دعای ۲۷ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش چهارم)
اللَّهُمَّ وَ اعْمُمْ بِذَلِک أَعْدَاءَک فِی أَقْطَارِ الْبِلَادِ مِنَ الْهِنْدِ وَ الرُّومِ وَ التُّرْک وَ الْخَزَرِ وَ الْحَبَشِ وَ النُّوبَةِ وَ الزَّنْجِ وَ السَّقَالِبَةِ وَ الدَّیالِمَةِ وَ سَائِرِ أُمَمِ الشِّرْک، الَّذِینَ تَخْفَی أَسْمَاؤُهُمْ وَ صِفَاتُهُمْ، وَ قَدْ أَحْصَیتَهُمْ بِمَعْرِفَتِک، وَ أَشْرَفْتَ عَلَیهِمْ بِقُدْرَتِک.
اللَّهُمَّ اشْغَلِ الْمُشْرِکینَ بِالْمُشْرِکینَ عَنْ تَنَاوُلِ أَطْرَافِ الْمُسْلِمِینَ، وَ خُذْهُمْ بِالنَّقْصِ عَنْ تَنَقُّصِهِمْ، وَ ثَبِّطْهُمْ بِالْفُرْقَةِ عَنِ الاحْتِشَادِ عَلَیهِمْ.
اللَّهُمَّ أَخْلِ قُلُوبَهُمْ مِنَ الْأَمَنَةِ، وَ أَبْدَانَهُمْ مِنَ الْقُوَّةِ، وَ أَذْهِلْ قُلُوبَهُمْ عَنِ الِاحْتِیالِ، وَ أَوْهِنْ أَرْکانَهُمْ عَنْ مُنَازَلَةِ الرِّجَالِ، وَ جَبِّنْهُمْ عَنْ مُقَارَعَةِ الْأَبْطَالِ، وَ ابْعَثْ عَلَیهِمْ جُنْداً مِنْ مَلَائِکتِک بِبَأْسٍ مِنْ بَأْسِک کفِعْلِک یوْمَ بَدْرٍ، تَقْطَعُ بِهِ دَابِرَهُمْ وَ تَحْصُدُ بِهِ شَوْکتَهُمْ، وَ تُفَرِّقُ بِهِ عَدَدَهُمْ.
اللَّهُمَّ وَ امْزُجْ مِیاهَهُمْ بِالْوَبَاءِ، وَ أَطْعِمَتَهُمْ بِالْأَدْوَاءِ، وَ ارْمِ بِلَادَهُمْ بِالْخُسُوفِ، وَ أَلِحَّ عَلَیهَا بِالْقُذُوفِ، وَ افْرَعْهَا بِالْمُحُولِ، وَ اجْعَلْ مِیرَهُمْ فِی أَحَصِّ أَرْضِک وَ أَبْعَدِهَا عَنْهُمْ، وَ امْنَعْ حُصُونَهَا مِنْهُمْ، أَصِبْهُمْ بِالْجُوعِ الْمُقِیمِ وَ السُّقْمِ الْأَلِیمِ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
بارخدایا این سرنوشت را بر همه دشمنانت در هر اقلیم، - چه در هند و روم و ترکستان و خزر و حبشه و نوبه و زنگبار و سرزمین سقالبه و دیلمان و دیگر طوایف مشرکان که نام و نشانشان بر ما معلوم نیست و تو به علم خود شمارشان را می‌دانی، و به قدرت خود بر ایشان اشراف داری فراگیر کن.
بارخدایا مشرکان را به مشرکان گرفتار ساز تا از دستیابی بر سرزمین‌های مسلمانان بازمانند و آنان را با کاستن عددشان از کاستن مسلمین بازدار، و رشته اتحادشان را بگسل تا از همدستی بر علیه مسلمانان بازمانند.
الهی دلهاشان را از آرامش تهی ساز و بدن‌هاشان را از توانایی بی‌بهره کن و دلهاشان را از چاره‌جویی غافل ساز، و اعضای‌شان را در هماوردی - با رجال مسلمانان سست گردان و از زد و خورد با قهرمانان اسلامی در دلشان هراس افکن و سپاهی از ملائکه‌ات را بر آنان برانگیز تا بر آنان عذاب بارند، چنانکه روز بدر کردی، و به نیروی خود بنیانشان را برکنی و شوکتشان را ریشه‌کن سازی و جمعیتشان را پراکنده نمایی.
بارخدایا آب آشامیدنی آنان را به وبا مخلوط کن و خوراکشان را به بیماریها بیامیز و شهرهایشان را در زمین فرو بر و پیوسته بر آنها سنگ بباران و به قحطی و خشکسالی دچارشان ساز و آذوقه آنان را در بی‌برکت‌ترین و دورترین نقاط زمین قرار ده و دژهای آن زمین را از حفاظت آنان بازدار، و گرسنگی دائم و بیماری دردناک به آنان برسان.
ترجمه آیتی
اى خداوند، چنان کن که این دعا همه ى دشمنانت را در اقطار بلاد در برگیرد: از هندوان و رومیان و ترکان و خزران و حبشیان و مردم نو به و زنگبار و سقلابیان و دیلمیان و دیگر امم مشرک که نام و صفاتشان کس نداند و تو خود به علم خود شمارشان کرده اى و به قدرت خود بر آنان اشراف دارى.
اى خداوند، مشرکان را به مشرکان مشغول دار تا از تطاول بر بلاد اسلامیان بازمانند و از شمار ایشان بکاه تا از شمار مسلمانان نکاهند. میانشان جدایى افکن تا بر ضد مسلمانان متحد شدن نتوانند.
بار خدایا، آرامش از دلشان و نیرومندى از تنشان دور کن و اندیشه ى هر حیله و نیرنگ از قلوبشان بپرداز. به هنگام نبرد با مردان ما دست و پایشان سست گردان و در دلشان بیم افکن تا از جدال و آویز با سلحشوران اسلام عاجز آیند. لشکرى از ملائکه ى خود، همراه با خشم و عذاب خود بر سرشان فرست، آنسان که در جنگ بدر فرستادى تا رگ حیاتشان قطع کنى و جاه و جلالشان از میان ببرى و جمعشان پراکنده سازى.
اى خداوند، آبهاشان را به وبا بیالاى و طعامشان به دردها بیامیز و شهرهاشان در زمین فروبر و پى در پى سنگ بلا بر سرزمینشان ببار و آن را به قحطسال دچار کن و توشه و زادشان را در بى باران ترین و خشکترین و دورترین زمینها قرار ده پناهگاههاى زمین به رویشان سد کن و به گرسنگى مداوم و بیمارى دردناک مبتلایشان گردان.
ترجمه ارفع
خدایا این درخواست مرا درباره ى دشمنانت در هر کجاى جهان هستند به اجرا درآور در هند و روم و ترکستان و خزر و حبشه و نوبه و زنگبار و سقالبه و دیالمه و سایر ملت هاى مشرک آنهایى که نام و نشانشان مخفى است ولى تو از آنها با خبرى و به قدرت خویش بر آنها احاطه دارى.
الها مشرکین را به مشرکین مشغول کن تا دست درازى به مرزهاى مسلمانان نکنند و به ایجاد نقص در آنها از وارد کردن نقص بر مسلمین بر حذرشان دار و تفرقه بین آنها بینداز تا هماهنگى علیه مردم مسلمان نداشته باشند.
خدایا دلهایشان از امنیت خالى و بدنهایشان از قوت تهى فرما و افکارشان را از چاره جویى مضطرب کن و قدمهایشان را از جنگیدن با رجال ما سست گردان و آنها را از جنگ با دلیران به وحشت انداز و همانند روز بدر فرشتگانت را با کوبندگى و سرسختى تمام بر سر آنها فرود آور تا ریشه آنان را قطع و شکوهشان را نابود و بینشان پراکندگى ایجاد کنى.
خدایا آبشان به وبا آلوده ساز و خوردنى هایشان را به امراض گوناگون آمیخته کن و شهرهایشان را فرو بر و پى در پى بر آن شهرها بلا و گرفتارى برسان و آنها را با قحطى و خشکسالى سرکوب کن و آذوقه هایشان را در شهرهاى دور دست قرار ده و پناهگاههایشان را در اختیارشان مگذار و آنها را به گرسنگى دائمى و بیمارى دردناک مبتلا فرما.
ترجمه استادولی
خدایا، و همه دشمنانت را بدین سرنوشت گرفتار کن، در هر سرزمینى که باشند از هند و روم و ترکستان و خزر و حبشه و نوبه و زنگبار و سرزمین سقالبه و دیالمه و دیگر طوایف مشرکان که نام و نشانشان بر ما پوشیده است و تو به شناخت خود آمارشان را مى دانى، و به قدرت خویش بر آنان اشراف دارى.
خدایا، مشرکان را به دیگر مشرکان سرگرم ساز و از دست درازى به سرزمین مسلمانان بازدار، و آنان را با کاستن عددشان از فرو کاستن مسلمانان جلوگیر باش، و با تفرقه افکنى میان آنان از همدستى بر ضد مسلمانان بازدار.
خدایا، دل هاشان را از آرامش، و تن هاشان را از نیرو تهى دار، و دل هاشان را از چاره جویى غافل ساز، و ارکان وجودشان را از هماوردى با مردان مسلمان سست گردان، و آنان را از پیکار با دلیر مردان اسلام بترسان، و سپاهى از فرشتگانت را با عذابى از عذاب هایت بر سر آنان فرست مانند کارى که در روز بدر کردى، تا بدین سبب بنیادشان را براندازى، و شوکتشان را ریشه کن سازى، و نفراتشان را از هم بپاشى.
خدایا، آب هایشان را به میکروب وبا، و خوراکشان را به انواع بیمارى ها درآمیز، و شهرهاشان را در زمین فروبر، و پیوسته بر آن شهرها سنگ ببار، و آنها را به قحطى و خشکسالى دچار ساز، و آذوقه شان را در بى برکت ترین و دورترین نقاط زمین قرار ده، و دژهاى آنجا را از حفاظت آنان بازدار؛ آنان را به گرسنگى دائم و بیمارى دردناک و بى درمان دچار ساز.
ترجمه الهی قمشه‌ای
پروردگارا این نعمت غلبه و استیلاى مسلمین را در تمام اقطار عالم تعمیم ده تا همه ممالک روى زمین از مردم هند و روم و دیار ترک و خزر و ملک حبش و نوبه و سودان و زنگبار و سقلابیان و دیلمیان و سایر امم مشرک (و کافر به دین توحید و خداپرستى) که نام و اوصافشان (بر ما) پنهانست و تو همه ى آنها را در علم ازلى خود کاملا شماره و احصاء کرده اى و به قدرتت بر همه محیط و مسلط و قاهر خواهى بود (همه آنان را زیر پرچم اسلام و بیرق توحید قرآن وارد ساز)
پروردگارا تو مشرکان را به جنگ و نزاع با مشرکان مشغول دار تا به اطراف و حدود دیار مسلمین دست درازى نتوانند کرد و آنها را عوض مسلمین به نقص و کاهش (جان و مال) گرفتار ساز و به واسطه اختلاف کلمه و تفرقه از تجمع و اتفاق بر علیه مسلمین بازدار.
