دعای ۲۷ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش پنجم)
اللَّهُمَّ وَ أَیّمَا غَازٍ غَزَاهُمْ مِنْ أَهْلِ مِلَّتِک، أَوْ مُجَاهِدٍ جَاهَدَهُمْ مِنْ أَتْبَاعِ سُنَّتِک لِیکونَ دِینُک الْأَعْلَی وَ حِزْبُک الْأَقْوَی وَ حَظُّک الْأَوْفَی، فَلَقِّهِ الْیسْرَ، وَ هَیئْ لَهُ الْأَمْرَ، وَ تَوَلَّهُ بِالنُّجْحِ، وَ تَخَیرْ لَهُ الْأَصْحَابَ، وَ اسْتَقْوِ لَهُ الظَّهْرَ، وَ أَسْبِغْ عَلَیهِ فِی النَّفَقَةِ، وَ مَتِّعْهُ بِالنَّشَاطِ، وَ أَطْفِ عَنْهُ حَرَارَةَ الشَّوْقِ، وَ أَجِرْهُ مِنْ غَمِّ الْوَحْشَةِ، وَ أَنْسِهِ ذِکرَ الْأَهْلِ وَ الْوَلَدِ.
وَ أْثُرْ لَهُ حُسْنَ النِّیةِ، وَ تَوَلَّهُ بِالْعَافِیةِ، وَ أَصْحِبْهُ السَّلَامَةَ، وَ أَعْفِهِ مِنَ الْجُبْنِ، وَ أَلْهِمْهُ الْجُرْأَةَ، وَ ارْزُقْهُ الشِّدَّةَ، وَ أَیدْهُ بِالنُّصْرَةِ، وَ عَلِّمْهُ السِّیرَ وَ السُّنَنَ، وَ سَدِّدْهُ فِی الْحُکمِ، وَ اعْزِلْ عَنْهُ الرِّیاءَ، وَ خَلِّصْهُ مِنَ السُّمْعَةِ، وَ اجْعَلْ فِکرَهُ وَ ذِکرَهُ وَ ظَعْنَهُ وَ إِقَامَتَهُ، فِیک وَ لَک.
فَإِذَا صَافَّ عَدُوَّک وَ عَدُوَّهُ فَقَلِّلْهُمْ فِی عَینِهِ، وَ صَغِّرْ شَأْنَهُمْ فِی قَلْبِهِ، وَ أَدِلْ لَهُ مِنْهُمْ، وَ لَا تُدِلْهُمْ مِنْهُ، فَإِنْ خَتَمْتَ لَهُ بِالسَّعَادَةِ وَ قَضَیتَ لَهُ بِالشَّهَادَةِ، فَبَعْدَ أَنْ یجْتَاحَ عَدُوَّک بِالْقَتْلِ، وَ بَعْدَ أَنْ یجْهَدَ بِهِمُ الْأَسْرُ، وَ بَعْدَ أَنْ تَأْمَنَ أَطْرَافُ الْمُسْلِمِینَ، وَ بَعْدَ أَنْ یوَلِّی عَدُوُّک مُدْبِرِینَ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
الهی هر رزمنده از اهل آیین تو که با آنان نبرد کند و هر مجاهد از پیروان سنّت تو که با آنان جهاد نماید، تا دین تو برتری یابد و حزب تو نیرومندتر شود و بهره دوستانت افزون گردد، پس آسانی نصیبش کن و کار را بر او سهل فرما و وی را به رستگاری رسان و همنشینان او را نیکو برگزین و پشت وی را قوی کن و درآمدش را فراوان نما و او را از نشاط و خرّمی کامیاب ساز و آتش شوق (به خان و مان) را در دلش فرونشان، و او را از غم تنهایی پناه ده و یاد همسر و فرزندان را فراموشش کن و حسن نیت را برایش بگزین و عافیتش را خودت به عهده گیر و سلامت را همراهش ساز و او را از ترس نگه دار و وی را جرئت ده و نیرومندی را روزی‌اش کن و او را به نصرت خود تأیید فرمای و سیره و سنن اسلامی را به او بیاموز و راه صواب در داوری را به او بنمای و ریا را از او دور کن و از عشق به شهرت و آوازه خلاصش فرما و فکر و ذکر و مسافرت و اقامتش را در راه خود و برای خود قرار ده
و وقتی که با دشمنت که نیز دشمن اویند به مصاف ایستد عدد ایشان را در چشم او اندک نمای و شأن و مقامشان را در دل او کوچک ساز و او را بر دشمنان پیروزی ده و دشمن را بر او پیروزی مده و اگر زندگی او را به نیکبختی پایان دادی و شهادت را سرنوشت او ساختی، شهادتش را زان پس قرار ده که دشمنت را ریشه‌کن ساخته و اسارت آنان را به رنج و تعب افکنده و پس از آنکه اطراف مرزهای مسلمانان امنیت یافته و دشمنت هزیمت کرده باشد.
