دعای ۲۷ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش سوم)
اللَّهُمَّ وَ قَوِّ بِذَلِک مِحَالَ أَهْلِ الْإِسْلَامِ، وَ حَصِّنْ بِهِ دِیارَهُمْ، وَ ثَمِّرْ بِهِ أَمْوَالَهُمْ، وَ فَرِّغْهُمْ عَنْ مُحَارَبَتِهِمْ لِعِبَادَتِک، وَ عَنْ مُنَابَذَتِهِمْ لِلْخَلْوَةِ بِک، حَتَّی لَا یعْبَدَ فِی بِقَاعِ الْأَرْضِ غَیرُک، وَ لَا تُعَفَّرَ لِأَحَدٍ مِنْهُمْ جَبْهَةٌ دُونَک.
اللَّهُمَّ اغْزُ بِکلِّ نَاحِیةٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ عَلَی مَنْ بِإِزَائِهِمْ مِنَ الْمُشْرِکینَ، وَ أَمْدِدْهُمْ بِمَلَائِکةٍ مِنْ عِنْدِک مُرْدِفِینَ حَتَّی یکشِفُوهُمْ إِلَی مُنْقَطَعِ التُّرَابِ قَتْلًا فِی أَرْضِک وَ أَسْراً، أَوْ یقِرُّوا بِأَنَّک أَنْتَ اللَّهُ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ وَحْدَک لَا شَرِیک لَک.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
الهی بدانچه از تو خواستیم قدرت و تدبیر اسلامیان را نیرو بخش و شهرهایشان را استواری ده و اموالشان را فزونی بخش و خاطرشان را از جنگ با دشمن برای بندگی خودت و از کارزار باآنان برای خلوت و راز و نیاز با خودت آسوده کن، آنچنان که در سراسر زمین جز تو پرستش نشود و احدی از آنان جز برای تو صورت به خاک نسایند.
بارخدایا مسلمانان را در هر ناحیه با مشرکانی که در برابر آنان‌اند به کارزار بدار، و ایشان را از جانب خود به صفوف پیاپی از فرشتگانت مدد فرست، تا دشمنان را به دورترین نقطه زمین رانده، شرشان را به کشتن و اسارت آنان از سر مردم بردارند، یا اینکه به وحدانیت تو که برایت همتا و شریکی نیست اقرار نمایند.
ترجمه آیتی
بار خدایا، بدین نیایش بلاد مسلمانان نیرومند گردان و شهرهاشان استوار. اموالشان را فزونى ده و چنان کن که از نبرد با دشمن فراغت جویند و روى به پرستش تو نهند و به جاى پیکار با دشمن با تو خلوت کنند تا مردم سراسر زمین کسى جز تو نپرستند و در برابر کس جز تو چهره بر خاک نسایند.
بار خدایا، مسلمانان هر ثغرى را براى نبرد با مشرکانى که در برابر ایشانند بسیج فرماى و آنان را به گروههایى از ملائکه که پى در پى از پس هم، به یاریشان فرود مى آیند یارى نماى تا دشمنان تو را تا آنجا که خاک زمین به پایان مى رسد به کشتن و اسیر کردن واپس رانند یا آنکه مشرکان اقرار کنند که تویى الله آن خداى که جز او خدایى نیست، یکتا و بى انباز.
ترجمه ارفع
خدایا بدین طریق تدبیر اهل اسلام را تقویت فرما و شهرهایشان را محکم کن و اموالشان را فراوان فرما و به آنها وقت فراغتى جهت عبادتت عنایت کن و در عوض زد و خورد با آنها فرصتى براى خلوت کردن و راز و نیاز با خودت را توفیق ده تا آن روزى که در روى زمین جز ترا عبادت نکنند و براى غیر تو سر بر خاک نسایند.
پروردگارا گروههاى مختلف مسلمین را جهت مبارزه با مشرکین اعزام کن و فرشتگان را پى در پى براى امدادرسانى به ایشان بفرست تا دشمنان را تا لب مرزها برده و آنها را در زمین تو کشته و یا اسیر کنند و یا آنکه اقرار نمایند که تو هستى خداى یکتایى که خدایى غیر از تو نیست و شریک و مثل ندارى.
ترجمه استادولی
خدایا، و نقشه هاى مسلمانان را بدین وسیله قوت بخش، و دیارشان را دژبانى کن، و اموالشان را پربار ساز، و خاطرشان را از سرگرمى به جنگ با دشمن براى عبادت خویش، و از کارزار با آنان براى خلوت با خودت آسوده ساز، تا در سراسر زمین جز تو پرستش نشود، و پیشانى احدى از آنان جز در برابر تو به خاک نساید.
خدایا، مسلمانان هر ناحیه را به جنگ با مشرکان همان ناحیه گسیل دار، و آنان را با فرشتگان پیاپیى که از سوى تو گسیل مى شوند یارى رسان، تا مشرکان را با کشتن در زمینت و اسارت آنان به دورترین نقطه کره خاک عقب برانند، یا آن که به یکتایى تو که معبودى جز تو نیست و تنها و بى شریک هستى اقرار نمایند.
ترجمه الهی قمشه‌ای
و به جاى آن باران (و حیوان و نباتات دیار کفار) دیار اهل اسلام را به آنها (پر نعمت) و نیرومند ساز و به آن نعمتها ممالک مسلمین را (از آسیب و فساد دشمن) محفوظ دار و اموالشان را با ثمر و منفعت و برکت گردان و آنها را (از فرط قدرت و نعمت و شوکت و استیلاء) از جنگ و محاربه کفار فراغت براى عبادتت بخش و از دفع و طرد آنها آسوده ساز تا با تو به خلوت و راز و نیاز پردازند (تا در آن خلوت به لذت طاعت و معرفت نائل و به نشاط و وجد شهود حضرتت و اصل شوند که آن غرض اصلى از جنگ و دفاع همه ى امور عالم است) و تا آنکه دیگر در معموره زمین هیچکس غیر تو را پرستش نکند و پیش احدى جز ذات یگانه تو (سلطان ملک وجود) کسى جبهه به خاک مذلت نسازید.
