بر این وجه بوده باشد، سالم ماند از تبعات یعنى از آنچه مطالب شود بنده به آن- و ایمنى یابد از آنچه مى ترسند بیدادکاران، از دردناکى قهرهاى سخت گیرنده ى تو.
«اللهم فارحم وحدتى بین یدیک، و وجیب قلبى من خشیتک، و اضطراب ارکانى من هیبتک».
وجب القلب- بالجیم- وجیبا، اى: اضطرب و خفق.
یعنى: بار خدایا، رحم کن بر تنهایى من در برابر تو، و طپیدن دل من از ترس تو، و پریشان حالى اندام و اعضاى من از هیبت تو.
«فقد اقامتنى -یا رب- ذنوبى مقام الخزى بفنائک. فان سکت لم ینطق عنى احد. و ان شفعت فلست باهل الشفاعه».
الخزى: الذله. و منه: (و لا تخزنا)، اى: لا تذلنا. و الخزى: الفضیحه.
و الفناء -بکسر الفاء-: ساحه الدار و ما امتد من جوانبها.
یعنى: پس به پاى داشته است مرا- اى پروردگار من- گناهان من در مقام خوارى و رسوایى در ساحت جناب کبریاى تو. پس اگر من خاموش نشینم، کسى نیست که از براى من سخن گوید. و اگر شفاعت و درخواست نمایم، پس نیستم من از اهل شفاعت.
شرح صحیفه (مدرسی)
اللغه:
کنف: پناه.
تطول: منت گذاشتن و بخشیدن.
یعنى: اى خداى من به درستى که من عذر مى خواهم به سوى تو از نادانى من و طلب بخشش مى نمایم بدى کارم را پس منضم نما مرا به سوى پناه رحمت تو از روى منت گذاشتن، بپوشان مرا به پوشانیدن عافیت خود از روى تفضل.
ایقاظ:
امام علیه السلام تعبیر نمود عاصى را به جاهل چنانچه خلاق عالم در کلام مجید خود همین تعبیر نمود که فرمود: «و الذین یعملون السوء بجهاله» و این تعبیر دو احتمال دارد یکى از روى حقیقت چنانکه گفته شده است که عاصى در حین عصیان مجنون است. دوم از روى مجاز چنانکه گوئیم شغل و فعل او مثل شغل و فعل جاهل است فتامل.
اللغه:
حیال: به معنى قبال و در مقام دور نیست که به معنى مکان باشد
سطوه: قهر و غلبه.
اعتداء: از حد بیرون رفتن.
الترکیب:
من تبعات متعلق بسلم و من الیم بقوله تامن.
یعنى: اى خداى من به درستى که من توبه مى نمایم به سوى تو از هر چیز که مخالف خواستن تو شده یا اینکه زایل شده آن چیز از دوستى تو از خطورات دل من و حرکات چشم من و سخنهاى زبان من توبه ى که سالم نگهدارى به سبب آن توبه هر جارحه ى مرا در جاى خود از عقوبات خود و ایمن نما از آنچه مى ترسد از آن چیزها عصاه از عقوبت قهاریه ى تو.
تنبیه:
معصیت عبارت است از افعال صادره از جوارح برخلاف رضاء خالق و اما خطرات قلبى را از معاصى دانستن به یکى از دو وجه است یا اینکه مى گوئیم: نیت معصیت است چنانکه مرحوم ملاصالح مازندرانى در مسئله ى عزم نسبت به مشهور مى دهد و سید داماد به اجماع و از کلام شهید ثانى در روضه در باب شهادات در اصرار بر صغیره معلوم شود.
دوم- اینکه این از مختصات نبى و وصى است که خیالات قلبى ایشان و توجه به غیر حق معصیت است چنانکه حدیث «انى استغفر ربى فى کل یوم و لیله سبعین مره لاجل عین فى قلبى» شاهد بر او است.
اللغه:
وجیب: آواز.
هیبت: ترسیدن.
فناء: فضاء خانه.
یعنى: اى خداى من پس رحم کن تو تنهائى مرا نزد تو، و صداى قلب مرا از خوف تو، و زلزله ى جوارح مرا از بزرگى و خوف تو، پس به تحقیق که نگه داشت مرا اى خداى من گناهان من مقام خوارى و ذلت در جانب خانه ى تو پس اگر ساکت بمانم و عذر نجویم تکلم نکند از جانب من احدى، و اگر معذرت بخواهم و شفاعت پس من نیستم از اهل شفاعت.