ترجمه آیتی
بار خدایا، هر جنگجویى از گروندگان به آیین تو که به جنگ با آنان برخیزد و هر مجاهدى از پیروان سنت تو که با آنان جهاد کند تا دین تو بیشتر اعتلا یابد و حزب تو تواناتر شود و نصیب تو افزون تر گردد، پس هر چه خواهد برایش میسر گردان و اسباب کار او مهیا کن و بر عهده گیر که پیروزى اش دهى. خداوندا، یارانى موافقش ده و پشتش محکم گردان و هزینه اش به فراوانى ارزانى دار و او را به نشاط و خرمى متمتع ساز و آتش اشتیاق او به یار و دیار در دلش فرونشان و از غم تنهاییش در پناه خود دار و یاد زن و فرزند از خاطرش محو کن.
خداوندا، به حسن نیتش راه نماى و عافیتش بخش و سلامتش بدار و ترس از او دور دار و دلش به جرئت و شهامت قوى گردان و صلابت و سختى اش ده و به نصرت خویش یارى نما و سیرتها و سنتهاى دین به او بیاموز و در فرماندهى راه صوابش پیش پاى بگشاى و از ریاکارى برکنار دار و از دلبستگى به نام و آوازه برهان و چنان کن که فکر و سخن و سفر و حضرش در تو و براى تو باشد.
اى خداوند، هرگاه با دشمن تو و دشمن خود مصاف در پیوندد، شمار هماوردان در چشمش اندک آور و هیبتشان در دلش خرد بنماى. او را بر دشمن چیره گردان و دشمن را بر او چیره مگردان. و اگر خواهى زندگى اش را به نیکبختى پایان دهى و به خلعت شهادتش بنوازى، چنان کن که شهادت او پس از آن باشد که دشمنت را هلاک ساخته باشد یا به بند اسارت آورده باشد و اطراف بلاد اسلامیان از تجاوز خصم ایمن گردیده باشد و دشمنان تو پشت کرده روى به هزیمت نهاده باشند.
ترجمه ارفع
پروردگارا هر رزمنده ای از ملت تو و یا هر مجاهدى از پیروان مکتب تو که تلاش مى کند دینت در مرتبه اعلى و حزبت در نهایت قدرت و بهره ات کاملتر گردد کارش را آسان و امورش را مهیا و پیروزى را برایش به ارمغان آور و یارانى برایش انتخاب کن که بدانها پشتش قوى گردد و جیره اش را فراوان و از شادى و نشاط بهره مندش ساز و حرارت شوق دوستان را در او فرو نشان و از غم تنهایى پناهش ده و یاد زن و فرزند را از دلش بیرون بر.