پروردگارا تو دلهاى آنها را از ایمنى و آرامش خالى (و پر از وحشت و خوف و هراس) گردان و قواى بدنى آنها را ضعیف ساز و قلوبشان را از فکر مکر و حیله و فساد (در کار مسلمین) غافل دار (یعنى نیروى مکر و حیله و شیطنت و فریب را از آنها بگیر که افساد در کار مسلمانان نتوانند کرد) و ارکان آنها (یعنى سران و شجعانشان) را از مقاومت در مقابل رجال مسلمین ضعیف و سست گردان و آنان را از مبارزه با ابطال و شجاعان سپاه اسلام ترسان و هراسان ساز و سپاهى از ملائک را به باس و عذاب (و دفع و هلاک) آنها برانگیز چنانکه روز جنگ بدر کردى که تا آخرین افراد مشرکین (و دشمنان دین) را به قتل و اسارت هلاک گردانى و ریشه ى شوکت و اقتدار آنها را از بیخ و بن برکنى.
پروردگارا و بر هلاک آنان در آبهایشان (میکرب) و به او طاعون و در طعامهایشان (میکرب) امراض دیگر داخل ساز و بلادشان را به بلاى خسوف و زلزله ویران گردان و پیوسته دیارشان را به سنگ باران هلاک خراب ساز و به خشکسالى و قحط درانداز و آذوقه آنها را در خشگ و بى گیاه ترین سرزمین و دورترین اماکن از آنها قرار ده و حصار آن اماکن را مانع دست رسى به آذوقه شان بگردان که تا سپاه دشمن به جوع و گرسنگى ممتد و مرض سخت بهزیمت افتد.
ترجمه سجادی
خداوندا و همه دشمنانت را بدین سرنوشت دچار کن، در هر شهرى که باشند از هند و روم و ترکستان و خزر و حبشه و نوبه و زنگبار و سقالبه و دیالمه و دیگر امّت هاى مشرک، که نام ها و نشانه هایشان پنهان است و به دانایى، خود آنها را مى شناسى و به توانایى ات بر آنان اشراف دارى.
خداوندا مشرکان را به مشرکان مشغول گردان و از چیرگى به نواحى مسلمانان، بازدار و با کاستن عددشان، از کاستن (مسلمانان) جلوگیر باش. و با تفرقه افکنى میان آنان، از گرد آمدن بر ضدّ مسلمانان بازشان دار.
خداوندا، دل هایشان را از آرامش و تن هایشان را از قوّت تهى دار و قلب هایشان را از چاره جویى بى خبر ساز و اندامشان را از جنگیدن با مردان سست گردان و ایشان را از پیکار با دلاوران بترسان و بر آنان سپاهى از فرشتگانت را با عذابى از عذاب هایت بفرست. مانند کارت در روز بدر. تا بدین سبب، ایشان را ریشه کن سازى و سختى و صلابتشان را براندازى و تعدادشان را از هم بپاشى.
خداوندا و آب هایشان را به وبا و خوردنى هایشان را به امراضْ درآمیز و شهرهایشان را در زمین فروبر و پیوسته آن را سنگباران فرما و آن را به قحطى و خشکسالى دچار ساز و آذوقه هایشان را در بى برکت ترین و دورترین (نقاط) زمین خود قرار ده و پناهگاه هاى آن را از آنها بازدار، آنان را دچار گرسنگى دائم و بیمارى دردناک گردان.
ترجمه شعرانی
خدایا این نفرین همه دشمنان تو را در همه شهرها فراگیرد از هند و روم و ترک و خزر و حبشه و نوبه و زنگبار و سقلابیان و دیلمان و دیگر امتهاى مشرک که نام و نشان آنها بر ما پنهانست و تو آنها را یکان یکان مى شناسى و به قدرت خویش بر آنان تسلط دارى.
خداوندا! مشرکان را سرگرم یکدیگر کن که پیرامون مسلمانان نگردند و آنها را به نقص بگیر که از تنقیص مسلمانان باز مانند و میان آنها پریشانى انداز که از گرد آمدن بر مسلمانان منصرف شوند
و دل آنها را از آرامش تهى و بدن آنها را از نیرو خالى کن و راه چاره را به رویشان ببند و اندام آنان را سست گردان که نبرد با مردان نتوانند و ترس در دل آنها افکن که کارزار پهلوانان را نخواهند و لشکرى از فرشتگان با آن عذابى که خود مى دانى بر آنها فرست چنانکه در روز بدر فرستادى تا بیخ آنها را برآورى و خار آنها را از پیش پاى مسلمانان درو کنى و جمع آنان را پریشان گردانى.
خدایا! آب آنها را به وبا بیالاى و خوراک آنان را به دردها بیامیز و شهرهاى آنها را به فرو رفتن و ریختن سنگهاى آسمانى پیوسته ویران کن و به خشکى و قحطى مبتلا ساز و خواربار آنها را در خالیترین و دورترین زمینها قرار ده و قلعه هاى آنها زمینها را بر ایشان فرو بند و به گرسنگى پیوسته و بیمارى دردناک شکنجه شان ده.
ترجمه فولادوند
بار خدایا! همین سرنوشت را شامل حال دشمنان خود در اطراف شهرهاى زمین گردان، از هند گرفته تا روم و ترک و خزر و حبشه و نوبه و زنگبار و سقالبه و اهالى دیلم، و دیگر امتهاى مشرک که نام و نشانشان مجهول است ولى تو خود آنان را مى شناسى و به قدرت خویش به حالشان اشراف دارى.
بار خدایا! مشرکان را به مشرکان سرگرم دار تا از دستبرد بر شهرهاى مسلمانان باز مانند، و از شمارشان بکاه تا از عدد مسلمانها کاسته نگردد و میانشان جدایى انداز تا علیه مسلمانان دست یکى نشوند!
بار خدایا! دلهاى آنان را از امن درون و بدنهاى آنها را از نیرو تهى فرماى و دلهاى ایشان را از چاره جویى غافل گردان و ایستادگى ایشان را در درگیرى با جنگجویان پیاده سست فرما و آنها را از در آویختن با پهلوانان بترسان و همچون روز «بدر» سپاهى از فرشتگانت را با خشم و عذاب خود بر سر ایشان فرست تا مگر ریشه ى آنها را کوتاه کنى و شکوه ایشان را دروسازى و عدد آنها را پراکنده گردانى.
بار خدایا! آبهاى آنها را با جرثومه و با و خوراکیهاى آنان را به پلشتى ها بیالا و شهرهایشان را در زمین فرو بر و بلاهاى پیاپى بر آنها فرو ریز و آنها را به تنگسالى دچار کن و زاد و توشه ى آنها را در تنگترین و دور افتاده ترین زمینهایت قرار ده و دژها را بر زمین به رویشان ببند و به گرسنگى مداوم و بیمارى دردناک گرفتارشان فرما!
ترجمه فیض الاسلام
بار خدایا درخواست مرا درباره ى مشرکین (از کشته شدن و اسیر گشتن) بر دشمنانت (که از روى دشمنى اطاعت و پیرویت نمى نمایند و گفتار پیغمبران و اوصیائشان «علیهم السلام» را مخالفت مى کنند) در اطراف شهرها از هند، روم، ترکستان، خزر، حبشه، نوبه، زنگبار، سقالبه (صقالبه)، دیالمه و باقى اصناف مردم که مشرک (کافر) هستند و نام و نشانشان (از براى دیگران) پنهان است و تو خود به علم و دانائیت آنها را مى شناسى و به قدرت و توانائیت بر آنان آگاهى شامل گردان
بار خدایا کفار را از دست درازى به مرزهاى مسلمانان (یا به طوائف مسلمانان) به خودشان وادار و به کاستنشان از کاستن مسلمانان جلوگیر (هلاک و تباهشان گردان) و به پراکندگیشان از اجتماع و گرد آمدن بر مسلمانان بازدار
بار خدایا دلهاشان را از آرامش و تنهاشان را از توانائى تهى گردان، و قلبهاشان را از حیله و چاره جوئى فراموشى ده، و اندامشان را از جنگیدن با پیادگان (مسلمانان) سست نما، و آنها را از زد و خورد با دلیران (اسلام) بترسان، و لشگرى از فرشتگانت با عذاب و آزار سخت از عذابهایت بر ایشان برانگیز مانند کارى که در روز (جنگ) بدر نمودى که به وسیله ى آن ریشه ى آنان را قطع کرده ببرى و شوکت و بزرگیشان را بدروى (از بین ببرى) و گروهشان را پراکنده فرمائى (روز بدر جمعه هفدهم ماه رمضان سال دوم هجرت بود که پیغمبر- صلى الله علیه و آله- در بدر که نام موضعى است در بیست و هشت فرسخى مدینه به راه مکه با سیصد و سیزده مرد که در بین ایشان دو اسب یا یک اسب بیش نبود با کفار قریش که هزار کس با اسبها و سلاحهاى بسیار بودند و رئیس آنها ابوجهل پیشواى مشرکین بود، جنگید و خداى تعالى هزار یا سه هزار یا بیشتر فرشته به کمک حضرت رسول فرستاد و گروه بسیارى از بزرگان کفار مانند ابوجهل و عتبه و شیبه کشته شدند، و آن از بزرگترین جنگهاى اسلام است، و درباره ى فرستادن خداى تعالى فرشتگان را در آن جنگ به کمک مسلمانان قرآن کریم و اخبار بسیار گویا است)
بار خدایا آبهاى ایشان را به وباء (بیماریهاى همگانى) و خوردنیهاشان را به بیماریها آمیخته و در هم کن، و شهرهاشان را به زمین فروبر (که نشانه اى از آن نماند) و پى در پى بر آن شهرها بلا و گرفتاریها برسان، و آنها را به قحطى و خشکسالى بکوب (گرفتار کن به طوریکه راه رهائى از آن را نیابند) و آذوقه هاشان را در تهى ترین زمین خود (زمین کم آب و گیاه) و دورترین زمین خویش از ایشان (شهرهاى دوردست) قرار ده (تا به آن دسترسى نداشته باشند) و قلعه هاى زمین را از آنها بازدار (تا به آنها پناه نبرند) آنها را به گرسنگى همیشگى و بیمارى دردناک دچار فرما.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
«اَللَّهُمَّ وَ اعْمُمْ بِذَلِک أَعْدَاءَک فِی أَقْطَارِ الْبِلاَدِ مِنَ الْهِنْدِ وَ الرُّومِ وَ التُّرْک وَ الْخَزَرِ وَ الْحَبَشِ وَ النُّوبَةِ وَ الزَّنْجِ وَ السَّقَالِبَةِ وَ الدَّیالِمَةِ وَ سَائِرِ أُمَمِ الشِّرْک الَّذِینَ تَخْفَى أَسْمَاؤُهُمْ وَ صِفَاتُهُمْ وَ قَدْ أَحْصَیتَهُمْ بِمَعْرِفَتِک وَ أَشْرَفْتَ عَلَیهِمْ بِقُدْرَتِک. اَللَّهُمَّ اشْغَلِ الْمُشْرِکینَ بِالْمُشْرِکینَ عَنْ تَنَاوُلِ أَطْرَافِ الْمُسْلِمِینَ وَ خُذْهُمْ بِالنَّقْصِ عَنْ تَنَقُّصِهِمْ وَ ثَبِّطْهُمْ بِالْفُرْقَةِ عَنِ الاِحْتِشَادِ علَیهِمْ»:
باز هم نفرین به دشمنان:
"بار الها آنچه در فرازهاى گذشته علیه دشمنانت از تو خواستم، آن را نسبت به تمام دشمنانت در اقطار کشورها تعمیم ده، از هند و روم و ترکمنستان و کرانه هاى خزر و حبشه و نوبه و زنگبار و سرزمین سقالبه و دیالمه و سایر گروههاى مشرکین که نام و نشانشان پوشیده است و تو خود ایشان را مى شناسى و به قدرت خود بر آنان آگاهى.