پروردگارا در هر ناحیه (و هر شهر و دیارى) مسلمانان را در مقابل مشرکان عزت بخش و از لطف و کرمت فرشتگان (رحمت و قدرتت) را پى در پى به مدد آنها فرست تا آنجا که از قهر و غلبه مسلمین تمام کافران منهزم شوند و به قتل و اسارت در همه روى زمین گرفتار آیند مگر آنکه آنها اقرار بیگانگى و یکتائى تو کنند و شهادت دهند که محققا (بى هیچ شک و ریب) توئى یکتا خدائى که جز تو خدائى (در ملک وجود) نیست و تو را شرک و شریک (و مثل و مانندى) نخواهد بود.
ترجمه سجادی
خداوندا و به وسیله آن، تدبیر مسلمانان را قوّت بخش و شهرهایشان را استوار ساز و ثروت هایشان را بیفزا و خاطرشان را از سرگرمى به جنگ با دشمن براى عبادت خویش و کارزار با آنان براى خلوت با خودت آسوده ساز تا در همه جاى زمین، جز تو پرستش نشود و پیشانى هر یک از آنان جز در برابر تو به خاک گذاشته نشود.
خداوندا مسلمانان هر ناحیه را به جنگ با مشرکانى که در مقابل آنند، گسیل دار و آنان را از جانب خود با فرشتگانى که پى درپى آیند، یارى فرما. تا با کشتن و اسیر گرفتن، آنها (مشرکان) را به انتهاى خاک در زمینت برانند، یا به یکتایى تو که معبودى جز تو نیست، تنها و بى شریک هستى، اقرار نمایند.
ترجمه شعرانی
و بدین کارها پشت مسلمانان را قوى گردان و گرد کشورشان را به دژى محکم استوار دار و مال آنان را بارور کن و آنان را از جنگ فارغ ساز تا بندگى تو کنند و از کارزار با ایشان آسوده کن تا با تو در خلوت به راز و نیاز پردازند تا در هیچ جاى زمین غیر تو را عبادت نکنند و پیشانى براى هیچکس جز تو به خاک سوده نگردد.
خداوندا در هر ناحیت مسلمانان را به دفع مشرکانى که در برابر آنانند برانگیز و به فرشتگان خود پیوسته مدد فرست که آنان را تا پایان زمین هزیمت دهند، کشته شوند یا گرفتار گردند یا اقرار کنند که توئى خدا و غیر تو معبودى سزاوار پرستش نیست توئى تنها که شریک و انباز ندارى.
ترجمه فولادوند
بدینگونه، بار خدایا! پایگاه هاى مسلمانان را نیرومند و شهرهایشان را ساخلودار و اموالشان را بسیار کن و خاطر آنان را از جنگ با دشمنان آسوده گردان تا یکسره دل در بند عبادت تو سپارند و با تو خلوت کنند، به گونه اى که در سراسر زمین جز تو پرستیده نشود و براى احدى از آنان جز تو پیشانى به خاک ساییده نگردد!
بار خدایا! در هر یارى مسلمانها را در مقابل مشرکان به عزت و پیروزى رسان و آنها را به وسیله ى صفوف فرشتگانى که در نزد تواند یارى فرماى تا ایشان را تا آنجا که زمین تو هست به قتل و اسارت منهزم سازند تا مشرکان اقرار کنند که همانا تویى آن خدایى که جز تو خدایى نیست و تو را شریکى نمى باشد.
ترجمه فیض الاسلام
بار خدایا به وسیله ى آنچه درباره ى دشمنان درخواست شد تدبیر و دوراندیشى مسلمانان را (یا جایگاه مسلمانان را در صورتى که محال اهل الاسلام که در نسخه ى ابن ادریس دیده شده خوانده شود) نیرومند و به سبب آن شهرهاشان را استوار و دارائیهاشان را بسیار نما، و ایشان را از جنگیدن با دشمن براى عبادت و بندگیت و از زد و خورد با آنها براى خلوت نمودن و تنهائى گزیدن با تو آسوده گردان تا همه جاى زمین جز تو پرستش نشود، و جز تو براى کسى از ایشان پیشانى به خاک گذارده نگردد.
بار خدایا اهل هر سمتى از مسلمانان را به جنگ با مشرکین که در برابر ایشانند بفرست (با آنها کمک باش و براى جنگجوئى توفیقشان ده، در نسخه ى ابن ادریس است اللهم اعز یعنى بار خدایا مسلمانان را بر مشرکین غالب و چیره گردان) و آنان را از جانب خود به فرشتگان پى در پى آینده کمک فرما تا دشمنان را به پایان خاک در زمین تو (جائى که عمارت و آبادى نیست) کشته و اسیر شده رانده و شکست دهند، یا آنکه (تسلیم شده و سر فرود آورده) اعتراف نمایند که توئى خدائى که جز تو خدائى نیست (در ذات) یگانه و (در صفات کمال) بى شریکى.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
«اَللَّهُمَّ وَ قَوِّ بِذَلِک مِحَالَ أَهْلِ الْإِسْلاَمِ وَ حَصِّنْ بِهِ دِیارَهُمْ وَ ثَمِّرْ بِهِ أَمْوَالَهُمْ وَ فَرِّغْهُمْ عَنْ مُحَارَبَتِهِمْ لِعِبَادَتِک وَ عَنْ مُنَابَذَتِهِمْ لِلْخَلْوَةِ بِک حَتَّى لاَ یعْبَدَ فِی بِقَاعِ الْأَرْضِ غَیرُک وَ لاَ تُعَفَّرَ لِأَحَد مِنْهُمْ جَبْهَةٌ دُونَک»:
"خداوندا تدبیر اهل اسلام را نیرومند، و شهرهایشان را محکم، و اموالشان را افزون ساز، و آنان را از جنگ با دشمنان براى عبادتت و از مبارزه با آنان براى خلوت گزیدن با تو فراغتى بخش، تا در سراسر زمین غیر از تو پرستیده نشود، و جز در پیشگاهت براى احدى پیشانى به خاک نرسد".