تذکره: این فقرات را کسى نخواند مگر آنکه متصف به این صفت باشد یا اینکه قصد مجاز کند.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
و چون گناه و توبه شکستن همه زائیده ى جهل و نادانى است مى گوید: (بار خداوندا من از پیشگاه تو نسبت به جهل و نادانیم معذرت مى طلبم، و نسبت به کارهاى بدم از تو تقاضاى بخشش دارم) (اللهم انى اعتذر الیک من جهلى، و استوهبک سوء فعلى).
(پس مرا از سر احسان در کنف رحمت خود درآور) (فاضممنى الى کنف رحمتک تطولا).
(و از روى تفضل مرا با جامه ى عافیتت بپوشان) (و استرنى بستر عافیتک تفضلا).
بنده ى توجه پیدا کرده و بازگشته خوب مى داند که انسان مرتکب دو دسته گناه مى شود، گناهانى که از اعضاء و جوارح سر مى زند و جنبه ى بیرونى دارد و گناهان درونى که در رابطه با قلب است و زمینه ساز گناهان بیرونى، لذا باید از هر دو توبه کرد در اینجا است که عرضه مى دارد: (بار خداوندا من از هر چه مخالف اراده و یا دور از محبت تو باشد توبه مى کنم) (اللهم و انى اتوب الیک من کل ما خالف ارادتک، او زال عن محبتک).
تفاوت نمى کند چنین کارهائى (خطورات قلبیم باشد، یا نگاههاى چشم و یا گفتارى که از زبانم سرچشمه مى گیرد (از هر چه باشد توبه مى کنم) (من خطرات قلبى و لحظات عینى، و حکایات لسانى).
(توبه اى که به وسیله ى آن همه اعضاء و جوارح از کیفر و عقوبت تو سالم ماند) (توبه تسلم بها کل جارحه على حیالها من تبعاتک).
(و از عذاب الیمى که ناشى از قهر تو است و متجاوزان از آن خوف دارند، در امنیت قرار دهد) (و تامن مما یخاف المعتدون من الیم سطواتک).
در چنین موقعیتى از توبه و بازگشت، یکباره به فکر تنهائى خود مى افتد که به هنگام بازرسى و حساب هیچ یار و مددکارى ندارد و در همین دنیا نیز در برابر کیفرهاى الهى بى پناه است لذا عرضه مى دارد (بار خداوندا به تنهائیم در پیشگاه خودت رحم فرما) (اللهم فارحم وحدتى بین یدیک).
(و بر طپشهاى دلم از خشیت تو و لرزه و اضطراب همه ى وجودم در برابر هیبتت مورد رحم و مهربانیم قرار ده) (و وجیب قلبى من خشیتک، و اضطراب ارکانى من هیبتک).
و در ادامه ى دعایش مى گوید: (پروردگارا گناهانم مرا در ساحت تو در مقام خزى و رسوائى به پا داشته) (فقد اقامتنى یا رب ذنوبى مقام الخزى بفنائک).
به خوبى فهمیده ام: (اگر ساکت شوم هیچ کس درباره ام سخنى نمى گوید) (فان سکت لم ینطق عنى احد).
(و اگر درخواست شفیع و کفیلى کنم سزاوار و اهلیت آنکه شفاعت شوم نیستم) (و ان شفعت فلست باهل الشفاعه).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۴، ص:۴۵۷-۴۴۷
«اللّهُمَّ إنّی أعْتَذِرُ إلَیک مِنْ جَهْلِی، وَ أسْتَوْهِبُک سُوءَ فِعْلی، فَاضمُمْنی إلى کنَفِ رَحْمَتِک تَطَوُّلاً، و اسْتُرْنی بِستْر عافیتِک تَفضُّلاً».
اعتذر من ذنبه: تنصل، و اعتذر الیه: طلب معذرته اى: رفع اللوم عنه، و قیل: الاعتذار: محو اثر الذنب.