الهى مشرکان را به اختلاف داخلى مشغول دار، تا به مرزهاى مسلمانان دستبرد نزنند، و به کاهش یکدیگرشان از کاستن مسلمانان بازدار و رشته اتحادشان را از صف آرائى در برابر مسلمین بگسل".
«اللَّهُمَّ أَخْلِ قُلُوبَهُمْ مِنَ الْأَمَنَةِ، وَ أَبْدَانَهُمْ مِنَ الْقُوَّةِ، وَ أَذْهِلْ قُلُوبَهُمْ عَنِ الِاحْتِیالِ، وَ أَوْهِنْ أَرْکانَهُمْ عَنْ مُنَازَلَةِ الرِّجَالِ، وَ جَبِّنْهُمْ عَنْ مُقَارَعَةِ الْأَبْطَالِ، وَ ابْعَثْ عَلَیهِمْ جُنْداً مِنْ مَلَائِکتِک بِبَأْسٍ مِنْ بَأْسِک کفِعْلِک یوْمَ بَدْرٍ، تَقْطَعُ بِهِ دَابِرَهُمْ وَ تَحْصُدُ بِهِ شَوْکتَهُمْ، وَ تُفَرِّقُ بِهِ عَدَدَهُمْ.
اللَّهُمَّ وَ امْزُجْ مِیاهَهُمْ بِالْوَبَاءِ، وَ أَطْعِمَتَهُمْ بِالْأَدْوَاءِ، وَ ارْمِ بِلَادَهُمْ بِالْخُسُوفِ، وَ أَلِحَّ عَلَیهَا بِالْقُذُوفِ، وَ افْرَعْهَا بِالْمُحُولِ، وَ اجْعَلْ مِیرَهُمْ فِی أَحَصِّ أَرْضِک وَ أَبْعَدِهَا عَنْهُمْ، وَ امْنَعْ حُصُونَهَا مِنْهُمْ، أَصِبْهُمْ بِالْجُوعِ الْمُقِیمِ وَ السُّقْمِ الْأَلِیمِ».
نفرین سخت تر به دشمنان:
الهى دلهاى دشمنان را از ایمنى، و بدنهایشان را از توانائى تهى کن، و قلوبشان را از چاره جوئى غافل گردان، و پایه هایشان را از مبارزه با پیادگان اسلام سست کن، و ایشان را از زد و خورد با قهرمانان اسلام بترسان، و بر ایشان لشگرى از فرشتگان با نیرو و سطوت برانگیز همانگونه که در روز بدر نمودى (۱)، تا ریشه آنان را قطع کنى، و شوکتشان را درو کنى، و عدّه شان را پراکنده سازى.
الهى آبهاى آنان را به وبا (۲)، و خوراکشان را به امراض بیامیز، و مبتلایشان کن، و آذوقه شان را در بى برکت ترین و دورترین نقاط زمین قرار ده، و دژهاى محکم را از آنان بازدار، و ایشان را به گرسنگى دائم و بیمارى دردناک دچار ساز".
پی نوشت:
۱ـ اشاره به آیه ۱۲۳ سوره آل عمران است.
۲ـ از معجزات حضرت سجاد است، که قرنها قبل از پاستور به وجود میکرب اشاره فرموده است.
شرح صحیفه (قهپایی)
«اللهم و اعمم بذلک اعداءک فى اقطار البلاد من الهند و الروم و الترک و الخزر و الحبش و النوبه و الزنج و السقالبه و الدیالمه و سائر امم الشرک، الذین تخفى اسماوهم و صفاتهم، و قد احصیتهم بمعرفتک و اشرفت علیهم بقدرتک».
الهند: اسم بلاد واسعه مسافتها ثلاثه اشهر فى الطول و شهران فى العرض. قاله صاحب تلخیص الاثار.
و الترک: اسم ناحیه بما وراء النهر، ممتازین عن جمیع الامم بکثره العدد و زیاده الشجاعه، و الغالب علیهم الظلم و القهر و الغضب.
و الخزر -بالخاء المعجمه و الزاى ثم الراء اخیرا-: جیل من الناس ضیق العین و صغرها و کانهم من الترک فى ساحل الروم.
و الحبش: ارض واسعه اهلها سودان.
و الزنج مسیره شهرین شمالهما الیمن و شرقها النوبه.
و النوبه: ارض واسعه شرقى النیل، اهلها نصارى.
و الصقالبه -بالصاد و السین-: جیل من الناس حمر الالوان یلاصقون الخزر. و قیل: یتاخمون بلدا فى المغرب.
و الدیالمه: بلاد تقرب قزوین و الرى، من مشاهیر بلاد الدیلم.
و اشرفت على الشىء: اطلعت علیه من فوق. قاله الهروى.
یعنى: بار خدایا، عام گردان به آن چیزها که مذکور شد دشمنان خود را در جمیع جوانب و گوشه ها و شهرها از هندیان و رومیان و ترکان و خزریان و حبشیان و نوبیان و صقلبیان و دیلمیان و باقى جماعت و پیروان شرک، آنانکه پوشیده باشد نامهاى ایشان و صفتهاى ایشان بر ما و حال آنکه تو دانایى به شناسایى خود و اطلاع دارى بر ایشان به قدرت خود.
«اللهم اشغل المشرکین بالمشرکین عن تناول اطراف المسلمین».
بار خدایا، مشغول گردان کافران را به کافران تا بازمانند از فراگرفتن کناره هاى بلاد مسلمانان.
«و خذهم بالنقص عن تنقصهم».
اى: عاقبهم بالنقص فى ابدانهم او فى اموالهم او فى غیرهما لیشتغلوا عن نقص المسلمین. قال فى الصحاح: فلان تنقص فلانا، اى: یقع فیه و یثلبه.
(یعنى:) و فراگیر ایشان را- یعنى: معاقب ساز به کم کردن در ابدان ایشان تا مشغول گردند به آن و دست بدارند از کم کردن مسلمانان.
«و ثبطهم بالفرقه عن الاحتشاد علیهم».
ثبطهم، اى: عوقهم. و التثبیط: التعویق، و هو ان یحول بین الانسان و بین ما یریده. یقال: ثبطته عن الامر، اذا بطات به عنه.
و احتشد القوم: جمعوا و تاهبوا. و حشد الرجل، اذا جمع.
(یعنى:) و بازدار ایشان را به سبب پراکندگى خود از جمع شدن و فراهم آمدن ایشان بر سر مسلمانان.
«اللهم اخل قلوبهم من الامنه».
من اخلیت غیرى، لا من اخلیت المکان: صادفته خالیا. یتعدى و لا یتعدى. الامنه- بالتحریک-: الامن.
یعنى: بار خدایا، خالى گردان دلهاى ایشان را از امنیت و آرامش.
«و ابدانهم من القوه».
و خالى گردان بدنهاى ایشان را از قوت.
«و اذهل قلوبهم عن الاحتیال».
«اذهل»- على صیغه الامر من باب الافعال- اى: اغفل.
یعنى: و غافل ساز دلهاى ایشان را از حیلت کردن.
«و اوهن ارکانهم عن منازله الرجال».
اوهن، اى: اضعف.
و المنازله من نازل بمعنى خاصم. اى: مخاصمه الرجال. قاله الهروى.
یعنى: و سست گردان اعضاى ایشان را از کارزار کردن با مردان مسلمانان.
«و جبنهم عن مقارعه الابطال».
اى: انسبهم الى الجبن و اجعلهم بحیث یکونون عند الخلائق منسوبین الى الجبن عن مقارعه الابطال. و المقارعه: المضاربه بالسیف. و اصل القرع: الضرب. و الابطال: جمع البطل، و هم الشجعان.
(یعنى:) و بیدل گردان ایشان را از شمشیر زدن با شجاعان و دلیران.
«و ابعث علیهم جندا من الملائکه بباس من باسک کفعلک یوم بدر، تقطع به دابرهم، و تحصد به شوکتهم، و تفرق به عددهم».
الباس: العذاب.
و قطع الله دابرهم، اى: آخر من بقى منهم. قاله فى الصحاح.
تحصد، اى: تقطع. من: حصدت الشىء احصده. و الزرع محصود و حصید.
و الشوکه: شده الباس.
یعنى: و بفرست بر کفار لشکرى از فرشتگان خود با عذابى از عذابهاى خود، چنانکه در روز جنگ بدر کردى- که هزار تن از ملائکه را به مدد لشکر پیغمبر فرستادى و به برکت ایشان نصرت یافتند مومنان بر کفار- و قطع کنى به آن بیخ ایشان را و آخر ایشان را- که از ایشان کسى باقى نماند- و بدروى و برطرف سازى شدت جنگ کردن ایشان را، و پراکنده سازى عدد ایشان را.
«اللهم و امزج میاههم بالوباء و اطعمتهم بالادواء».
الوباء- بالقصر و المد-: مرض عام.
و الادواء: جمع الداء و هو المرض.
یعنى: بار خدایا، بیامیز و مخلوط ساز آبهاى ایشان را به وبا -که مرضى است عام که همه را فراگیرد- و طعامهاى ایشان را نیز به دردها- که هر چه بخورند علیل و دردمند گردند.
«و ارم بلادهم بالخسوف».
الهمزه فى «ارم» للقطع او للوصل، اما من: ارماه، اى: القاه، او من: رمى الحجر من یده. و کلاهما مرویان.
و الخسوف: شروخ الارض بما علیها.
یعنى: بیفکن شهرهاى ایشان را به فرورفتن در زمین که اثرى از آن نماند.
«و الح علیها بالقذوف».
اى: ضیق علیها. من قولهم: مکان لاح، اى: ضیق.
و بلد قذوف، اى: طروح لبعدها.
(یعنى:) و تنگ ساز بر بلاد ایشان -یعنى بر اهل آن بلاد- به بعد و دورى ایشان از معموره. و این کنایه است از آنکه حوالى ایشان را خراب گردان که ایشان در تنگى بوده باشند.
«و افرعها بالمحول».
اما بالفاء و العین المهمله- کما فى اصل الکتاب- من: فرعت فرسى باللجام. اى: قدعته. و اما بالفاء و الغین، اى: اخلها من نعمک. کما رواه ابن ادریس. و اما بالقاف و العین المهمله- اى: اطرقها بالقوارع. و قوارع الدهر، شدائده- کما فى روایه ابن السکون.
و المحول -بضم المیم-: الجدب، و هو انقطاع المطر و یبس الارض من الکلا.
یقال: بلد ما حل و زمان ما حل و ارض محول.
یعنى: بکوب بلاد ایشان را به شداید و سختیها و تنگى و قحطى. یا: خالى گردان بلاد ایشان را از نعمتهاى خود به تنگى و قحطى.
«و اجعل میرهم فى احص ارضک و ابعدها عنهم و امنع حصونها منهم».
المیره: الطعام. و «احص ارضک» بالحاء و الصاد المهملتین، اى: فى اجردها من العشب و النبات و اخلئها من الخیر. من قولهم: رجل بین الحصص، اذا سقط شعر راسه. و حصت الارض حاصه، اى: اصابها ما یذهب بنباتها. و سنه حصاء، اى: جرداء لا خیر فیها.
و «امنع» على صیغه التفضیل من المنعه مضافا الى الحصون و ضمیر «حصونها» راجع الى الارض فى «ارضک».