«اَللَّهُمَّ اغْزُ بِکلِّ نَاحِیة مِنَ الْمُسْلِمِینَ عَلَى مَنْ بِإِزَائِهِمْ مِنَ الْمُشْرِکینَوَ أَمْدِدْهُمْ بِمَلاَئِکة مِنْ عِنْدِک مُرْدِفِینَ حَتَّى یکشِفُوهُمْ إِلَى مُنْقَطَعِ التُّرَابِ قَتْلاً فِی أَرْضِک وَ أَسْراً أَوْ یقِرُّوا بِأَنَّک أَنْتَ اللَّهُ الَّذِی لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ وَحْدَک لاَ شَرِیک لَک»:
دعا به اهل اسلام:
"الهى مسلمانان را در هر سو بر مشرکانى که روبروشان قرار گرفته اند پیروز ساز، و آنان را از با فوجهائى پیاپى از فرشتگانت مدد رسان، تا دشمنان را به دوردست ترین نقاط زمینت به کشتن و اسارت برانند. یا اقرار کنند که توئى آن خدائى که جز او خدائى نیست و تنها و بى شریکى".
هدف از جهاد تربیت انسان و اقامه توحید است:
آئین مقدس اسلام، آئین توحید و آئین عقل و فطرت، و آئین رشد و کمال و آئین صلح و صفا و مهر و محبت و آئین تربیت است.
اسلام عشق و علاقه دارد قلوب انسانها را از ارتباط با شرک و کفر بت و بت پرستان و بندگى نسبت به بندگان پاک کند.
اسلام دعوتش را با دلیل و برهان و موعظه حسنه و جدال احسن شروع مى کند، و از این راه سعى مى کند انسان منحرف از فطرت توحیدى را به صراط مستقیم برگرداند.
اسلام موضع گیرى علیه فطرت توحیدى را که به ضرر خود منع گیران و مزاحم مؤمنان پاکدل است نمى پسندد، و چنانچه ببیند دشمن عالم، یا معاند جاهل در زمینه رشد انسان و انسانیت مانع ایجاد مى کند خود را به خاطر اقامه حق مجبور به جهاد مى بیند، و براى او جهاد ابتدائى یا دفاعى فرق نمى کند، آنچه براى او اهمیت دارد پاکسازى حیات انسان از آلودگى شرک و کفر و فسق و فجور و بت و بت پرستى است، و در این راه اگر به او تهمت بزنند که این آیین، آیین خون و شمشیر و جنگ و جدال است و مى خواهد به زور قهر مسائل خود را تحمیل کند، واهمه اى ندارد.
در کتاب با ارزش "جهاد" بیانى را در این زمینه از صاحب "المیزان" در تفسیر آیات ۱۹۰ تا ۱۹۵ سوره بقره بدین صورت مى خوانیم:
"به کسانى که مى گفتند: اسلام از روش ادیان دیگر تجاوز نموده و با خونریزى و چپاولگرى پیشرفت کرده و بدون آنکه راه هدایت و دعوت پوید، مردم را به زور وادار به پذیرش اسلام کرده است، تا آنجا که برخى از مبلّغان مسیحى اسلام را دین خون و شمشیر لقب دادند(۱) پاسخ مى دهیم که:
قرآن بیان مى کند، و با توضیح انقلابى اش مى فرماید: اسلام بر اساس فطرت انسانى بنیان نهاده شده است، بى شک در زندگى انسانى و کمال آن باید به راه فطرت رفت.
فطرت انسانى بر اساس توحید بنا شده است و قوانین فردى و اجتماعى بر این بنیاد است.
دفاع از این اصل و نشر توحید، و حفاظت و پاسدارى از رسالت توحیدى، حق مشروع انسان حقجوست.
اسلام براى پیمودن این راه روشى معتدل پیش گرفته است: نخست دعوتى مسالمت جویانه کرده و به تمام مشکلات و رنج هائى که در این راه وجود دارد تن در داده است، سپس دفاع از اساس و حقوق اسلامى و جان و مال مسلمین را عهده دار گشته و در پایان به جنگ ابتدائى و پیش گرفتن روش حمله گرانه پرداخته است.
بى تردید توحید با خونریزى آغاز نگشته است، ولى آنجا که دفاع از شئونات توحیدى و پسشبرد اهدافش مطرح باشد، پیکار، راه حتمى هر انقلابى است با توجه به این که خداوند مى فرماید:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ این که مى گویند: "دروغگو کم حافظه است" سخنى درست و حق است، مبلغان مسیحى مثل اینکه محاکم بسیار مخوف و وحشتناک تفتیش عقاید را به وسیله کلیسا بر پا شد و میلیونها نفر را به کام آتش برد که دیگران حساب کار خود را بکنند و جز از انجیل دم نزنند و همچنین جنگهاى ظالمانه صلیبى را فراموش کرده اند!
«اُدْعُ اِلى سَبیلِ رَبِّک بِالْحِکمَةِ و الْمَوْعِظَةِ الْحسنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتى هِىَ اَحْسَنُ»:(۱)
آنان را به حکمت و دانش و پندهاى نیک به راه خدایت دعوت کن، و به روش بهتر پسندیده تر با آنان مجادله نما.
یقین داریم که در راه پیروزى حق و پاسدارى از توحید و حیات انسانى مواردى پیش خواهد آمد که اکراه و تحمیل بوجود مى آید، ولى این مسأله اى نیست که ما از آن ابا داشته باشیم، زیرا اگر در این راه دلائل قانع کننده ارائه شد و جاى هیچ گونه اشکالى نماند، هر کس که از اطاعت سرپیچى کند باید به زور او را به اطاعت وادار کرد، و این روش همه حکومتهاى عادله و همه راههاى منصفانه است.