و قال الراغب: المعتذر: هو المظهر لما یمحو به الذنب، و جمیع المعاذیر لا تنفک من ثلاثه اوجه. اما ان یقول: لم افعل، او یقول: فعلت لاجل کذا فیبین ما یخرجه عن کونه ذنبا، او یقول: فعلت و لا اعود، فمن انکر و بین کذب ما نسب الیه فقد برئت ساحته، و ان فعل و جحد فقد یعد التغابى عنه کرما، و ایاه قصد الشاعر بقوله:
تغابى و ما بک من غفله * لفرط الحیاء و فرط الکرم
و من اقر فقد استوجب العفو لحسن ظنه بک، و ان قال: فعلت و لا اعود فهذا هو التوبه، انتهى.
اذا عرفت ذلک فقوله علیه السلام: «اعتذر الیک» معناه: اما طلب العذر اى: رفع اللوم، من قولهم: عذرته فیما صنع عذرا- من باب ضرب-: رفعت عنه اللوم فهو معذور اى: غیر ملوم، و الاسم العذر بالضم و المعذره، او طلب عفو الذنب باظهار ما یوجبه من الاقرار، او التوبه على ما بینه الراغب.
و المراد بالجهل هنا: ما یدعو الى ارتکاب الذنب و هو عدم التفکر فى العاقبه، و سمى جهلا من حیث عدم استعمال صاحبه ما معه من العلم بالعقاب و الثواب، فکانه الجهل الذى هو عدم العلم، و بذلک فسر قوله تعالى: «انما التوبه على الله للذین یعملون السوء بجهاله».
قال اکثر المفسرین: کل من عصى الله فهو جاهل و فعله جهاله.
و قال قتاده: اجتمع اصحاب رسول الله صلى الله علیه و آله فراوا ان کل ذنب اصابه العبد فهو بجهاله عمدا کان او خطا.
و قال امین الاسلام الطبرسى: و هذا المعنى هو المروى عن ابى عبدالله علیه السلام، فانه قال: کل ذنب عمله عبد و ان کان عالما فهو جاهل حین خاطر بنفسه فى معصیه ربه، فقد حکى الله سبحانه قول یوسف فى اخوته: «هل علمتم ما فعلتم بیوسف و اخیه اذ انتم جاهلون»، فنسبهم الى الجهل لمخاطرتهم بانفسهم فى معصیه الله، انتهى.
و قد تقدم الکلام على هذه المساله فیما سبق فى الروضه السادسه عشر مستوفى، فلیرجع الیه.
و استوهبته الشىء: سالته هبته اى: اعطاء بلاعوض.
و السوء بالضم: اسم من ساء الشىء یسوء: اذا قبح، او من ساءه سوءه: اذا فعل به ما یکرهه. و الغرض سوال عفوه تعالى عن قبیح الفعل او مکروهه من غیر استحقاق کما یدل علیه لفظ الاستیهاب. و ضممت الشىء الى الشىء: قبضته الیه و جمعته به، یقال: ضممته الى صدرى اذا الصقته به.
و الکنف بفتحتین: الجانب و الناحیه.
و فى القاموس: انت فى کنف الله تعالى محرکه: فى حرزه و ستره، و هو الجانب و الظل و الناحیه.
و فى شرح جامع الاصول: کنف الانسان: ظله و حماه الذى یاوى الیه الخائف.
و الکلام استعاره تمثیلیه او تصریحیه. و یحتمل ان یکون الکنف فى عباره الدعاء بمعنى الجناح، فان جناح الطائر یسمى کنفا، و یوید هذا الاحتمال قوله: «فاضممنى»، کما قال تعالى: «و اضمم یدک الى جناحک»، اى: ادخلها تحت عضدک، فیکون المعنى: ادخلنى تحت جناح رحمتک، و هو ایضا تمثیل او استعاره تصریحیه. و تطولا: اى امتنانا او تفضلا.
قال الزمخشرى فى الاساس: هو ذو طول على: ذو منه، و قد تطول على بذلک.
و فى القاموس: تطول علیهم: امتن.
و قال الفارابى فى دیوان الادب: تطول علیه بکذا اى: تفضل و ستره تعالى: عباره عن عدم کشف مقابح العبد و سوء آثاره من الذنوب و المعاصى فى الدنیا و الاخره.