یعنى: و بگردان طعام و خورشهاى ایشان را در زمینى که گیاه و علف آن کم باشد و از خیر خالى بوده باشد- چه، اینچنین زمین از قحط و غلا خالى نمى باشد- و در دورترین زمینى از ایشان و در منیع ترین قلعه ها و جاهاى حصین استوار محکم از ایشان.
«اصبهم بالجوع المقیم و السقم الالیم».
برسان ایشان را به گرسنگى مقیم- یعنى پیوسته که هیچ بار از گرسنگى خالى نباشد- و بیمارى دردناک.
شرح صحیفه (مدرسی)
اللغه:
و اعمم: از عموم به معنى شمول و احاطه و در بعض نسخ عمم از تعمیم است.
اقطار: جمع قطر یعنى اطراف و جوانب.
خزر: محرک یعنى کوچک چشم فرقه ى از ناسند گویند قومى هستند از خزر اطراف قبه فعلا قرائى هست اهل آنجا را خزر گویند، بعضى اهل آنجا که در نجف اشرف بود چنین مدعى بود.
نوبه و حبشه: دو فرقه اند و رنگ آنها به نهایت سیاه است.
زنج: معرب زنگ و آن زنگبار است.
سقالبه: بعضى بصاد گویند فرقه ى هستند از مردمان که سرخ رویانند محل آنها ما بین خزر و قسطنطنیه است.
دیالمه: از دیلم و آن شهرى بود ما بین قزوین و لاهیجان متصل به خاک رشت و الان مخروبه است و دهى دارد معروف به دلیمان و ظاهرا دیلمان باشد.
اشراف: یعنى اطلاع.
شرح:
یعنى فروگیر و احاطه نما به این ملائکه یا به آن دعا دشمنانت را در اطراف شهرهاى تو از هند و روم و باقى تبعه ى کفر آن کسانى که پنهان است نامهاى آنها و صفات آنها و به تحقیق که شمرده ى تو آنها را به شناسائى خود و مطلعى بر آنها به قدرت خود.
اللغه:
ثبط: منع نمودن و بازداشتن،
فرقه: جدائى و پراکنده بودن
احتشاد: اجتماع.
الاعراب:
باء در قوله بالمشرکین و بالنقص و بالفرقه سببیه است.
یعنى: خداوندا مشغول نما کافران به کافران از گرفتن اطراف مسلمانان و بگیر آنها را به نقص از کم بودن آنها و بازدار آنها را به پراکندگى بدل از اجتماع ایشان بر مسلمین قوله: و خذهم یعنى مشغول ساز آنها را از کمى خود از اینکه قصد مسلمین کنند.
کلمه ى عن از براى بدل است یعنى بگیر نقص کفار را بدل از نقص اهل اسلام و ضمیر تنقصهم راجع است به سوى مسلمین.
اى خداى من تهى کن دلهاى آنها را از ایمنى.
غافل ساز دلهاى آنها را از حیله نمودن.
منازله: محاربه و مقاومت یعنى سست نما اعضاى آنها را از مقاومت با مردان.
اللغه:
جبن: ترسیدن یعنى بترسان آنها را از در افتادن با دلیران
یعنى: برانگیزان فرشتگان خود را لشگر بر آنها با عذابى از عذاب خود
بدر اسم آبى است در چند منزلى مدینه عرب را در آنجا اجتماعى بود هر سال یکدفعه در آنجا خرید و فروش مى نمودند، یکى از غزوات معروفه ى اهل اسلام در آنجا بود که عدد قریش هزار نفر و عدد اصحاب نبى (ص) سیصد و سیزده نفر بودند مسلمانان از کثرت کفار کمال خوف را داشتند بالاخره خدا نصرت داد بد‌‌و چیز یکى امداد به ملائکه و دیگرى در دل آنها ترس انداخت.
على بن ابراهیم روایت نموده که آن شب حضرت رسول (ص) عمار بن یاسر و عبدالله بن مسعود را فرستاد به سوى لشکر کفار که خبرى از احوال ایشان بیاورند چون ایشان داخل لشکر کفار شدند همه را خایف و هراسان دیدند هرگاه مى خواستند اسب ایشان صدا کند از نهایت ترس بر دهان اسب چیزى مى پیچیدند یکى از آنها گفت گرسنگى براى ما نان شب نگذاشت ناچار یا بمیریم یا بمیرانیم، فرمود آنها گرسنه نبودند از شدت خوف این کلمات مى گفتند در کتب حدیث و سیر از سهل بن عمر روایت کردند که در روز بدر مردان سفید دیدم در میان آسمان و زمین که هر یک علامتى داشتند و کافران را مى کشتند و اسیر مى نمودند نظیر این رعب و نزول ملائکه در روز خندق هم واقع شد چنانکه در محلش مذکور است.
چنان کارى بکن با آنها که ببرى به آن کار دنباله آنها را و بد روى به آن شکوه آنها و پراکنده نمائى به آن عدد آنها را.
اللغه:
مزج: خلط.
وباء: صاحب قاموس گوید نقلا از بعضى که وباء مرض عامى است که حادث شود به سبب عفونت آب، و طاعون مرضى است که حادث شود به سبب عفونت هوا و بعضى گویند وباء هر مرض عامى است.
ادواء: جمع داء به معنى مرض
خسوف: فرورفتن در زمین
الحاح: ضیق گرفتن اگر ازلاح باشد پس مخفف است مثل اقم و اگر مشدد باشد به معنى مبالغه نمودن است،
قذف: طرح،
افرغها: یعنى خالى کن،
محول: جمع محل به معنى قحط و غلا است،
احص: بى آب و علف.
یعنى: خدایا مخلوط کن آب آنها را به وباء و طعامهاى آنها را به دردها و بینداز شهرهاى آنها را به فرورفتن، و تنگ بگیر بر آنها به انداختن آنها، و خالى کن بلادشان را از نعمت به سبب گرانى و قحط، و بگردان آذوقه آنها را در زمین که کمتر آب و علف داشته باشد یا هیچ نداشته باشد، و دور نما آذوقه ى آنها از آنها و منع فرما تو قلعه و بقعهاى زمین را از آنها و برسان آنها را به گرسنگى پایدار و مرض دردناک.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
ولى از آنجا که دشمنان آئین الهى تنها در مرزهاى سرزمین اسلامى مستقر نیستند بلکه در سراسر زمین پراکنده اند امام علیه السلام چنین مى خواهد: (بار خداوندا همه ى آنچه را که خواستم نسبت به تمام دشمنانت در سراسر عالم روادار، اعم از آنها که در سرزمین هندند یا روم، یا ترک، خزر، حبشه، نوبه، زنگبار، سقالبه، دیلم، و سایر ملتهاى مشرک که نامشان و صفاتشان مخفى است ولى تو با آگاهى و معرفت خود آنها را احصا فرموده اى و با قدرت خود به آنها اشراف دارى) (اللهم و اعمم بذلک اعداءک فى اقطار البلاد من الهند و الروم و الترک و الخزر و الحبش و النوبه و الزنج و السقالبه و الدیالمه و سائر امم الشرک الذین تخفى اسماوهم، و صفاتهم، و قد احصیتهم بمعرفتک و اشرفت علیهم بقدرتک).
در ششمین فراز از این دعا امام علیه السلام نیروهاى شرک را مورد نفرین قرار داده و از خداوند خواسته است از جهات مختلف آنان را از ضربه زدن به مسلمین ممانعت کند.
نخست عرضه مى دارد: (بار خداوندا مشرکان را با مشرکان مشغول دار تا از دستبرد به مرزهاى مسلمین خوددارى کنند) (اللهم اشغل المشرکین بالمشرکین عن تناول اطراف المسلمین).
و مى افزاید: (از نیروهاى افراد آنان بکاه تا از کاستن مسلمانان باز مانند) (و خذهم بالنقص عن تنقصهم).
و اضافه مى کند: (آنان را به وسیله ى اختلاف و تفرقه به یکدیگر مشغول دار تا در برابر مسلمین متحد نگردند) (و ثبطهم بالفرقه عن الاحتشاد علیهم).
مى دانیم دشمن زمانى عزم نبرد مى کند که در خود امنیت اطمینان و قوت ببیند و طرح و نقشه داشته باشد امام علیه السلام عرضه مى دارد: (بار خداوندا دلهایشان را از ایمنى و بدنهایشان را از قدرت و نیرو تهى فرما) (اللهم اخل قلوبهم من الامنه، و ابدانهم من القوه).
همچنین (قلوب و افکارشان را از هر نوع طرح و نقشه غافل ساز) (و اذهل قلوبهم عن الاحتیال).
و نیز چنین مى خواهد: (ارکان وجودشان را از مبارزه با پیادگان سپاه اسلام سست فرما) (و اوهن ارکانهم عن منازله الرجال).
همچنین (آنها را از درگیرى و ستیز با قهرمانان اسلام بترسان) (و جبنهم عن مقارعه الابطال).
از آنجا که نیروى شرک افزونتر از نیروى مسلمین بوده و هم اکنون نیز هست و در این موارد استمداد از خداوند لازم و حتمى است امام علیه السلام عرضه مى دارد: (سپاهى از فرشتگانت را با عذاب و آزار سختى از عذابهایت- همانگونه که روز بدر عمل فرمودى- بر دشمنان اسلام گسیل دار تا ریشه ى آنان را قطع سازى و شوکتشان را درو کنى و عده ى نفراتشان را پراکنده فرمائى) (و ابعث علیهم جندا من ملائکتک بباس من باسک کفعلک یوم بدر، تقطع به دابرهم، و تحصد به شوکتهم، و تفرق به عددهم).
امام علیه السلام از این قسمت به بعد دعا بر ضد دشمنان اسلام را جدى تر و همگانى تر مى کند مى گوید: (بار خداوندا آبهاشان را با وبا، و طعام و خوراکشان را با بیماریها ممزوج فرما) (اللهم و امزج میاههم بالوباء، و اطعمتهم بالادواء).
(شهرهاشان را در زمین فروبر، پیاپى مورد حمله ى بلاهاى متنوع و دچار قحطى و خشکسالى شدید قرار ده) (و ارم بلادهم بالخسوف، و الح علیها بالقذوف، و افرعها بالمحول).
(آذوقه ى زندگیشان را در زمینهاى بى برکت و دورترین نقاط از آنان قرار ده) (و اجعل میرهم فى احص ارضک و ابعدها عنهم).
و اضافه مى کند (سنگرها و پناهگاههاى زمین را از پناه دادن به آنها بازدار) (و امنع حصونها منهم).
(آنان را به گرسنگى دائم و بیمارى دردناک دچار فرما) (اصبهم بالجوع المقیم و السقم الالیم).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۴، ص:۲۴۶-۲۲۰
«اللَّهُمَّ وَ اعْمُمْ بِذَلِک أَعْدَاءَک فِی أَقْطَارِ الْبِلَادِ ...»:
عم الشىء عموما- من باب قعد-: شمل الجمیع، یقال: عمهم بالاحسان اى: احسن الى جمیعهم.
و الاشاره بذلک الى ما تقدم من الدعاء على المشرکین.
و المراد باعدائه تعالى: الخارجون عن طاعته عنادا، و المخالفون لامره مکابره، لان العدو لا یکاد ینقاد لامر عدوه و لا یوافقه.
و المراد بهم: اعداء اولیائه و خواصه و مقربیه، اضافهم الیه تعالى تفخیما لشانهم، و ایذانا بان عداوتهم عداوته، اذ العداوه على الحقیقه لا تصح الا فى البشر، لان العدو الذى یرید انزال المضار بمن عاداه، و هذا یستحیل فى حقه تعالى.