ثانیاً افراد متمرد ناآگاه و لجباز و عنود، فقط در یک نسل خواهند بود (نسلى که براى نخستین بار با آن مکتب آشنا مى شود) و نسل بعد پس از آنکه آگاهانه با فطرت و اصول توحیدى آشنا شد و بر اساس اصول اسلامى تربیت یافت، در همان راه فطرى و اصولى گام برمى دارد، پس چرا باید گفت: مجبور شده است که اسلام را بپذیرد؟ حال آنکه او خود اسلام را درک کرده و پذیرا شده است.
مسأله انبیاى دیگر نیز (که دشمنان براى کوبیدن اسلام بدان متوسل مى شوند و مطالب خود ساخته اى را بیان مى کنند) یاوه اى بیش نیست، چرا که برخى از آنان همچون نوح و هود و صالح((علیهم السلام)) قدرت متشکل و نیروى رزمنده در اختیار نداشته اند، گروهى دیگر چون عیسى((علیه السلام)) اگر خود جنگى نکرده اند سالها و قرنها بعد از وفاتشان نیروهاى رزمنده (مانند نیروهاى مسیحى و برپا کنندگان جنگهاى صلیبى) به وجود آمده اند، و برخى دیگر همچون موسى((علیه السلام)) و سلیمان و پیامبرانى دیگر پیکارگرانى مدافع حق و انسانیت بوده اند و در این راه قیامها و مبارزه ها کرده اند.(۲)
پی نوشت:
۱ ـ نحل، ۱۲۵.
۲ ـ "جهاد" حاج میرزا حسین نورى همدانى، ص۳۰۱.
شرح صحیفه (قهپایی)
«اللهم و قو بذلک محال اهل الاسلام».
«محال» -بکسر المیم و تخفیف اللام-: الشده و القوه. و منه قوله: (و هو شدید المحال). و قد روى بفتح المیم و تشدید اللام، جمع محل.
یعنى: بار خدایا، و قوت ده به سبب عقم زنان و یبس اصلاب مردان و غیر آن، قوت اهل اسلام را- یا: محال ایشان را.
«و حصن به دیارهم».
و نگاهدار به سبب این، خانه هاى ایشان را.
«و ثمر به اموالهم».
ثمر -بالتشدید- اى: کثر. من: ثمر ماله، اذا کثره.
(یعنى:) و بسیار گردان به سبب این، مالهاى ایشان را.
«و فرغهم عن محاربتهم لعبادتک».
و فارغ گردان ایشان را -یعنى اهل اسلام را- از محاربت و کارزار نمودن با کفار از جهت آنکه عبادت کنند تو را.
«و عن منابذتهم للخلوه بک حتى لا یعبد فى بقاع الارض غیرک».
نابذه الحرب: کاشفه. و «منابذتهم»، اى: مظاهرتم فى الحرب و مکاشفتهم.
(یعنى:) و از جنگ کردن و آشکارا دشمنى نمودن با ایشان، فارغ گردان اهل اسلام را تا خلوت گزینند و با یاد تو باشند و در بقعه هاى زمین معبودى نباشد سزاى پرستش غیر از تو.
«و لا تعفر لاحد منهم جبهه دونک».
عفره تعفیرا، اى: مرغه.
(یعنى:) و در خاک مالیده نشود پیشانى از براى احدى از ایشان غیر از براى تو.
«اللهم اغز بکل ناحیه من المسلمین على من بازائهم من المشرکین».
بار خدایا، غازى گردان غزا کنندگان به هر ناحیه و جانبى از مسلمانان با آنان که برابر ایشانند از مشرکان و کفار نابکار.
«و امددهم بملائکه من عندک مردفین».
«امدد» على صیغه الامر من باب الافعال و الهمزه القطع.
و الترادف: التتابع. و کل شىء تبع شیئا فهو ردفه. و قرى «مردفین» بالبناء للفاعل و المفعول.
(یعنى:) و مدد فرما مسلمانان را به فرشتگان از نزدیک خود در حالتى که این ملائکه از پى یکدیگر در آیندگان باشند- یا: در پى آمد شدگان باشند، به اینکه ملائکه مقدمه ى لشکر باشند و مومنین از پى ایشان روند.
«حتى یکشفوهم الى منقطع التراب قتلا فى ارضک و اسرا او یقروا بانک انت الله الذى لا اله الا انت وحدک لا شریک لک».
«یکشفوهم»، اى: یهزموهم الى منقطع الارض، اى: الى اطراف الارض.
و منقطع کل شىء طرفه.
یعنى: تا بگریزانند مومنین کفار را تا جایى که منتهاى زمین باشد که دیگر معموره نباشد، در حالتى که مقتول و کشتگان باشند در زمین تو و اسیر و گرفتار شوند در دست مومنین، یا اینکه اقرار کنند به آنکه تو خدایى که نیست خدایى و معبودى الا تو همتایى نیست مر تو را.
شرح صحیفه (مدرسی)
اللغه:
قطر: به فتح فاء، باران.
محال: به کسر و تخفیف قوت و شدت بعضى گفته اند: به معنى مکر و حیله از قوله "و الله شدید المحال" و در این صورت مخفف است و در صورت دیگر که جمع محل باشد مشدد است.
منابذه: از مکاشفه.
الاعراب:
مشارالیه ذلک فى قوله بذلک و مرجع به فى قوله به دیارهم هر یک از عقم ارحام نساء و یبس اصلاب رجال و نیامدن باران و علف.
غزو: بغین و زاء به معنى غلبه است در مقام نه جنگ.
الاعراب:
من المسلمین تعلق به عامل مقدر دارد صفت ناحیه.
یعنى: اى خداى من غالب نما تو به هر ناحیه ثابته از براى مسلمین بر کسانى که در مقابل آنهایند از کافران.
ردیف: عقب یکدیگر.
کشف: رسوائى نه به معنى فرار نمودن زیرا که کشف به معنى انهزام لازم است.
الاعراب:
قتلا و اسرا مفعول له از براى یکشفوا او یقروا عطف است به یکشفوا.