روى ثقه الاسلام فى الصحیح عن ابى عبدالله علیه السلام انه قال: اذا تاب العبد توبه نصوحا احبه الله فستر علیه فى الدنیا و الاخره، فقلت: و کیف یستر علیه؟ قال: ینسى ملکیه ما کتبا علیه من الذنوب، و یوحى الى جوارحه اکتمى ذنوبه، و یوحى الى بقاع الارض اکتمى ما کان یعمل علیه من الذنوب، فیلقى الله حین یلقاه و لیس شىء یشهد علیه بشىء من الذنوب.
قال بعض اصحابنا: المراد بکتمان الجوارح و بقاع الارض ذنوبه: اما نسیانهما کما فى الملکین، او عدم الشهاده بها، و الاول اظهر و یویده ما روى من طریق العامه: انه تعالى ینسى ایضا جوارحه و بقاع الارض ذنوبه.
و المراد بعافیته سبحانه: دفعه عن جمیع المکروهات فى الظاهر و الباطن و الدین و الدنیا و الاخره، و هى مصدر جاءت على فاعله، من عافاه الله: اذا دفع عنه ما یکرهه، و مثلها الخاتمه بمعنى الختم، و الکاذبه بمعنى الکذب، و الکاشفه بمعنى الکشف.
و تفضلا: اى: من غیر استحقاق حقیقه التفضل اعطاء الفضل و هو الزیاده، ثم استعمل فى الاحسان من غیر جزاء، و قد بسطنا الکلام علیه فیما سبق.
و نصب تطولا و تفضلا یحتمل المصدریه و الحالیه و المفعول لاجله، و قد مر نظیر ذلک مرارا، و الله اعلم.
خالفته مخالفه و خلافا و تخالف القوم و اختلفوا: اذا ذهب کل واحد الى خلاف ما ذهب الیه الاخر، و الاسم الخلف بالضم و المراد بارادته تعالى هنا: رضاه.
و ازلت الشىء عن موضعه ازاله: نحیته عنه.
و محبته تعالى للعبد: ارادته لثوابه و تکمیله و الاحسان الیه، و لعمله: ارادته لوقوعه منه على نهج الصواب.
و «او»: لاحد الامرین، و العموم انما جاء من النفى الذى تضمنه معنى اتوب، کانه قیل: لا افعل کل واحد منهما، کما قیل فى قوله تعالى: «و لا تطع منهم آثما او کفورا» اى: لا تطع واحدا منهما.
و ذکر الزمخشرى ل«او» فى هذا المقام وجهین آخرین یمکن توجیه عباره الدعاء بهما: احدهما: ان «او» فى اصلها لتساوى شیئین فصاعدا فى الشک، ثم اتسع فیها فاستعیرت للتساوى فى غیر الشک، و ذلک کقولک: جالس الحسن او ابن سیرین، ترید انهما سیان فى استصواب ان یجالسا، و منه قوله تعالى: «و لا تطع منهم آثما او کفورا» اى: الاثم و الکفور متساویان فى وجوب عصیانهما، انتهى.
فکذلک قوله علیه السلام: «او ازال عن محبتک» معناه: اتوب من کل ما خالف او ازال، فهما متساویان فى وجوب التوبه منهما، فعن ایهما تبت فواجب، و ان تبت عنهما جمیعا فکذلک.
الثانى: ان «او» باقیه على حقیقتها، و المعیه انما جاءت من دلاله النص، و هى المسماه بمفهوم الموافقه، فان الناهى فى نحو: «و لا تطع منهم آثما او کفورا» عن طاعه احدهما، یکون عن طاعتهما جمیعا انهى، کما اذا نهى ان یقول لابویه: اف، علم انه منهى عن ضربهما على طریق الاولى، انتهى.
و کذلک هنا، فان التائب عن احد الامرین المذکورین یکون عنهما جمیعا اولى بالتوبه، فاحفظ ذلک فان نظیر هذه العباره فى الصحیفه الشریفه کثیر، و هذه الوجوه جاریه فیها، و الله اعلم.
قوله علیه السلام: «من خطرات قلبى» «من» بیانیه.
و الخطرات: جمع خطره، و هى ما یخطر و یرد على القلب مما لیس للعبد فیه تعمل و یسمى الخاطر. قال بعض العلماء: و هو على اربعه اقسام:
ربانى، و هو اول الخواطر، و هو لا یخطى ء ابدا، و قد یعرف بالقوه و التسلط و عدم الاندفاع بالدفع.