و الاقطار: جمع قطر بالضم مثل قفل و اقفال، و هو الجانب و الناحیه.
و البلاد: جمع بلده مثل قلعه قلاع، و هى بمعنى البلد و هو المصر الجامع.
قال العلامه الطبرسى: البلد و المصر و المدینه نظائر.
و فى القاموس: البلد و البلده: کل قطعه من الارض مستحیزه عامره او غامره.
و قال الشهاب الفیومى: و یطلق البلد و البلده على کل موضع عامرا کان او خلاء.
و من: بیانیه.
و الهند: جیل و امه من الناس معروفه، اکثر الناس اختلافا فى الاراء و العقائد، منهم من یقول بالخالق دون النبى و هم البراهمه، و منهم من یعبد الشمس، و منهم من یعبد القمر، و منهم من یعبد الانهار الکبار، و منهم من یعبد الاشجار العظام، الى غیر ذلک. و یطلق لفظ الهند على بلادهم ایضا، و هى من الاقلیم الاول، احد حدیها الصین و الاخر السند، اکثر ارض الله جبالا و انهارا، خصت بکریم النبات و عجیب الحیوان.
قال بعضهم: الهند بحرها در، و جبلها یاقوت، و شجرها عود، و ورقها عطر، و حشیشها دواء، و شتاوها صیف، و صیفها ربیع.
و وصفها ابن القریه فقال: هى ارض شاسعه نائیه، و بلاد کفره طاغیه.
و الروم: قال الواحدى: جیل من ولد آدم بن عیص بن اسحاق، غلب اسم ابیهم علیهم فصار کالاسم للقبیله.
و قال النووى فى التهذیب: و الروم: هم الذین تسمیهم اهل هذه البلاد الافرنج، انتهى.
و اکثرهم نصارى، و بلادهم بالاقلیم السادس، و هى بلاد واسعه، انزه النواحى و اخصبها، و اکثرها خیرا، و اعذبها ماء، و اصحها هواء، و اطیبها تربه، و هى فى غایه البروده، و لذلک یرى الغالب على الوانهم البیاض و على شعورهم الشقره، و الابل لا تتولد بها، و مدینه رئاستهم تسمى رومیه، قیل: دور سورها اربعه و عشرون میلا.
و فى القاموس: رومیه: بلد بالروم، سوق الدجاج به فرسخ، و سوق البر ثلاثه فراسخ، و تقف المراکب فیه على دکاکین التجار فى خلیج معمول من النحاس، ارتفاع سوره ثمانون ذراعا عرض عشرین، فیما ذکر ابن خرداد به، فان یک کاذبا فعلیه کذبه، انتهى.
و الترک: جیل من اولاد یافث بن نوح علیه السلام، یمتازون عن جمیع الامم بکثره العدد و وفور الشجاعه، عراض الوجوه، فطس الانوف، عبل السواعد، ضیق الاخلاق و الاعین، یغلب علیهم الغضب و الظلم و القهر، اقسى خلق الله قلوبا، و اشدهم بطشا، و اقلهم رافه، و اصبرهم على تحمل المشاق و المحن، و بلادهم بالاقلیم الثالث، اولها من وراء نهر جیحون، و هو نهر کبیر یفصل بین بلاد الترک و بین خراسان، و یسمى نهر خوارزم و نهر بلخ، لان کلا منهما فى طرف منه، و تمتد بلادهم الى اقاصى المشرق من حدود الصین.
و فى ربیع الابرار عن ابن مسعود قال رسول الله صلى الله علیه و آله: لیله اسرى بى الى السماء رایت فى السماء الرابعه قصرا مز خرفا حوالیه قنادیل من نور، فقلت: یا جبرئیل ما هذا القصر؟ قال: یا محمد هذا رباط ستفتحه امتک بارض خراسان حول جیحون، قلت: و ما جیحون؟ قال: نهر یکون بارض خراسان، من مات حول ذلک النهر على فراشه قام یوم القیامه شهیدا من قبره قلت: یا جبرئیل و لم ذاک؟ قال: یکون عدو لهم یقال لهم: الترک، شدید کلبهم، قلیل سلبهم، من وقع فى قلبه فزعه منهم قام یوم القیامه شهیدا من قبره مع الشهداء، انتهى.
و الخزر بفتحتین: قال فى القاموس: اسم جیل خزر العیون.
و قال الزمخشرى فى الاساس: رجل اخزر: ینظر بموخر عینه و قیل: هو الذى ضاقت عینه و صغرت، و امراه خزراء، و قوم خزر، و بعینه خزر، و به سمى الخزر جیل من الترک، انتهى.
و قال بعضهم: بلاد الخزر حوالى بحر جیلان، و یقال لبحر جیلان: بحر الخزر.
و فى نسخه ابن ادریس: «الخزر» بالضم و السکون، و هو لغه فى الخزر محرکه.
قال فى زبده شرح الشفاء لعیاض عند قوله: «و قتال الروم و الخزر» و هو بضم المعجمه و سکون الزاى و فتحهما فراء: جنس من الامم.
و الحبش بفتحتین: جنس من السودان جلهم نصارى، و یقال لبلادهم: الحبشه، و هى ارض واسعه تمتد من طرف بحر الیمن الى الخلیج البربرى.
و النوبه بالضم: جنس من السودان ایضا، و ملتهم النصرانیه، و ارضهم واسعه، و هى شرقى النیل.
و فى القاموس: النوبه بالضم: بلاد واسعه للسودان بجنوب الصعید، منها بلال الحبشى.
و قال صاحب عجائب البلدان: بلاد النوبه فى جنوبى مصر و شرقى النیل و غربیه، و هى بلاد واسعه، و اهلها امه عظیمه، و هم على دین النصرانیه.
قال صلى الله علیه و آله: خیر سبیکم النوبه.
و الزنج بالفتح و الکسر: صنف منهم ایضا، و ارضهم مسیره شهرین، شمالها الیمن، و جنوبها الفیافى، و شرقها النوبه، و غربها الحبشه.
قال القزوینى: و جمیع السودان من ولد کوش بن کنعان بن حام.
و بلاد الزنج شدید الحر جدا، و سبب سوادهم احتراقهم بالشمس، و قیل: ان نوحا علیه السلام دعا على ابنه حام فاسود لونه. و بلادهم قلیل المیاه و الاشجار، سقوف بیوتهم من عظام الحوت، زعم الحکماء انهم شرار الناس، و لهذا یقال لهم: سباع الانس.
قال جالینوس: الزنج خصصوا بامور عشره: سواد اللون، و فلفله الشعر، و فطس الانف، و غلظ الشفه، و تشقق الید و العقب، و نتن الرائحه، و کثره الطرب، و قله العقل، و اکل بعضهم بعضا، فانهم فى حروبهم یاکلون لحم العدو، و من ظفر بعدو له اکله، و اکثرهم عراه لا لباس لهم، و لا یرى زنجى مغموما، بل الطرب یشملهم کلهم.
قال بعض الحکماء: سبب ذلک اعتدال دم القلب منهم.
و قال آخرون: بل سببه طلوع کوکب سهیل علیهم کل لیله، فانه یوجب الفرح.
و السقالبه و تبدل السین صادا فیقال: صقالبه، و هو المذکور فى القاموس.
قال الخلیل رحمه الله: کل سین و صاد تجىء قبل القاف فللعرب فیه لغتان، فمنهم من یجعلها سینا، و منهم من یجعلها صادا، لا یبالون امتصله کانت بالقاف او منفصله بعد ان یکونا فى کلمه واحده، انتهى.
قال فى القاموس: الصقالبه: جیل تتاخم بلادهم بلاد الخزر بین بلغر و قسطنطینیه.
و قال ابن الکلبى: روم و صقلب و ارمن و فرنج کانوا اخوه، و هم بنو النبطى بن کسلو اجیم بن یونان بن یافث بن نوح علیه السلام، سکن کل واحد منهم بقعه من الارض فسمیت باسمه.
و الصقالبه: قوم کثیرون، صهب الثغور، حمر الالوان، او لوصوله شدیده.
قال المسعودى: الصقالبه اقوام مختلفه، بینهم حروب، لو لا اختلاف کلمتهم، ما قاومتهم امه فى الشده و الجراه، و لکل فرقه منهم ملک لا ینقاد لغیره، فمنهم على دین النصرانیه الیعقوبیه، و منهم على دین النسطوریه، و منهم من لا دین له و یکون معطلا، و منهم عبده النیران.
و الدیالمه: جیل من الناس مشهورون بالظلم و الجور، حتى قیل: هم اجور من الترک و الدیلم.
قال الزمخشرى فى الاساس: و من المجاز: فلان من الدیلم.
و هو دیلمى من الدیالمه اى عدو من الاعداء، لشهره هذا الجیل بالشراره و العداوه.
و بلادهم ارض الجبال بقرب قزوین، و هى ثغر ارض الدیلم.
و اعلم ان الصقالبه و الدیالمه جمعان لسقلبى و دیلمى، و التاء فیهما للدلاله على ان واحدهما منسوب.
قال الرضى: تدخل التاء على الجمع الاقصى دلاله على ان واحدها منسوب، کالاشاعثه و المشاهده فى جمع اشعثى و مشهدى، و ذلک لما ارادوا ان یجمعوا المنسوب جمع تکسیر وجب حذف یاء النسب، لان یاء النسب و الجمع لا یجتمعان، فلا یقال فى النسبه الى رجال: رجالى بل رجلى، فحذفت یاء النسبه، ثم جمع بالتاء، لتکون التاء کالعوض من الیاء، کما عوضت من الیاء فى نحو جحاجحه جمع جحجاح، لان اصل جمعه جحاجیح، فحذفت الیاء و عوضت عنها التاء، و لذلک لا یثبتان معا و لا یسقطان معا.
قوله علیه السلام: «و سائر امم الشرک» الى آخره، اى: باقیهم، و الامم: جمع امه، و المراد بها هنا: الصنف من الناس، اى: سائر اصناف الخلق المشرکین.
و الشرک بالکسر: من اشرک بالله اى: کفر، و هو مطلق الکفر المنتظم لکفر الیهود و النصارى، فان الشرع قد نص على شرک اهل الکتاب قاطبه.
و المراد باسمائهم: ما دل على ذواتهم، و بصفاتهم: ما دل على شىء من احوالهم.
و الواو من قوله: «و قد احصیتهم»: للحال، اى: و الحال انک قد احصیتهم اى: علمتهم.
قال الفیومى: احصیت الشىء بالالف: علمته.
و فى النهایه: فى اسمائه تعالى المحصى: هو الذى احصى کل شىء بعلمه و احاط به، فلا یفوته دقیق منه و لا جلیل، و الاحصاء: العد و الحفظ، انتهى.
و المراد بمعرفته تعالى: علمه، و هو یوید قول اهل اللغه و بعض ارباب الاصول و المیزان من انهما مترادفان.
و اشرف على الشىء اشرافا: اطلع علیه، و هو على التمثیل، لان اصله النظر من شرف، و هو المکان العالى، اذ النظر منه الى الشىء ابلغ فى الاحاطه به، و الله اعلم.
شغله شغلا من باب نفع، و الاسم: الشغل بالضم، و تضم الغین و تسکن للتخفیف، و هو ضد الفراغ.