شرح:
یعنى مدد نما تو ایشان را به ملائکه از جانب خود پى در پى آینده تا اینکه رسوا نمایند ملائکه ایشان را تا منتهاى خاک کشته شده در زمین تو و اسیر شده یا اینکه اقرار نمایند به وحدانیت تو.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
و از این نظر که عدم امکانات در دشمن موجب قدرت دوست مى گردد امام علیه السلام چنین مى خواهد: (بار خداوندا بدین وسیله امور اهل اسلام را تقویت فرما) (اللهم و قو بذلک محال اهل الاسلام).
(برج و باروى شهرها و دیارشان را به این طریق مستحکم ساز) (و حصن به دیارهم).
(اموالشان را بدین وسیله افزون فرما) (و ثمر به اموالهم).
و چون به هنگام جنگ افکار انسانها ناآرام و حالت ناامنى بر آنها حکمفرما است و آمادگى براى عبادت کم است عرضه مى دارد: (خاطر مسلمانان را براى عبادت خود از جنگ با دشمنان آسوده دار) (و فرغهم عن محاربتهم لعبادتک).
و از این نظر که عبادت نیازمند به خلوتگاه و محیط بى سر و صدائى است از خداوند چنین مى خواهد: (و آنان را براى خلوت با خود از مبارزه با دشمنان فارغ گردان تا در سراسر زمین غیر از تو پرستیده نشود و براى هیچ کس جز تو پیشانى به خاک سائیده نگردد) (و عن منابذتهم للخلوه بک، حتى لایعبد فى بقاع الارض غیرک، و لا تغفر لاحد منهم جبهه دونک).
به دنبال این قسمت از خداوند درخواست پیروزى مسلمانان را نموده مى گوید: (بار خداوندا در تمام نواحى و سرزمینهاى اسلامى (مسلمانان) را در برابر مشرکان آماده ى نبرد و حمله فرما) (اللهم اغز بکل ناحیه من المسلمین على من بازائهم من المشرکین).
و چون مشرکان جمعیتشان از مسلمانان بیشتر و امکاناتشان افزون بوده است امام علیه السلام از خداوند چنین مى خواهد: (آنان را با صفوفى پیاپى از فرشتگان از ناحیه ى خودت امداد رسان تا سرانجام دشمنان را به خاک بنشانند، کشته شوند، اسیر و یا اقرار نمایند که تو خدائى هستى که الهى جز تو نیست، یکتا و یگانه اى و هیچگونه شریکى ندارى) (و امددهم بملائکه من عندک مردفین حتى یکشفوهم الى منقطع التراب قتلا فى ارضک و اسرا، او یقروا بانک انت الله الذى لا اله الا انت وحدک لا شریک لک).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۴، ص:۲۱۳
توسیط النداء بین المتعاطفین لمزید الضراعه، و الاشاره بذلک الى ما ذکر من قطع حرثهم و نسلهم و ماده حیاتهم.
و المحال على وزن کتاب: الکید، و التدبیر، و المکر، و طلب الامر بالحیله، و القدره، و القوه، و الشده، و الجدال، و المعاداه، و الاخذ بالعقاب، و النقمه، و العذاب، و منه قوله تعالى: «و هو شدید المحال».
و اختلفت عبارات المفسرین فى تفسیره.
فقال على علیه السلام: شدید الاخذ، و قتاده و مجاهد: شدید القوه، و الحسن: شدید النقمه، و الزجاج: شدید القدره و العذاب، و الجبائى: شدید الکید للکفار و الزمخشرى: شدید الکید و المکر لاعدائه، یاتیهم بالهلکه من حیث لا یحتسبون و کل هذه المعانى یصح حمل لفظ الدعاء علیه کما لا یخفى.
و تکون المحال جمع محاله ایضا و هى الفقره، من فقر ظهر البعیر.
قال فى الکشاف: و یجوز ان یکون المعنى: شدید الفقار، و یکون مثلا فى القوه و القدره، کما جاء: فساعد الله اسد و موساه احد، لان الحیون اذا اشتد محاله کان منعوتا بشده القوه و الاضطلاع بما یعجز عنه غیره، الا ترى الى قولهم: فقرته الفواقر؟، و ذلک ان الفقار عمود الظهر، انتهى.
و جواز اراده هذا المعنى ظاهره فى عباره الدعاء ایضا.
و فى نسخه ابن ادریس: «وقو بذلک محال اهل الاسلام» بفتح المیم و تشدید اللام على انه جمع محله، و هى المکان ینزله و یحله القوم، من حل البلد و به حلولا- من باب قعد-: اذا نزل به.
و حصنه: جعله حصینا اى: منیعا.
و الدیار: جمع دار، و هى الموضع یجمع البناء، و تطلق على البلد ایضا.
و ثمر الله ما له تثمیرا: انماه و کثره.
و فرغهم عن محاربتهم لعبادتک اى: خلصهم عن الشغل بمحاربتهم للتجرد لعبادتک، التى لا یشغل اسرارهم و قلوبهم عن مراقبتک و التوجه الیک بالکلیه فیها شاغل.
و الجهاد و ان کان عباده الا انه لیس کالصلاه التى هى ام العبادات، و عمود الدین، و معراج المومن، و مناجاه رب العالمین مثلا، فانها فضلت على سائر العبادات بما نیطت به من ذکر المعبود، و شغل القلب و اللسان بذکره تعالى، و حرکات سائر الجوارح فیها جعلت داله على ما فى القلب و اللسان، فهى ذاکره له ایضا، و لیس کذلک الجهاد، فانه انما جعل ذریعه لاقامه الشریعه و غیره من عبادات الله تعالى، کما قال عز قائلا: «و قاتلوهم حتى لا تکون فتنه و یکون الدین کله لله».
و المنابذه: المخالفه و المکاشفه بالحرب.
قال الشهاب الفیومى: نابذتهم: کاشفتهم، و نابذتهم الحرب: کاشفتهم ایاها و جاهرتهم بها.
و فى الاساس: نبذ الى العدو: رمى الیه العهد و نقضه، و نابذه منابذه و تنابذوا.