و ملکى، و هو الباعث على مندوب او مفروض، و بالجمله: کل ما فیه صلاح، و یسمى الهاما.
و نفسانى، و هو ما فیه حظ للنفس، و یسمى هاجسا.
و شیطانى، و هو ما یدعو الى مخالفه الحق، قال الله تعالى: «الشیطان یعدکم الفقر و یامرکم بالفحشاء».
و قال النبى صلى الله علیه و آله: لمه الشیطان تکذیب بالحق و ایعاد بالشر، و یسمى وسواسا.
و یعبر بمیزان الشرع فما فیه قربه فهو من الاولین، و ما فیه کراهه او مخالفه شرعا فهو من الاخرین، و یشتبه فى المباحات، فما هو اقرب الى مخالفه النفس فهو من الاولین، و ما هو اقرب الى الهوى و موافقه النفس فهو من الاخرین، و الصادق الصافى القلب الحاضر مع الحق سهل علیه الفرق بینهما بتیسیر الله و توفیقه.
قال بعض المحققین: خطرات القلب التى لا یشعر بتفصیلها اذا خالفت اوامر الله تعالى، قد تستتبع حرکه بعض الجوارح الى فعل خارج عن حدود الله ایضا، و ذلک و ان کان لا یوجب اثرا فى النفس و لا یواخذ به، الا انه ربما یقوى بقوه اسبابه و کثرتها، فیقطع العبد عن سلوک سبیل الله، کما فى حق المنهمکین فى لذات الدنیا المتجردین لها، فان احدهم ربما رام التشبه بمن یصلى الفرض فیصلى الصلاه الواحده مرتین او مرارا و لا یستثبت عدد رکعاتها و سجداتها، و التوبه و الاستغفار عن مثل ذلک یجذب العبد عن الاسباب الموجبه له.
و لحظات العین: جمع لحظه و هى المره، من لحظه و لحظ الیه لحظا -من باب نفع- اى: رآه.
و قیل: هو النظر بموخر العینین عن یمین و یسار.
و المراد بها: ما کان خارجا عن حدود الشریعه کالنظر الى غیر محرم، و کالاشاره باللحظ الى شخص لیعاب او لیضحک منه او لیظلم، و کل تلک عن خواطر شیطانیه مخالفه لرضا الله تعالى و محبته.
و حکایات اللسان: جمع حکایه، من حکى عنه الحدیث حکایه: اى نقله. و المراد بها: ما تجاوز من القول حدود الله، و خرج به الانسان عن مستقیم صراطه، فانه مما یخالف رضاه تعالى و یزیل عن محبته، فینبغى الاقلاع و التوبه عن مثل ذلک کله قبل تمکنه من النفس و تدنس جوهرها به.
و توبه: مفعول مطلق مبین لنوع عامله.
و تسلم: اى تخلص من الافاق.
و الجارحه: واحده الجوارح، و هى الاعضاء التى یعمل بها.
و على حیالها بالکسر: اى بانفرادها.
قال الفیومى فى المصباح: فعلت کل شىء على حیاله اى: بانفراده.
و من تبعاتک: ظرف لغو متعلق ب«تسلم». و تبعاته تعالى: عباره عن الاعمال السیئه التى تکسب الاثام و توجب معاقبته تعالى علیها.
قال ابن سیده فى محکم اللغه: التبعه و التباعه: ما فیه اثم یتبع به.
و الامن: عدم توقع مکروه فى الزمان الاتى.
و فى المصباح: امن زید الاسد امنا و امن منه: مثل سلم وزنا و معنى، و الاصل ان یستعمل فى سکون القلب.
و المعتدون: المتجاوزون لحدود الله سبحانه.
و الیم سطواتک: اى مولمها.
و قیل: ان فعیلا بمعنى مفعل غیر ثابت، و لذلک قال الزمخشرى: یقال: الم فهو الیم کوجع فهو وجیع، و وصف العذاب به نحو قوله: تحیه بینهم ضرب وجیع، و على طریقه جد جده، و الالم فى الحقیقه للمولم و الجد للجاد، انتهى.