و اختلف هل یتناول لفظ المشرکین الکفار من اهل الکتاب ام لا؟ قال الاکثرون: نعم، لقوله تعالى: «و قالت الیهود عزیر ابن الله و قالت النصارى المسیح ابن الله ذلک قولهم بافواههم یضاهئون قول الذین کفروا من قبل قاتلهم الله انى یوفکون اتخذوا احبارهم و رهبانهم اربابا من دون الله و المسیح ابن مریم و ما امروا الا لیعبدوا الها و احدا لا اله الا هو سبحانه عما یشرکون»، و لقوله تعالى: «ان الله لا یغفر ان یشرک به و یغفر ما دون ذلک»، فلو کان کفر الیهود و النصارى غیر الشرک لاحتمل ان یغفر الله لهم، و ذلک باطل بالاتفاق، و ایضا النصارى قائلون بالتثلیث، و هو شرک محض.
و قال الاصم: کل من جحد رساله محمد صلى الله علیه و آله فهو مشرک: من حیث ان تلک المعجزات التى ظهرت على یدیه کانت خارجه عن قدره غیر الله تعالى، و هم انکروها و اضافوها الى الجن و الشیاطین، فقد اثبتوا شریکا لله سبحانه فى خلق هذه الاشیاء الخارجه عن قدره البشر.
و اعترض علیه: بان الیهودى مثلا حیث لا یسلم ان ما ظهر على ید محمد صلى الله علیه و آله هو من جنس ما لا یقدر العباد علیه، لم یلزم ان یکون مشرکا بسبب اضافه ذلک الى غیر الله تعالى.
و اجیب: بانه لا اعتبار باقراره، و انما الاعتبار بالدلیل، فاذا ثبت بالدلیل ان ذلک المعجز خارج عن قدره العباد، فمن اضاف ذلک الى غیر الله کان مشرکا، کما لو اسند خلق الحیوان و النبات الى الافلاک و الکواکب.
احتج المخالفون: بانه تعالى فصل بین المشرکین و اهل الکتاب فى الذکر، حیث قال: «ما یود الذین کفروا من اهل الکتاب و لا المشرکین»، «لم یکن الذین کفروا من اهل الکتاب و المشرکین»، و العطف یقتضى المغایره.
و اجیب: بان کفر الوثنى اغلظ، و هذا القدر یکفى فى العطف، او لعله خص اولا ثم عمم، و قد تواتر النقل عن النبى صلى الله علیه و آله: ان کل من کان کافرا یسمى مشرکا، فظهر ان وقوع اسم المشرک علیهم ان لم یکن بحسب اللغه کان بحسب الشرع، و اذا کان کذلک فلا یبعد بل یجب اندراج کل کافر تحت هذا الاسم.
و المراد بشغله تعالى المشرکین بالمشرکین: ان یخطر ببال کل امه منهم ما یوجب الوحشه و النفره عن الاخرى، اما بسبب اهوائهم المختلفه فى الدین، او بسبب تنازع فى امور الدنیا، فتهیج العداوه و القتال بینهم، فیشتغل بعضهم ببعض عن تناول اطراف المسلمین.
و التناول فى الاصل: ان یمد الانسان یده الى شىء فیاخذه، یقال: ناولته الشىء فتناوله، ثم استعمل فى مطلق الاخذ و الاقدار على الشىء و فى الاستیلاء علیه و فى الوصول الیه، اذ کان کل ذلک من لوازم معناه الاصلى.
و الاطراف: جمع طرف بفتحتین، و هو یکون بمعنى الجانب و الناحیه، و منه: «او لم یروا انا ناتى الارض ننقصها من اطرافها».
اى نواحیها و جوانبها، بان نفتحها على المسلمین شیئا فشیئا و نلحقها بدار الاسلام، و نذهب منها اهلها بالقتل و الاسر و الاجلاء.
و یکون بمعنى الطائفه من الشىء و منه: «لیقطع طرفا من الذین کفروا» اى: طائفه منهم بقتل و اسر. و کل من المعنیین محتمل فى عباره الدعاء.
فان حمل على المعنى الاول فهو على حذف مضاف، اى: اطراف ارض المسلمین، و یکون المراد بتناولها الاستیلاء علیها او بلوغها و الوصول الیها، یقال: تناولت بنا الرکاب مکان کذا اى: بلغت و وصلت بنا الیه، قال ذوالرمه:
اذا لم نزرها من قریب تناولت * بنا دار صیداء القلاص الطلائح
و قال:
تصابیت و استعبرت حتى تناولت * لحى القوم اطراف الدموع الذوارف
اى: بلغت اطراف الدموع لحى القوم لانهما لها و انصبابها.
و ان حمل على المعنى الثانى فالمراد بتناولها اخذها و اصابتها بقتل و اسر.
و انما خص الاطراف بالذکر، لانه لا یوصل الى الوسط الا بتناول الطرف، و لان الطرف اقرب الیهم من غیرهم، کما قال تعالى: «قاتلوا الذین یلونکم من الکفار».
قوله علیه السلام: «و خذهم بالنقص عن تنقصهم» اخذه الله: اهلکه، و اخذه بذنبه: عاقبه علیه، و تعدیه خذ بعن لتضمینه معنى الکف و المنع، اى: خذبهم و اصبهم بالنقص مانعا لهم عن تنقصهم المسلمین.
و النقص: اخذ شىء من الجمله، یقال: نقصته فنقص، یتعدى و لا یتعدى، اى: اذهبت منه شیئا فذهب منه شىء.
و المراد باخذهم بالنقص: اهلاکهم بنقصهم شیئا فشیئا حتى یاتى على جمیعهم، و هذا هو معنى التنقص ایضا.
قال العلامه الطبرسى: التنقص: هو ان یوخذ الاول فالاول حتى لا یبقى احد. و حمل بعضهم التنقص على معنى الثلب و الوقیعه، بمعزل عن المقام.
و قوله علیه السلام: «و ثبطهم بالفرقه من الاحتشاد علیهم» ثبطه عن الامر تثبیطا: شغله و قعد به عنه.
و الفرقه بالضم: اسم من افترق القوم افتراقا: خلاف اجتمعوا. و الاحتشاد: الاجتماع، و فى القاموس: حشد القوم: خفوا فى التعاون، او دعوا فاجابوا مسرعین، او اجتمعوا لامر واحد، کاحشدوا و احتشدوا و تحاشدوا، انتهى.
و کل من هذه المعانى صحیح هنا.
اخلیت الاناء اخلاء: جعلته خالیا.
و الامنه محرکه: الامن، و هو عدم توقع مکروه، و فى نسخه ابن ادریس: «من الامنه» بسکون المیم، کانها مره من الامن.
و القوه: تمکن الحیوان من الافعال الشاقه.
و ذهل عن الشىء یذهل -من باب منع- ذهولا: غفل عنه او نسیه لشغل، و الاکثر ان یعدى بالالف فیقال: اذ هلنى فلان عن الشىء و علیه مشهور النسخ من الصحیفه فى ضبط اذهل بقطع الهمزه و کسر الهاء، و قد یتعدى بنفسه فیقال: ذهلته، و علیه نسخه ابن ادریس فى ضبطه بوصل الهمزه و فتح الهاء.
و الاحتیال: طلب الحیله، و هى الحذق فى التدبیر، و هو تقلیب الفکر و اعماله حتى یهتدى الى المقصود.
و الوهن: الضعف، و هن یهن -من باب وعد- اى: ضعف، و الاجود ان یعدى بالهمزه فیقال: اوهنه، کما وقع فى الدعاء، و ربما عدى بنفسه فقیل: و هنته فهو موهون.
و الارکان: جمع رکن، و هو لغه: الجانب القوى من الشىء و هو الذى یستند الیه و یقوم به، و المراد بها هنا: الجوارح، و منه حدیث الحساب: و یقال لارکانه انطقى، اى: جوارحه.
و المقارعه: مفاعله من القرع و هو الضرب، قرعه قرعا -من باب نفع-: ضربه.
قال صاحب المحکم: و المقارعه: مضاربه القوم فى الحرب.
و فى القاموس: المقارعه: ان یقرع الابطال بعضهم بعضا.
و الابطال: جمع بطل بفتحتین اى: شجاع، قال الفیومى: سمى بذلک لبطلان الحیاه عند ملاقاته، او لبطلان العظائم به.
و قال صاحب القاموس: رجل بطل -محرکه-: شجاع تبطل جراحته فلا یعبا بها، او تبطل عنده دماء الاقران.
و البعث: الارسال، بعثه یبعثه بعثا -من باب منع-: ارسله.
قال الفیومى: کل شىء ینبعث من نفسه فان الفعل یتعدى الیه نفسه فیقال: بعثته، و کل شىء لا ینبعث بنفسه کالکتاب و الهدیه فان الفعل یتعدى الیه بالباء فیقال: بعثت به، انتهى.
و قال صاحب المحکم: بعثه: ارسله وحده، و بعث به: ارسله مع غیره.
و الجند بالضم: العسکر و الانصار و الاعوان و کل جماعه تصلح للحرب.
و «من» فى قوله: «من ملائکتک»: ابتدائیه متعلقه بمحذوف وقع صفه ل«جندا» اى: کائنا من ملائکتک، و اضافه الملائکه الیه تعالى للتشریف و التنویه.
و الباء من قوله: «بباس»: للملابسه، متعلقه بمحذوف وقع حالا من «جندا» لتخصصه بالصفه، اى: ملتبسا بباس من باسک، کقوله تعالى: «اهبط بسلام» فالظرف مستقر. و یحتمل ان تکون صله الفعل من قوله: «و ابعث»، کقولک: بعثت بهدیتى او کتابى زیدا، فیکون الظرف لغوا.
و الباس: الشده و القوه، و باس الله: شده عذابه، و منه: «فجاءها باسنا بیاتا او هم قائلون»، و هو المراد هنا.
و قوله علیه السلام: «کفعلک» نعت لمصدر موکد محذوف، اى: بعثا مشبها بفعلک یوم بدر، و هو الیوم الذى اعز الله فیه الاسلام و اهله و قمع فیه الشرک محله.
و بدر: اسم ماء. یذکر و لا یونث، و هو على ثمانیه و عشرین فرسخا من المدینه فى طریق مکه، کان لرجل اسمه بدر بن کلده فنسب الیه، ثم غلب اسمه. و قیل: هى بئر حفرها رجل من غفار اسمه بدر بن قریش بن النضر بن کنانه فسمیت باسمه.
و حکى الواقدى انکار ذلک عن غیر واحد من شیوخ بنى غفار، قالوا: انما هو من منازلنا و میاهنا و ما ملکها احد قط یقال له: بدر، و انما هو علم علیها کغیرها من البلاد. و قیل: سمیت البئر به لصفائها و استدارتها، فکان البدر یرى فیها.
و کانت وقعه بدر فى السابع عشر من شهر رمضان سنه اثنین من الهجره، التقى رسول الله صلى الله علیه و آله و المشرکون من قریش، و قد اقبلوا من مکه بخیلهم و خیلائهم یحادون الله و رسوله، و هم الف رجل، فى سوابغ الحدید و العده الکامله و الخیول المسومه، و فیهم ابوجهل رئیس المشرکین، و رسول الله صلى الله علیه و آله فى ثلاثمائه و ثلاثه عشر رجلا من اصحابه، عدد اصحاب طالوت الذین عبروا معه النهر یوم جالوت، و کان معهم فرسان، و قیل: ما کان معهم الا فرس واحد، فنصر الله رسوله و اصحابه، و هزم الشرک و احزابه، و لذلک قال الله تعالى ممتنا على المسلمین: «و لقد نصرکم الله ببدر و انتم اذله»، و اتفق اهل السیر و التفسیر انه تعالى امد نبیه صلى الله علیه و آله و المسلمین بالملائکه یوم بدر، و انهم قاتلوا الکفار.