الها رزمنده ات را به انگیزه و نیت خوب راهنمایى کن و متولى تندرستى و عافیتش باش و سلامتى را همراهش گردان و او را از ترسیدن معاف دار و جرات و شهامت را به دلش الهام کن و شدت و قدرت را نصیبش فرما و او را با یارى خود کمک کن و راه و روش جنگیدن را به او بیاموز و در اجراى احکام شرعى درستکارش فرما و ریاکارى و تظاهر را از او بردار و او را براى خودت خالص فرما و از اینکه براى مردم کارى کند برحذر بدار و بدو توفیق ده تا فکر و ذکرش و سفر کردن و در وطن ماندنش فقط در راه تو و براى تو باشد.
هرگاه با دشمن تو و دشمن خودش روبرو شد دشمن را در برابرش کم جلوه بده و مقامشان را در دلش کوچک ساز، رزمنده ات را بر آنها پیروز کن و آنها را بر رزمنده ات پیروز مفرما و اگر زندگى را به نیکبختى به پایان رسانده شهادت را برایش مقرر فرما البته پس از آنکه دشمنت را از پاى درآورد و از آنها اسیر بگیرد و ایشان را فلج کند و بعد از آنکه در مرزهاى مسلمین امنیت برقرار کرده و باعث فرار دشمن گردیده است.
ترجمه استادولی
خدایا، و هر رزمنده اى از اهل دین تو که با آنان نبرد کند، و هر مجاهدى از پیروان سنت تو که با آنان به جهاد پردازد تا دین تو برتر و حزب تو نیرومندتر و بهره (پیروزى دین) تو کامل تر گردد، پس او را با آسانى روبه رو گردان، و کارش را رو به راه ساز، و حوایجش را خود برآور، و یاران خوب برایش برگزین، و پشتش را قوى کن، و حقوقش را فراوان ساز، و از نشاط بهره مند گردان، و سوز شوق و آرزو را از دلش فرونشان، و او را از غم وحشت و تنهایى پناه ده، و یاد زن و فرزند را از خاطرش ببر.
و نیت خوش را برایش برگزین، و تندرستى اش را خود برعهده گیر، و سلامتى را همراه او ساز، و از ترس معافش بدار، و دلیرى را به دلش انداز، و سرسختى را روزیش کن، و با یارى خود نیرویش ده، و آداب جهاد و سنن اسلامى را به او بیاموز، و در داورى استوارش بدار، و خودنمایى را از او دور گردان، و از شهرت طلبى رهایش ساز، و فکر و ذکر و مسافرت و اقامتش را در راه خودت و براى خودت قرار ده.
پس هر گاه با دشمن تو و دشمن خودش مصاف مى دهد آنان را در نظرش اندک شمار، و مقامشان را در دلش کوچک نماى، و او را بر آنان غلبه و پیروزى ده، و آنان را بر او غلبه و پیروزى مده. پس اگر کارش را به سعادت پایان دادى، و شهادت را برایش رقم زدى، بعد از آن باشد که دشمنت را با کشتن ریشه کن نموده، و اسارت آنان را به رنج و سختى افکنده، و سرزمین هاى مسلمانان از همه سو امنیت یافته باشد، و دشمنانت پشت کرده پا به فرار نهاده باشند.