و خلا به یخلو خلوه: تفرد به.
قال ارباب القلوب: الخلوه بالله: محادثه السر مع الحق حیث لا احد و لا ملک.
و قال بعض المحققین: الخلوه: عباره عن تفرد العبد فى موضع یخلو فیه عن جمیع الشواغل بما سوى الله من المحسوسات الظاهره و الباطنه، و یصرف فیه همته و نیته الى الاقبال على الله و التبتل الیه بکلیته، فیحصل له الانس به و الوحشه من غیره.
قیل لبعضهم: الى اى شىء افضى بکم الزهد و الخلوه؟ فقال: الى الانس بالله.
و قال بعضهم: لا بد لمن آثر الله على من سواه من العزله فى ابتدائه توحشا من غیر الله، و من الخلوه فى انتهائه انسا بالله.
و کان الفضیل یقول: اذا رایت اللیل مقبلا فرحت به و قلت: اخلو بربى، و اذا رایت الصبح ادرکنى استرجعت کراهیه لقاء من یشغلنى عن ربى.
و قیل لبعضهم: اما تستوحش فى هذه الدار وحیدا؟ فقال: ما کنت اظن احدا یستوحش مع الله.
و قیل لبعض العباد: ما اصبرک على الوحده، فقال: ما انا وحدى، انا جلیس الله عز و جل، اذا شئت ان یناجینى قرات کتابه، و اذا شئت ان اناجیه صلیت.
و قال ذوالنون: لم ار شیئا ابعث لطلب الخلاص من الخلوه، لانه اذا خلا لم یر غیر الله، فاذا لم یر غیره لم یحرکه الا حکمه، و من احب الخلوه فقد تعلق بعمود الاخلاص، و استمسک برکن شدید من ارکان النجاه.
قوله علیه السلام: «حتى لا یعبد فى بقاع الارض غیرک» اى: کیلا یعبد.
و البقاع: جمع بقعه بالضم و الفتح، و هى القطعه من الارض.
و قال صاحب المحکم: البقعه بالفتح و البقعه بالضم: اعلى قطعه من الارض على غیر هیئه التى الى جنبها، و الجمع بقع و بقاع، فبقع جمع بقعه کظلمه و ظلم، و بقاع جمع بقعه کقصعه و قصاع، و قد یکون بقاع جمع بقعه بالضم کجفره و جفار، انتهى.
و لما کان فعل العباده لا یجوز شرعا و عقلا الا لله تعالى، لان العباده اعلى مراتب الخضوع و التذلل، و لا یستحق ذلک الا من کان مولیا لاعلى النعم و اعظمها من الوجود و الحیاه و توابعهما، و هو الله سبحانه لا غیر، جعل علیه السلام غایه دعائه باضعاف اهل الشرک و تقویه اهل الاسلام، تخصیصه تعالى بالعباده التى لا یستحقها غیره.
و عفره عفرا -من باب ضرب- و عفره تعفیرا للمبالغه: الزقه بالعفر محرکا و قد یسکن، و هو وجه الارض.
و قال صاحب المحکم: العفر و العفر: ظاهر التراب، و الجمع اعفار، و عفره فى التراب یعفره عفرا و عفره فانعفز و تعفر: مرغه فیه او دسه، انتهى.
و الجبهه من الانسان قال الخلیل: هى مستوى فیما بین الحاجبین، و قال الاصمعى: هى موضع السجود.
و المراد بتعفیر الجبهه: السجود على التراب، اى: و حتى لا یسجد لاحد منهم دونک، اذ کان السجود یحرم لغیر الله، لان وضع اشرف الاعضاء على اهون الاشیاء -و هو التراب- غایه الخضوع، و قد علمت ان غایه الخضوع و اعلى مراتبه لا یجوز الا لله عز و جل.
و الضمیر فى «منهم»: عائد على المعبودین، دون الله سبحانه المدلول علیه بقوله: «حتى لا یعبد فى بقاع الارض غیرک».
و دونک: اى سواک او متجاوزا ایاک، و قد مر تحقیق ذلک.
«اللّهُمَّ اغْزُ بِکلِّ ناحِیةٍ مِنَ الْمُسْلِمینَ عَلى مَنْ بِإزائِهِمْ مِنَ المُشْرِکینَ، وَ أمْددْهُمْ بِمَلائِکةٍ مِنْ عِنْدِک مُرْدِفینَ، حَتّى یکشِفُوهُمْ إلى مُنْقَطَعِ التُرابِ، قَتْلاً فی أَرْضِک وَ أَسْرًا، أَوْ یقِرُّوا بِأنَّک أنْتَ اللَّهُ، الَّذی لا إلهَ إلاّ أنْتَ وَحْدَک لا شَریک لَک».
غزا العدو غزوا: سار الى قتالهم و انتهابهم.
قال الفیومى: و انما یکون غزو العدو فى بلادهم.
و غزا یتعدى بنفسه، و انما عداه هنا بعلى لتضمینه معنى الاغاره، و هى مباغته العدو للنهب او القتل و الاسر، اى: اغز، بکل ناحیه من المسلمین مغیرا على من بازائهم من المشرکین و الباء من قوله «بکل ناحیه»: للتعدیه، و هى المعاقبه للهمزه فى تعدیه الفعل القاصر، کما تقول فى ذهب زید، و ذهبت بزید، و اذهبته، اى: اغز کل ناحیه اى: ابعثها للغزو، یقال: اغزى الامیر الجیش: اذا بعثه للغزو.
و فى ایثاره تعدیه غزا بالباء دون الهمزه نکته لطیفه، و هى ملاحظه ما فى الباء من معنى المصاحبه، المقصود بها هنا کمال الحفظ و التوفیق و الامداد و النصره، کما کان المقصود بالمعیه ذلک فى قوله تعالى: «اذ یوحى ربک الى الملائکه انى معکم فثبتوا الذین آمنوا»، و قوله تعالى لموسى و هارون علیهما السلام: «لا تخافا اننى معکما اسمع و ارى»، و من ثم ذهب المبرد و السهیلى و الزمخشرى الى ان بین اذهبه و ذهب به فرقا، فمعنى اذهبه: ازاله و جعله ذاهبا، و معنى ذهب به: استصحبه و مضى به.