و عن ابن عباس: انه لم یقاتل الملائکه سوى یوم بدر، و فیما سواه کانوا عددا و مددا، لا یقاتلون و لا یضربون.
و لعل هذا هو السر فى تخصیصه علیه السلام یوم بدر بالذکر فى الدعاء، مع کونه اعظم غزوات الاسلام، و به کان بدء اذلال المشرکین و اعزاز المسلمین.
و اما على القول بان الامداد بالملائکه لم یکن فى سائر الحروب و انما کان فى یوم بدر، فتخصیصه بالذکر ظاهر.
و اختلفوا فى عدد المدد من الملائکه یوم بدر فقیل: کانوا الفا، لقوله تعالى فى سوره الانفال: «فاستجاب لکم انى ممدکم بالف من الملائکه مردفین» و قیل: ثلاثه آلاف، لقوله تعالى فى سوره آل عمران: «اذ تقول للمومنین الن یکفیکم ان یمدکم ربکم بثلاثه الاف من الملائکه منزلین».
و قیل: کانوا خمسه آلاف، لقوله تعالى بعد الایه المذکوره: «بلى ان تصبروا و تتقوا و یاتوکم من فورهم هذا یمددکم ربکم بخمسه آلاف من الملائکه مسومین»، و ذلک انهم امدوا اولا بالف، ثم زید الفان فصاروا ثلاثه، ثم زید
الفان فصاروا خمسه. و قیل: کانوا ثمانیه آلاف، امدوا اولا بثلاثه، ثم امدوا بخمسه فصاروا ثمانیه. و قیل: کانوا تسعه آلاف باعتبار الالف الاول.
و قیل: ان الملائکه لم تقاتل فى بدر و لا فى غیره، و انما کانوا یکثرون السواد، و یثبتون المسلمین باشعارهم بان النصر لهم، و یلقون الرعب فى قلوب المشرکین، و الا فلو قاتل واحد من الملائکه جمیع البشر لم یثبتوا، و لا ستاصلهم باجمعهم ببعض قوته، فان جبرئیل رفع مدائن قوم لوط- کما جاء فى الخبر على خافقه من جناحه حتى بلغ بها الى السماء، ثم قلبها فجعل عالیها سافلها، فما عسى ان یبلغ قوه الف رجل من قریش، لیحتاج فى مقاومتها و حربها الى الف من ملائکه السماء او اکثر؟ مضافین الى ثلاثماثه و ثلاثه عشر رجلا من بنى آدم.
و اما قوله تعالى: «فاضربوا فوق الاعناق و اضربوا منهم کل بنان» فامر للمسلمین لا للملائکه.
و لقائل ان یقول: قد کان الله عز و جل قادرا على تکثیر سواد المسلمین فى اعین المشرکین، و ان یثبت قلوبهم، و یلقى الرعب فى قلوب المشرکین، من غیر حاجه الى انزال الملائکه. فان قیل: لعل فى انزالهم لطفا للمکلفین، قلنا: و لعل فى قتالهم و محاربتهم لطفا لهم ایضا، فلا وجه لانکار قتالهم.
و زاد ابوبکر الاصم على هذا القول، فانکر امداد الملائکه مطلقا مع ان نص القرآن المجید ناطق به، و اورد فى ذلک شبها لا یلیق بنا ذکرها، و هى مما وسوس بها الشیطان الرجیم فى صدره، و نفث بها على لسانه، نعوذ بالله من الحور بعد الکور.
هذا، و قد ورد فى الاخبار ما یقرب من التواتر فى انزال الملائکه و قتالهم یوم بدر.
روى على بن ابراهیم فى تفسیره: ان قریشا لما اقبلت یوم بدر، رفع رسول الله صلى الله علیه و آله یده الى السماء، فقال: یا رب ان تهلک هذه العصابه لم تعبد، و ان شئت لا تعبد لا تعبد، ثم اصابه الغشى فسرى عنه و هو یسلت العرق عن وجهه، و هو یقول: هذا جبرئیل قد اتاکم فى الف من الملائکه مردفین، فنظروا فاذا بسحابه سوداء فیها برق لائح قد وقعت على عسکر رسول الله صلى الله علیه و آله، و قائل یقول: اقدم حیزوم، اقدم حیزوم، و سمعوا قعقعه السلاح من الجو.
و روى ثقه الاسلام بسنده عن ابى جعفر علیه السلام، قال: کانت على الملائکه العمائم البیض المرسله یوم بدر.
و حکى الواقدى قال: کان ابو اسید الساعدى یحدث عن رجل من بنى غفار حدثه، قال: اقبلت انا و ابن عم لى یوم بدر حتى صعدنا على جبل، و نحن یومئذ على الشرک، ننظر الوقعه على من تکون الدبره فننتهب مع من ینتهب، اذ رایت سحابه دنت منا، فسمعت منها حمحمه الخیل و قعقعه الحدید، و سمعت قائلا یقول: اقدم حیزوم، فاما ابن عمى فانکشف قناع قلبه فمات، و اما انا فکدت اهلک، فتماسکت و اتبعت بصرى حیث تذهب السحابه، فجاءت الى النبى صلى الله علیه و آله و اصحابه، ثم رجعت و لیس فیها شىء مما کنت اسمع.
قال الواقدى: و حدثنى عبدالرحمن بن الحارث عن ابیه عن جده عبید بن ابى عبید عن ابى رهم الغفارى عن ابن عمه، قال: بینا انا و ابن عم لى على ماء، فلما راینا قله من مع محمد صلى الله علیه و آله و کثره قریش، قلنا: اذا التقت الفئتان عمدنا الى عسکر محمد و اصحابه و انتهبنا، فانطلقنا نحو المجنبه الیسرى من اصحاب محمد و نحن نقول: هولاء ربع قریش، فبینا نحن نمشى فى المیسره اذ جاءت سحابه فغشیتنا، فرفعنا ابصارنا لها فسمعنا اصوات الرجال و السلاح، و سمعنا قائلا یقول لفرسه: اقدم حیزوم، و سمعناهم یقولون: رویدا بتام آخرکم، فنزلوا على میمنه رسول الله صلى الله علیه و آله، ثم جاءت اخرى مثل تلک فکانت مع النبى صلى الله علیه و آله، فنظرنا الى اصحاب محمد صلى الله علیه و آله و اذا هم على الضعف من قریش، فمات ابن عمى، و اما انا فتماسکت و اخبرت النبى صلى الله علیه و آله بذلک و اسلمت.
و روى عبید بن عمیر قال: لما رجعت قریش من احد، جعلوا یتحدثون فى اندیتهم بما ظفروا، و یقولون: لم نر الخیل البلق و لا الرجال البیض الذین کنا نراهم یوم بدر.
و روى عن سهیل بن عمرو قال: لقد رایت یوم بدر رجالا بیضا على خیل بلق بین السماء و الارض معلمین یقتلون و یاسرون.
قال الواقدى: و کان ابو اسید الساعدى یحدث بعد ان ذهب بصره، و یقول: لو کنت معکم الان ببدر و کان معى بصرى، لاریتکم الشعب الذى خرجت منه الملائکه، لا اشک فیه و لا امترى.
و عن ابى رافع مولى رسول الله صلى الله علیه و آله، قال: کان ابولهب قد تخلف عن بدر و بعث مکانه العاص بن هشام، فلما قدم ابوسفیان بن الحرث بن عبدالمطلب، قال له ابولهب: هلم الى یا ابن اخى فعندک الخبر، فجلس الیه و الناس قیام علیه، فقال: یابن اخى اخبرنى کیف کان امر الناس؟ فقال: لا شى ء و الله ان کنا الا ان لقیناهم فمنحناهم اکتافنا یقتلون و یاسرون، و ایم الله مع ذلک مالمت الناس، لقینا رجالا بیضا على خیل بلق بین السماء و الارض، ما تلبق شیئا و لا یقوم لها شىء قال ابورافع: فقلت: ان تلک الملائکه، فرفع ابولهب یده فضرب وجهى ضربه شدیده.
و قال ابن الانبارى: کانت الملائکه لا تعلم کیف تقتل الادمیین، فعلمهم الله بقوله: «فاضربوا فوق الاعناق» اى: على الرووس، «و اضربوا منهم کل بنان».
قال ابن عطیه: هو کل مفصل.
قال السهیلى: جاء فى التفسیر: انه ما وقعت ضربه الا فى راس او مفصل، و کانوا یعرفون قتلى الملائکه من قتلاهم بآثار سود فى الاعناق و البنان.
و عن امامه بن سهل بن حنیف قال: قال لى ابى: لقد رایتنا یوم بدر، و ان احدنا لیشیر بسیفه الى المشرک، فیقع راسه عن جسده قبل ان یصل الیه السیف.
و قال عکرمه: کان یومئذ ینذر راس الرجل لا یدرى من ضربه.
و روى: ان رجلا من الانصار اتبع کافرا لیقتله، فقبل ان یصل الیه سمع صوتا یقول: اقدم حیزوم، فراى الکافر الذى قدامه وقع صریعا، و قد شق صدره و جرح وجهه و انکسر انفه، فجاء الانصارى الى رسول الله صلى الله علیه و آله و اخبره بما رآه، فقال رسول الله صلى الله علیه و آله: صدقت فهو من مدد السماء.
قال الواقدى: و کان عبدالرحمن بن عوف یقول: رایت یوم بدر رجلین، احدهما عن یمین النبى صلى الله علیه و آله و الاخر عن یساره، یقاتلان اشد القتال.
و روى ابودبره بن دینار قال: جئت یوم بدر بثلاثه اروس فوضعتها بین یدى رسول الله صلى الله علیه و آله، فقلت یا رسول الله: اما اثنان فقتلتهما، و اما الثالث فانى رایت رجلا طویلا ابیض ضربه ضربه فتدهده امامه فاخذت راسه، فقال رسول الله صلى الله علیه و آله: ذاک فلان من الملائکه.
قال الواقدى: و حدثنى موسى بن محمد عن ابیه قال: کان السائب بن ابى حبیش الاسدى یحدث فى زمن عمر بن الخطاب، فیقول: و الله ما اسرنى یوم بدر احد من الناس، فیقال: فمن؟ فیقول: لما انهزمت قریش انهزمت معها، فیدرکنى رجل ابیض طویل على فرس ابلق بین السماء و الارض فاوثقنى رباطا، و جاء عبدالرحمن بن عوف فوجدنى مربوطا، و کان عبدالرحمن ینادى فى العسکر: من اسر هذا؟ فلیس احد یزعم انه اسرنى، حتى انتهى بى الى رسول الله صلى الله علیه و آله، فقال لى رسول الله: یابن ابى حبیش من اسرک؟ قلت: لا اعرفه، و کرهت ان اخبره بالذى رایت، فقال رسول الله صلى الله علیه و آله اسره ملک من الملائکه کریم، اذهب یابن عوف باسیرک، فذهب بى عبدالرحمن، قال السائب: و ما زالت تلک الکلمه احفظها، و تاخر اسلامى، حتى کان منه ما کان.
و الاخبار فى هذا المعنى کثیره جدا، و انکار کل ذلک ضعف فى الدین و وهن فى الیقین.