ترجمه الهی قمشه‌ای
پروردگارا هرگاه (و هر کجا) از قشون اسلام که اهل ملت و شرع تواند مرد جنگجوئى (با شجاعت و ایمان) با آن کافران به جنگ برخیزد یا آنکه از پیروان سنت و آئینت مردى با عدالت و معرفت با آنها به جهاد و دفاع روآرد به این مقصود که دین توحید تو برترى یابد و حزب و سپاه تو نیرومندتر شود و بهره خلق از معرفتت بیشتر گردد تو اى خدا بر آن مرد جنگجو و مجاهد امر جنگ را سهل و آسان (و بى رنج و مشقت) گردان و کارشان را مرتب و مصالحشان را مهیا ساز و به فتح و فیروزى یارى فرما و براى او اصحاب و یارانى برگزین (که با او کمک و یارى کنند و او را تنها مگذار که مغلوب دشمنان دین شود) و به وجود پشتیبانان و یاوران او را نصرت ده و آذوقه اش را فراوان (و تجهیزات و تسلیحاتش را از هر جهت کامل) گردان و او را به نشاط و سرور قلبى (به واسطه فتح و فیروزى متمتع و بهره مند فرما) و حرارت عطش شوق و شدت میل به وصول مقصود را در او فرونشان (چون جنگ و فتح نهائیش محتاج صبر و ثبات و پایدارى است و شوق و میل شدید مانع صبر و ثباتست) و از غم و اندوه وحشت جنگ او را در پناه خود (آسوده خاطر) بدار و یاد اهل و اولاد را از خاطرش ببر (تا فکر آنها مانع ثباتش نشود)
و حسن نیت (در هر کار خاصه در امر جنگ) بر او اختیار فرما (که هیچ قصد خودنمائى و ریا اجرش را باطل نسازد چون عمل اهل ریا هیچ اجرى ندارد) و هم او را بر حسن عاقبت و رستگارى یارى فرما نعمت سلامت و صحتش مستدام بدار و از جبن و ترس و کم دلى دورش دار و شجاعت و پردلى بر او الهام کن (چون مردم ترسان و جبان کارى از پیش نمى برند) و او را سختى و پایدارى نصیبش فرما و به نصرت و فتح و ظفر مویدش بدار و سیرت خوش و اخلاق نکو و حسن سیاستش تعلیم ده و در حکم میان خلق به عدل و سداد و صواب موفقش فرما و از ریا و سمعه دورش دار و قصدش خالص گردان (تا در همه کار براى رضاى تو کوشد و طریق وصال تو پوید) و به لطف خود همه کار فکر و ذکر و حرکت و سکونش را در راه (طلب لقاى) خود و خالص براى حضرتت قرار ده
و در میدان جنگ هنگامى که سپاهش با دشمنان تو (یعنى با دشمنان اسلام که دین تست) روبرو گردید سپاه دشمن را در چشم او اندک بنما و شان و شوکتشان را در قلب او ناچیز و کوچک گردان (یعنى چون نیروى تو و نصرت تو را پشتیبان خود مى بینند قدرت وعده دشمن در نظرشان حقیر و جلال و شوکت سپاه خصم در قلبشان ناچیز شود) و او را بر دشمن مسلط و غالب و قاهر ساز و دشمنان را بر او مسلط مساز و هرگاه (مشیتت بر آن است که) ختم کارش بر سعادت باشد و حکم قضا و قدرت بر او فیض شهادت خواسته در این صورت هم بعد از آنکه دشمنان را بسى به خاک هلاک افکند و مستاصل و زبون گردانید و بعد از آنکه آنها را اسیر و ذلیل ساخت و بعد از آنکه نواحى دیار مسلمین را (از شر و آسیب کفار) امن و امان ساخت و بعد از آنکه دشمن تو را (و اعداء دین و شرع تو را) شکست داده و منهزم و مغلوب سازد (آنگاه به فیض شهادت که سعادت نهائى و کمال مطلوب اهل ایمانست موفق دار).
ترجمه سجادی
خداوندا و هر رزمنده اى از اهل دینت که با آنها بجنگد و هر مجاهدى از پیروان سنّت تو که با ایشان جهاد نماید تا دین تو برتر و حزب تو قوى تر و بهره تو کامل تر گردد، پس او را با آسانى روبرو کن و کارش را اصلاح نما و پیروزى را براى او به عهده گیر و براى او یارانى برگزین و پشت او را قوى ساز و درآمدش را وسعت ده و از نشاط بهره مند فرما و گرمى آرزو را از او فرونشان و او را از اندوه تنهایى حفظ کن و یاد خانواده و فرزند را فراموشش ساز.