و قال صاحب المثل السائر: کل من ذهب بشى ء فقد اذهبه، و لیس کل من اذهب شیئا فقد ذهب به، اذ یفهم منه انه استصحبه و امسکه عن الرجوع الى الحاله الاولى، و لا کذلک اذهبه فهما، و ان اشترکا فى معنى التعدیه، فلا یبعد ان ینظر صاحب المعانى الى معنیى الهمزه و الباء الاصلیین، اعنى الازاله و المصاحبه و الالصاق، انتهى.
هو صریح فیما ذکرناه.
و الناحیه: الجانب، فاعله بمعنى مفعوله، لانها تنحى اى: تقصد، من النحو بمعنى: القصد.
و المعنى على تقدیر مضاف محذوف، اى: اغز باهل کل ناحیه، فهو من مجاز الحذف.
و فى شرح جامع الاصول لمولفه: و فى الحدیث: فخیف على ناحیتها، هى المکان المنفرد، و ناحیه الانسان: مکانه، و قد یعبر بها عن ذاته، خفت على ناحیته اى: علیه، انتهى.
و على هذا، فهى مجاز مرسل من باب تسمیه الشىء باسم محله، نحو: «فلیدع نادیه» اى: مجلسه، اراد به اهله مجازا، لحصولهم فیه. و فى نسخه ابن ادریس: «اعز» بقطع الهمزه و کسر العین المهمله و تشدید الزاى من الاعزاز، و لا یظهر له معنى الا على دعوى زیاده الباء فى المفعول، نحو: «و هزى الیک بجذع النخله»، و زیادتها فیه کثیره، لکنها مع ذلک غیر مقیسه، کما نص علیه المرادى فى الجنى الدانى.
و یمکن ان یخرج على ما خرج علیه الزمخشرى الایه المذکوره، حیث قال: الباء فى «بجذع النخله»: صله للتاکید، کقوله: «و لا تلقوا بایدیکم»، او على معنى افعلى الهزبه، کقوله: یجرح فى عراقیبها نصلى، انتهى.
یعنى بالوجه الثانى انه نزل «هزى» مع کونها متعدیا منزله اللازم للمبالغه ، نحو: فلان یعطى و یمنع، ثم عدى کما یعدى اللازم، کقوله: یجرح فى عراقیبها، اى: یفعل الجرح فى عراقیبها.
و کذا القول فى اعز بکل ناحیه، اى: افعل العز بهم، و تعدیته بعلى الى المفعول الثانى لما فیه من معنى الرفعه و الشرف.
و الازاء بالکسر و المد: الحذاء، یقال: جلس ازائه و بازائه اى: بحذائه.
و فى النهایه: الازاء: المحاذاه و المقابله.
و فى المصباح: هو بازائه: اى محاذیه.
و المعنى: على من یحاذیهم و یقابلهم من المشرکین.
و امددت الجیش بالف رجل: اعنته و قویته بهم. و الاصل فى الامداد: اعطاء الشىء حالا بعد حال.
و فى القاموس: الامداد: ان تنصر الاجناد بجماعه غیرک و الاعطاء و الاغاثه.
و قال المفضل: ما کان منه بطریق التقویه و الاعانه یقال فیه: امده یمده امدادا، و ما کان بطریق الزیاده یقال فیه: مده یمده مدا. و منه: «و البحر یمده من بعده سبعه ابحر».
و قیل: المد فى الشر، کما فى قوله تعالى: «و یمدهم فى طغیانهم یعمهون»، و قوله تعالى: «و نمد له من العذاب مدا»، و الامداد فى الخیر، کما فى قوله تعالى: «و امددناکم باموال و بنین».
و قیل: المد: اعانه الرجل القوم بنفسه، و الامداد: اعانته ایاهم بغیره، یقال: مد زید القوم مدا اى: صار لهم مددا، و امدهم: اعانهم بمدد، و الى هذا القول جنح صاحب القاموس، کما یظهر من تضاعیف کلامه.
و «من» فى قوله: «من عندک»: لابتداء الغایه مجازا، متعلقه بامدد فیکون الظرف لغوا، او بمحذوف هو صفه لملائکه فیکون مستقرا. و ایا ما کان، فالتقیید به لتشریف الملائکه و الدلاله على فضلهم.
و مردفین بکسر الدال: اى جاعلین غیرهم من الملائکه ردیفا لانفسهم، فیکون المراد بهم روساءهم المستتبعین لغیرهم، او جاعلین انفسهم ردیفا للمسلمین او لملائکه آخرین، او جاعلین بعضهم ردیفا لبعض المسلمین او بعضهم لبعض.
کل ذلک من اردفته ایاه اردافا اى: اتبعته ایاه و جعلته له ردیفا، فردفه هو.
او معناه تابعین ملائکه آخرین، او تابعین المسلمین، او تابعا بعضهم بعضا، من اردفته بمعنى: ردفته بالکسر اى: تبعته و جئت بعده.
و فى نسخه: «مردفین» بفتح الدال، فان حمل على الارداف بالمعنى الاول، فمعناه: مجعولین اردافا للمسلمین و تابعین لهم، فیکونون على ساقه المسلمین لیکونوا على اعینهم و حفظهم.
و ان حمل على الارداف بالمعنى الثانى، فمعناه، مردوفین اى: متبوعین للمسلمین، فیکونون على مقدمه الجیش فیتبعهم المسلمون.
و یجوز ان یکون على الاول بمعنى مردفین ملائکه آخرین، و على الثانى بمعنى متبوعین لملائکه آخرین، و فیه تلمیح الى قوله تعالى: «اذ تستغیثون ربکم فاستجاب لکم انى ممدکم بالف من الملائکه مردفین».