و جمله قوله علیه السلام: «تقطع به دابرهم» فى محل جر على انها صفه اخرى ل «باس»، و یجوز ان تکون فى محل نصب على انها صفه اخرى ل«جندا» فالضمیر فى «به» على الاول راجع الى الباس، و على الثانى عائد الى الجند. و قول بعضهم: انها فى محل نصب على انها مفعول مطلق ل«ابعث»، نائب مناب بعثا الذى عاد الضمیر فى «به» الیه، خبط صریح، فان الجمله لا نقع مفعولا مطلقا الا فى باب الحکایه بالقول او مرادفه على راى ابن الحاجب، خلافا للجمهور فى نحو: «قال انى عبدالله» و قد تقدم بیان ذلک فى شرح السند.
و دابر القوم: آخرهم، قال الجوهرى: قطع الله دابرهم اى: آخر من بقى منهم.
و قال الاصمعى: الدابر: الاصل، یقال: قطع الله دابرهم اى: اصلهم.
و قال الزمخشرى: الدابر: الاخر، فاعل من دبر: اذا ادبر، و قطع الدابر عباره عن الاستئصال بحیث لم یترک منهم احد.
و حصدت الزرع بالحاء و الصاد المهملتین حصدا -من باب ضرب و قتل-: قطعته، فهو محصود و حصید، و حصدهم بالسیف: استاصلهم، و الشوکه: شده الباس و القوه فى السلاح، و قال الزمخشرى: الشوکه: الحده، مستعاره من واحده الشوک، و یقال: شوک القنالشباها.
و هو حدها، اى: تستاصل به حدتهم و شده باسهم و قوتهم.
و فى نسخه: «تخضد به شوکتهم» بالخاء و الضاد المعجمتین، من خضدت العود رطبا او یابسا -من باب ضرب- اى: قطعته.
و فرقت الشىء تفریقا: بددته تبدیدا.
و المراد بعددهم: مقدار ما یعد منهم و مبلغه، و الله اعلم.
مزجت الشىء بالشىء مزجا -من باب قتل-: خلطته، و مزاج الشراب: ما یمزج به.
و المیاه: جمع ماء، لان اصله ماه، و قیل: موه، تحرکت الواو و انفتح ما قبلها فقلبت الفا، و قلبت الهاء همزه لاجتماعها مع الالف و هما حرفان حلقیان، و وقوعهما طرفا، و لهذا یرد الى اصله فى الجمع و التصغیر، فیقال: میاه و مویه، و یجمع على امواه ایضا مثل باب و ابواب، و ربما قالوا: میاء و امواء بالهمز على لفظ الواحد، کما وقع فى نسخه ابن ادریس: «و امزج میاءهم».
و الوباء بالهمزه یمد و یقصر قیل: هو مرض عام، و قیل: موت ذریع، و قیل: هو الطاعون.
و قال الشیخ البصیر فى النزهه المبهجه: الوباء: حقیقته تغیر الهواء بالطوارىء العلویه کاجتماع کواکب ذات اشعه، و السفلیه کالملاحم و انفتاح القبور و صعود ابخره فاسده، و اسبابه مع ما ذکر تغیر فصول الزمان و العناصر و انقلاب الکائنات، و علاماته الحمى و الجدرى و النزله و الحکه و الاورام، و منه الطاعون و هو قراح یقع غالبا فى المراق السخیفه کخلف الاذن و الابط و المغابن، انتهى.
و الاطعمه: جمع طعام، و المراد به هنا معناه العرفى، فانه فى العرف اسم لما یوکل، مثل الشراب اسم لما یشرب، و یقع فى اللغه على ما یساغ حتى الماء و ذوق الشىء.
و فى التنزیل «و من لم یطعمه فانه منى»، و قال علیه السلام فى زمزم: انها طعام طعم بالضم اى: یشبع منه الانسان.
و الادواء: جمع داء، و هو المرض.
قال الفیومى: و هو مصدر داء الرجل و العضو یداء من باب تعب.
و خسف المکان خسفا و خسوفا -من باب ضرب-: غار فى الارض، و خسفه الله، یتعدى و لا یتعدى، قال تعالى: «فخسفنا به و بداره الارض».
و معنى رمیها بالخسوف: ان یخسف بها، کما یقال: رماه الله بالعله اى: اعله، و اصله فى الاعیان و فیما یکون ذا صلابه منها کالحجر و السهم و العصا، ثم استعمل فى الاقوال و المعانى، فقیل: رماه بفاحشه، و رماه بداهیه، ایذانا بشده التاثیر و الایلام، و هى استعاره تبعیه. و خفى هذا المعنى على بعض المترجمین، فظن ان الرمى لا یستعمل الا فى السهم، فقال: شبه الخسوف بالسهم فاثبت له الرمى، اى: ارم بلادهم بسهم الخسوف، و هو جهل منه بمصطلحات لغه العرب.
و الح الرجل على الشى ء الحاحا: دام علیه و لزمه مواظبا.
و القذوف: جمع قذف، و هى الرمى بالحجاره.
و قال الطیبى فى شرح المشکاه فى حدیث: فانه یکون بها خسف فى الارض و قذف، اى: ریح شدید بارد، او قذف الارض الموتى بعد الدفن، او رمى بامطار الاحجار، انتهى.
و معنى الح علیها بالقذوف اى: اجعل القذوف علیها دائمه، مواظبه لها، لا تنقطع عنها.
و فرعت راسه بالسیف و العصا بالفاء و الراء و العین المهملتین فرعا -من باب نفع-: علوته ضربا، و الفرس باللجام: کبحته اى: جذبت لجامه لیقف.
و المحول: جمع محل، و هو الجدب و انقطاع المطر، و المراد بفرعها بالمحول: القضاء علیها بانواع الجدب و القحط و انقطاع الامطار.
و عبر عن ذلک بالفرع على طریق الاستعاره التبعیه، سواء اخذناه من فرع الراس بالسیف، او من فرع الفرس باللجام.
و وجه الشبه على الاول شده الاصابه، لانه اراد ان یلحق شده اصابه بلادهم بالمحول، بشده اصابه الراس بالسیف و العصا، و یجعله مساویا له و محسوبا فى عداده.
و على الثانى: شده الکف و المنع، فیکون قد شبه القضاء على بلادهم بمنعها عن الانبات و الخصب بالمحول، بقذع الفرس و کبحه عن المشى باللجام فى شده الکف و المنع.
و لا یحسن جعل ذلک من باب الاستعاره المکنیه، اذ لا یحسن ابتداء تشبیه البلاد بالراس او الفرس، و لا المحول بالسیف و العصا او اللجام، نعم یلاحظ التشبیه فى هذه الامور تبعا لذلک التشبیه فى مصدر الفعل، فیجب ان تکون الاستعاره هنا تبعیه لا غیر.
و فى نسخه ابن ادریس رحمه الله: «و افرغها» على صیغه فعل الامر، من الافراغ بالغین المعجمه بمعنى: الاخلاء، اى: اجعلها فارغه خالیه من الزرع بسبب المحول.
و المیر: جمع میره بالکسر، و هى الطعام الذى یجلب من بلد الى بلد.
و الحص: فى الاصل حلق الشعر، و منه الحاصه، و هو داء یتناثر منه شعر الراس، و یقال: حصت البیضه راسه: اذا اذهبت شعره، و انحص شعره انحصاصا اى: تناثر و ذهب، و رجل احص بین الحصص اى: قلیل شعر الراس، ثم استعیر فى الجدب و قله الخیر و عدم النبات، و قیل: سنه حصاء اى: جرداء مجدبه لا خیر فیها، و منه قوله علیه السلام: «فى احص ارضک» اى: اکثرها محصوصیه على غیر قیاس، من حص الجدب الارض: اذا اذهب نباتها، استعاره من حص الشعر کما ذکرنا.
و استعمال افعل التفضیل فى المفعول و ان کان غیر قیاس، الا ان المسموع منه کثیر، نحو: اعذر و اشهر و الوم و اشغل، اى: اکثر معذوریه و مشهوریه و ملومیه و مشغولیه، و قوعه فى کلامه علیه السلام لا یحتاج فیه الى السماع من غیره قطعا، فانه علیه السلام افصح العرب فى زمانه.
و یجوز ان یکون المعنى: اکثرها انحصاصا، فیکون مبنیا للفاعل من انحص، على ما نقل عن الاخفش و المبرد، من جواز بناء افعل التفضیل من جمیع الثلاثى المزید فیه کانفعل و استفعل و نحوهما قیاسا، و یکون وقوعه فى کلامه علیه السلام حجه لهما.
و ابعد: افعل التفضیل من بعد الشىء بعدا اى: شط و ناى. و المعنى اجعل میرهم فى ابعد ارضک منهم، حتى لا یستمیروها متى شاووا و لا تتواتر علیهم.
و فى بعض النسخ: «و ابعدها» بفتح الهمزه و کسر العین و سکون الدال، على صیغه فعل الامر من الابعاد، فیکون الضمیر فیه عائدا الى میرهم، اى: و اجعل میرهم بعیده.
و امنع: اسم تفضیل من منع الحصن مناعه على وزن ضخم ضخامه. اى صار منیعا.
و الحصون: جمع حصن بالکسر، و هو کل موضع حصین لا یوصل الى جوفه، اى: و اجعل میرهم فى اشد حصون ارضک مناعه، حتى لا یقدروا على الوصول الیها.
و فى نسخه: «و امنع حصونها منهم» على صیغه فعل الامر.
و منع الحصون: من منعت الشىء: اذا حجرته عمن یریده، و منه: فلان یمنع الجار اى: یحمیه من ان یراد بسوء.
و الضمیر فى «حصونها» على هذه النسخه عائد الى الارض، و المعنى: و امنع حصون ارضک منهم کیلا یتحصنوا بها، او کیلا یقدروا على فتحها و اخذها.
و جمله قوله علیه السلام: «اصبهم بالجوع المقیم» موکده لمعنى ما قبلها، و لذلک جاء بها مفصوله من غیر عاطف لکمال الاتصال، اذ لا مغایره تفتقر الى الربط بالعاطف.
و المراد بالجوع: الجدب و القحط مجازا، من باب اطلاق المسبب على السبب، اى: اصبهم بقحط یتسبب عنه الجوع، و منه قوله تعالى: «لا یجدون نکاحا» اى: مونه من مهر و نفقه و ما لابد للمتزوج منه.
و المقیم: الدائم، من اقام بالمکان: دام، و منه: «عذاب مقیم»، قال المفسرون: اى: دائم ثابت لا یزول و لا یحول.
و السقم بالضم و السکون و بفتحتین: المرض.
و قال الفیومى: سقم سقما -من باب تعب-: طال مرضه، و سقم سقما -من باب قرب-: مثله، فهو سقیم.
و الالیم قیل: فعیل بمعنى مفعل بفتح العین لانه من الم یولم ایلاما فهو مولم، و الم هو الما -من باب تعب- فهو الیم، کما تقول: اوجعه یوجعه ایجاعا فهو موجع، و وجع هو وجعا فهو وجیع. وصف به السقم للمبالغه کما وصف الله به العذاب فى قوله: «و لهم عذاب الیم»، کما وصف الشاعر الضرب بالوجیع فى قوله:
تحیه بینهم ضرب وجیع و هو على الاسناد المجازى نحو: جد جده، فان الالم و الوجع حقیقه للمولم المضروب کما ان الجد للجاد.
و قیل: هو فعیل بمعنى مفعل بکسر العین، کالسمیع بمعنى المسمع و الحریز بمعنى لمحرز و ضعف: بان فعیلا بمعنى مفعل لم یثبت فى اللغه، و ان ورد فشاذ لا یقاس علیه، و سیاتى تمام الکلام على ذلک فى الروضه السابعه و الاربعین، فى شرح دعائه علیه السلام فى یوم عرفه.