و او را به نیت خوش، راهنمایى فرما و تندرستى اش را به عهده گیر و رهایى از آفت ها را، همراهش فرما و از ترس، سالمش دار و دلیرى در دلش انداز و نیرومندى را، روزى اش کن و با یارى خود توانایش گردان و راه ها و روش ها(ى جهاد) و سنّت ها(ى اسلامى) را، به او بیاموز و در داورى نمودن، پایدارش فرما و خودنمایى را از او دور کن و او را از شهرت طلبى نجات ده و فکر و ذکر و مسافرت و اقامتش را، در راه خود و براى خود قرار ده.
پس هرگاه با دشمن تو و دشمن خودش روبرو شد، آنها را در چشمش اندک نما و مقامشان را در دلش کوچک گردان و او را بر آنان پیروز فرما و آنها را بر او چیره نساز. پس اگر (زندگى اش را) براى او به خوش بختى پایان دادى و شهادت را برایش رقم زدى، بعد از آن باشد که دشمنت را با کشتن نابود نموده و با اسیرى، ایشان را به سختى افکنده و مرزهاى مسلمانان ایمن شده و دشمنت روگردانده، فرار نموده است.
ترجمه شعرانی
خدایا! هر مرد سلحشور از اهل دین تو و جنگجوى از پیروان سنت تو که با ایشان درآویزد و کارزار کند تا پایه ى دین تو فراتر رود و طرفداران تو نیرومندتر گردند و بهره دوستان تو افزونتر شود او را از آسایش برخوردار دار و کار او را به سامان کن و به فیروزى رسان و یاران شایسته براى او بگزین و پشت او را قوى گردان و دست او را در انفاق گشاده دار و او را از خرمى بهره مند ساز و سوز شوق شهر و فرزند را در دل او فرو نشان و از اندوه تنهائى زینهار ده و اندیشه خویش و فرزند از یاد او ببر.
و نیت او را نیکو گردان و او را با تندرستى و ایمنى یار کن و هراس دشمن را از دل او ببر و دلاورى در دل او قرار ده و او را پهلوان زورمند گردان و به یارى خود نیرو ده و روش درست و سنت صحیح بیاموز و راه صواب بنماى و او را از خودنمائى و نامجوئى دور کن و فکر و ذکر جنبش و آرامش او را در راه خود و براى خود قرار ده.
و چون با دشمنان تو که هم دشمن اویند هماورد شود آنها را در نظر او اندک نماى و کار آنها را در دل او کوچک گردان او را بر آنها چیره ساز و آنان را بر او چیره مکن پس اگر فرجام او را به نیکبختى مقرر فرمودى و شهادت روزى کردى پس از آن وى را به این سعادت رسان که بیخ دشمن تو را به کشش برکنده و به اسیر گرفتن زبون کرده باشد و گرداگرد کشور مسلمانان را امن گردانیده و دشمن گریزان پشت کرده باشد.
ترجمه فولادوند
بار الها! هر جنگاورى از آیین تو یا هر مجاهدى از پیروان سنت تو که براى اعلاى کلمه الله تو و دین تو با ایشان در آویزد، تا دین تو را برتر سازد، و حزب تو را نیرومندتر گرداند، پس موجبات تسهیل کارش را فراهم آر و رستگارى او را سرپرستى فرما و یاران نیکو براى وى برگزین و پشت او را نیرومند ساز و هزینه ى او را به گونه اى سرشار تامین فرما و وى را تردماغ دار و زبانه ى شوق به دیدار یار و دیار را در او فرونشان و از اندوه تنهایى پناه ده و یاد زن و فرزند را در او به فراموشى مبدل ساز
و به خوش نیتى او را رهنمون شو و عافیتش عنایت فرما و مقرون به تندرستیش دار و بیم از وى دور دار و دلیرى به او الهام کن و با پیروزى تاییدش فرما و سیرتها و سنتهاى آیین را به او بیاموز و در فرماندهى او را استوار ساز و ریاکارى از او دور دار و از دلبستگى به نام و آوازه اش برهان و چنان کن که اندیشه و یاد و کوچ و اقامت او همه در تو و براى تو باشد
و هنگامى که با دشمن تو و دشمن خویش روبرو مى شود آنها را در چشمش اندک جلوه ده، و هیبت ایشان را در دلش کوچک ساز و او را بر خصمان چیره کن و دشمنان را بر او غالب مساز، و اگر خواهى زندگانیش را به نیک بختى پایان بخشى و شهادت براى او مقرر فرموده اى چنان فرما که شهادت وى پس از ریشه کن شدن دشمنت با کشته شدن وى و اسارت کسان وى و پس از برقرارى امنیت در مناطق مسلمانان و هنگامى باشد که دشمن تو روى در گریز نهاده باشد.