قرا ابوجعفر و نافع و سهل و یعقوب و ابن مجاهد و ابوعون عن قنبل بفتح الدال من مردفین، و الباقون بکسرها.
قال الزجاج: معناه: یاتون فرقه بعد فرقه.
و عن ابن عباس و قتاده و السدى: معناه: مترادفین، و کانوا الفا بعضهم فى اثر بعض و عن الجبائى: معناه: متبعین الفا آخر من الملائکه، لان مع کل واحد منهم ردفا له، و عن ابى حاتم: معناه بالف من الملائکه جاووا على آثار المسلمین.
و کشفت القوم کشفا -من باب ضرب- هزمتهم فانکشفوا، و منه حدیث: فلما کان یوم احد انکشف المسلمون.
قال الکرمانى فى شرح البخارى: اى: انهزمو، و منه: فلما حملنا علیهم انکشفوا، اى: انهزموا، و اصله من الکشف بمعنى: رفع شىء عما یواریه و یغطیه، یقال: کشف الغطاء: اذا رفعه عما تحته، و لما کان هزم القوم یستلزم رفعهم و ازالتهم عن مواقفهم التى واروها و غطوها بحصولهم و وقوفهم فیها سمى الهزم کشفا، و هو اما استعاره بالکنایه او تبعیه او تمثیلیه، و قد تقدم بیان ذلک فى نظیره.
و قول بعض المترجمین: یکشفوهم اى: یفضحوهم، جهل بمواقع الفاظ العرب.
و الظرف من قوله: «الى منقطع التراب»: متعلق بمحذوف وقع حالا من فاعل یکشفوهم، و هو الضمیر العائد فیه الى المسلمین، اى: حتى یکشفوهم مبلغین و موصلین لهم الى منقطع التراب، او بیکشفوهم مضمنا معنى الایصال او الانهاء.
و منقطع الشىء بصیغه البناء للمفعول: حیث ینتهى الیه طرفه، نحو: منقطع الوادى و الرمل و الطریق.
و التراب: معروف، قال الفراء و جماعه: هو جنس لا یثنى و لا یجمع.
و نقل ابوعمرو الزاهد فى شرح الفصیح عن المبرد انه قال: هو جمع واحدته ترابه و قال الجوهرى: جمع التراب اتربه و تربان.
و المراد بمنقطع التراب: منتهى العماره من الارض شرقا و غربا و جنوبا و شمالا، حیث لا تقع العین بعده على تراب.
و قوله علیه السلام: «قتلا فى ارضک و اسرا» اى: حال کونهم یقتلونهم فى ارضک قتلا و یاسرونهم اسرا، فیکون نصبهما على المصدریه، اى: قاتلین لهم و آسرین، فیکون على الحالیه و هو مذهب الجمهور، و ذهب بعضهم الى ان نحو ذلک على حذف مضاف، و التقدیر: یکشفونهم کشف قتل و اسر، فحذف المضاف و اقیم المضاف الیه مقامه. قال ابن هشام: و هذا تقدیر حسن سهل.
و الظرف من قوله: «فى ارضک»: متعلق بمحذوف وقع وصفا للقتل ان جعل مصدرا، و بالقتل نفسه ان جعل حالا، فهو على الاول مستقر و على الثانى لغو، و فائدته التعمیم، اى: قتلا عاما فى کل قطر من اقطار ارضک، و فى کل مکان منها یکونون فیه، من حیث ان هذا القید نسبته الى القتل فى کل موضع من الارض على السواء، فتامله فانه نفیس.
و اضافه الارض الیه تعالى لبیان استحقاقهم للقتل و الاسر، لان المشرک بالله حقه ان لا یترک و یخلى فى ارض الله، بل یستحق القتل و الاسر فیها.
و قوله علیه السلام: «او یقروا» عطف على قوله: «یکشفوهم». و اقر بالشى ء اقرارا: اعترف به.
و انت: ضمیر موضوع للمخاطب، و مذهب البصریین ان الضمیر: ان، و التاء حرفیه مبنیه للمخاطب، و مذهب الفراء: ان «انت» بکماله الضمیر، و التاء من نفس الکلمه، و قیل: الضمیر هو التاء ادغمت بان لتستقل لفظا.
و هو هنا ضمیر فصل فائدته التوکید و الاختصاص، و لا محل له من الاعراب، قیل: لانه حرف، و قیل: لشده شبهه بالحرف فى انه لم یوت به الا لمعنى فى غیره. و قیل: بل له محل، فقال الفراء: محله مشارک لما قبله، و قال الکسائى: مشارک لما بعده، و قیل: هو تاکید للکاف کما فى قولک: مررت بک انت، و قیل: هو مبتدا خبره ما بعده و الجمله خبر ان.
و قوله: «لا اله» مبنى مع «لا» فى موضع رفع بالابتداء، و الخبر محذوف اى: لهم، او فى الوجود، او مستحق للعباده، او ممکن، و الضمیر بعد «الا» فى محل رفع على البدل من محل لا اله، و لا یجوز ان یکون فى محل نصب على الاستثناء، لانه لو کان کذلک لکان: الا ایاه.
و جمله «لا اله الا انت» فى محل رفع على انها خبرثان لاسم «ان»، او صفه للخبر و هو اسم الجلاله.
و وحدک: عند البصریین منصوب على المصدریه او الحال، و عند الکوفیین على الظرف، و قد استوفینا الکلام علیه فیما سبق.
و قوله: «لا شریک لک» خبر ثالث لاسم «ان»، او صفه اخرى للخبر.
و کل هذه الجمل الثلاث مقرره للوحدانیه، و موکده لما قبلها من حیث المعنى، و یمکن تخصیص کل منها بمعنى، فتکون الاولى لنفى الشریک فى الالوهیه، و مزیحه لما عسى ان یتوهم ان فى الوجود الها لکن لا یستحق العباده، و الثانیه للاشاره الى انه واحد فى ذاته لا ترکیب فیه، و الثالثه للاشاره الى انه لا شریک له فى صفات الالوهیه و صفات الکمال، و الله اعلم.