و السطوات: جمع سطوه، من سطا علیه وسطا به یسطو سطوا و سطوه: اى صال علیه و قهره و اذله، و هو البطش و الاخذ بعنف و شده، و الله اعلم.
الفاء: للترتیب فى الذکر.
و وحدتى: اى انفرادى، یقال: وحد بالضم و حاده و وحده اى: انفرد بنفسه فهو وحید.
و بین یدیک: اى تجاهک، و الکلام تمثیل کما مر مرارا.
و وجب القلب وجبا و وجیبا: رجف و خفق.
و الاضطراب: التحرک، و اصله اضطراب الا ان تاء الافتعال اذا تلت الضاد قلبت طاء.
قال الفارابى فى دیوان الادب: و ذلک ان التاء لان مخرجها، فلم توافق الضاد لشده مخرجها، فابدلت طاء لان الطاء شدیده المخرج فاتفقتا، و کان ذلک اعذب فى اللفظ و اخف على اللسان، و العرب تمیل عن الذى یلزم کلامها الجفاء الى ما یلین حواشیه و یرقها و قد نزه الله لسانها عما یحفیه انتهى.
و الارکان: جمع رکن، و هو الجانب القوى من کل شىء، و المراد بها هنا: الاعضاء القویه لاستناد البدن الیها.
قال ابن الاثیر فى النهایه: فى حدیث الحساب: و یقال لارکانه انطقى، اى: جوارحه، و ارکان کل شىء جوانبه التى یستند الیها و یقوم بها.
و الخشیه و الهیبه فى اللغه: بمعنى الخوف. و فرق بعض العلماء بینهما فقال: الخوف: توقع مکروه عن اماره، و الخشیه: خوف یشو به تعظیم المخشى مع المعرفه به، و لذلک قال تعالى: «من خشى الرحمن بالغیب»، و قال: «انما یخشى الله من عباده العلماء»، و الهیبه: خوف داع للخضوع مع استشعار تعظیم، و لذلک یستعمل فى کل محتشم.
قال الشاعر:
اهابک اجلالا و ما بک قدره * على و لکن ملء عین حبیبها
و الفاء من قوله: «فقد»: للسببیه، بمعنى ان ما بعدها سبب لما قبلها، کقوله تعالى: «فاخرج منها فانک رجیم».
و المعنى: ارحم وحدتى الى آخره بسبب اقامه الذنوب لى مقام الخزى بفنائک.
و الخزى: الذل و الهوان المقارن للندامه و الفضیحه، یقال: خزى خزیا- من باب علم-: ذل و هان، و اخزاه الله: اذله و اهانه.
و الفناء بالکسر و المد: ما اتسع امام البیت، و قیل: ما امتد من جوانبه.
و الکلام استعاره تمثیلیه، مثل حاله و قد استشعر ذنوبه حال مراقبه الله تعالى، بحال مذنب اقیم مهینا بفناء ملک جبار یخشى نقمته و یخاف سطوته.
و قد ارشد علیه السلام بهذه الفقرات الى ان من الواجب على المذنب دوام الانکسار و ملازمه التضرع و الاستغفار، و استشعار الوجل الى الاجل. و بحق ما قیل: ان التوبه ذوبان الحشاء لما کان عن الفحشاء.
و قال بعضهم: التوبه ان تکون لله وجها بلاقفاء حتى تفنى، کالشمع الذى یضىء من جمیع جهاته و یحترق عن آخره.
و قال آخر: المذنب التائب محتشم مستحى قد غلب الخوف على قلبه، فیاتى باب مولاه خزیان منکسرا.
و سکت سکوتا -من باب قعد-: صمت.
و شفعت فى الامر شفعا و شفاعه -من باب منع-: طالبت بوسیله او ذمام، قاله الشهاب الفیومى فى المصباح المنیر.
و خفى على بعضهم هذا المعنى، فقال: کون الانسان شفیع نفسه من باب التجرید، نحو: رایت منه اسدا، او یکون شفعت بمعنى طلبت شفیعا لا صرت شفیعا لیکون معنى فلست باهل الشفاعه: لست اهلا ان یشفع فى احد، لا لست اهلا لان تقبل شفاعتى، انتهى.
و هو ضیق عطن، و الله المستعان.