ترجمه فیض الاسلام
بار خدایا و هر جنگجوئى از اهل دین تو (مسلمانان) که با ایشان (در شهرهاشان) بجنگد یا هر مجاهد و جنگ کننده اى از پیروان طریقه و راه تو (مومنین) که با آنها (خواه در شهرها و خواه در غیر شهرهاشان) جنگ نماید تا دین تو (که پیغمبر- صلى الله علیه و آله- بر آن مبعوث گردیده بر سائر دینها) بلندتر و حزب و گروه تو (بر همه ى حزبها) تواناتر و نصیب و بهره ى (ثواب و پاداش دوستان) تو کاملتر گردد، پس (در هر گرفتارى) او را آسانى پیش آور و کار را برایش رو به راه ساز، و پیروزى (روا شدن حاجات) را برایش عهده دار شو، و (بهترین) یاران را براى او برگزین (مقدر فرما) و پشتش را قوى و توانا کن (به آنچه نیازمند است یاریش نما) و جیره اش سرشار گردان، و او را به نشاط و خرمى بهره مند ساز و گرمى آرزو را از او فرونشان (او را بر جدائى از کسى که دوست دارد شکیبائى عطا فرما) و او را از اندوه تنهائى برهان، و یاد زن و فرزند را فراموشش ساز
و او را (هنگام جنگ و در هر امرى) به حسن نیت و آهنگ نیک راهنمائى کن (جمله و اثر له حسن النیه را چنین ترجمه نموده اند: و حسن نیت را برایش برگزین. که درست نیست و درست آنست که ما نوشتیم چنانکه از مراجعه ى به شرح صحیفه ى علامه ى عظیم الشان مرحوم سید علیخان هویدا مى گردد) و عافیت و تندرستى (خیر و نیکى دنیا و آخرت) را برایش عهده دار شو، و سلامتى و رهائى از بلاها را همراهش گردان، و او را از ترس و سست دلى دور دار، و جرات و دلیرى در دلش بیافکن، و نیرومندى روزیش نما (تا در کارزار با کفار سخت بجنگد) و به کمک و یارى (خود) او را یارى فرما، و راهها (احکام جهاد با کفار و دشمنان) و روشها (ى حضرت رسول- صلى الله علیه و آله-) را به او بیاموز (توفیق آموختن به او عطا کن) و در حکم کردن راه درست و سزاوار را به او بنما، و رئاء و خودنمائى (در کردار) را از او برکنار کن، و او را از انجام کارى براى اینکه مردم بشنوند برهان، و اندیشه و یاد و سفر کردن و مانندش را در راه (پسندیده ى) خود و براى (به دست آوردن رضا و خشنودى) خویش قرار ده
پس هرگاه با دشمن تو و دشمن خود (کفار که قصد جنگیدن و تباه ساختن او را دارند) روبرو شود آنان را در پیش چشمش اندک نما، و مقامشان را در دلش کوچک ساز، و او را بر ایشان غلبه ده و آنها را بر او چیره مگردان، پس اگر زندگانیش را به نیکبختى پایان داده شهادت (کشته شدن در راه حق) را برایش مقدر نمودى، شهادتش پس از آن باشد که دشمنت را به کشتن هلاک و تباه کند، و پس از آن باشد که اسیرى و دستگیرى آنها را به رنج افکند، و پس از آن باشد که در مرزهاى مسلمانان (یا در طوائف ایشان) ایمنى و آرامش برقرار شود، و پس از آن باشد که دشمنانت (به میدان جنگ) پشت کرده شکست خورده برگردند.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
«اَللَّهُمَّ وَ أَیمَا غَاز غَزَاهُمْ مِنْ أَهْلِ مِلَّتِک أَوْ مُجَاهِد جَاهَدَهُمْ مِنْ أَتْبَاعِ سُنَّتِک لِیکونَ دِینُک الْأَعْلَى وَ حِزْبُک الْأَقْوَى وَ حَظُّک الْأَوْفَى فَلَقِّهِ الْیسْرَ وَ هَیىْ لَهُ الْأَمْرَ وَ تَوَلَّهُ بِالنُّجْحِ وَ تَخَیرْ لَهُ الْأَصْحَابَ وَ اسْتَقْوِ لَهُ الظَّهْرَ وَ أَسْبِغْ عَلَیهِ فِی النَّفَقَةِ وَ مَتِّعْهُ بِالنَّشَاطِوَ أَطْفِ عَنْهُ حَرَارَةَ الشَّوْقِ وَ أَجِرْهُ مِنْ غَمِّ الْوَحْشَةِ وَ أَنْسِهِ ذِکرَ الْأَهْلِ وَ الْوَلَدِ»:
دعا به رزمندگان و مجاهدان اسلام:
"الهى هر جنگاورى از اهل دین تو که با دشمنان حق و حقیقت بجنگد، یا هر مجاهدى از پیروان روش تو که با ایشان برزمد، تا دین تو بلندتر، و حزب تو قویتر، و بهره تو کاملتر گردد، پس در کارش آسانى بیار، و برنامه اش را رو براه ساز، و پیروزش کن، و یاران رابرایش برگزین، و پشتش را نیرومند نما، و نسبت به وطن و دیارش که هر انسانى را در جبهه سست مى کند در دلش سرد کن، و او را از غم تنهائى برهان، و یاد خویشان و فرزندان را فراموشش ساز".
«وَ أْثُرْ لَهُ حُسْنَ النِّیةِ وَ تَوَلَّهُ بِالْعَافِیةِ وَ أَصْحِبْهُ السَّلاَمَةَ وَ أَعْفِهِ مِنَ الْجُبْنِ وَ أَلْهِمْهُ الْجُرْأَةَ وَ ارْزُقْهُ الشِّدَّةَ وَ أَیدْهُ بِالنُّصْرَةِ وَ عَلِّمْهُ السِّیرَ وَ السُّنَنَ وَ سَدِّدْهُ فِی الْحُکمِ وَ اعْزِلْ عَنْهُ الرِّیاءَ وَ خَلِّصْهُ مِنَ السُّمْعَةِ وَ اجْعَلْ فِکرَهُ وَ ذِکرَهُ وَ ظَعْنَهُ وَ إِقَامَتَهُ فِیک وَ لَک فَإِذَا صَافَّ عَدُوَّک وَ عَدُوَّهُ فَقَلِّلْهُمْ فِی عَینِهِ وَ صَغِّرْ شَأْنَهُمْ فِی قَلْبِهِ وَ أَدِلْ لَهُ مِنْهُمْ وَ لاَ تُدِلْهُمْ مِنْهُ فَإِنْ خَتَمْتَ لَهُ بِالسَّعَادَةِ وَ قَضَیتَ لَهُ بِالشَّهَادَةِ فَبَعْدَ أَنْ یجْتَاحَ عَدُوَّک بِالْقَتْلِ وَ بَعْدَ أَنْ یجْهَدَ بِهِمُ الْأَسْرُ وَ بَعْدَ أَنْ تَأْمَنَ أَطْرَافُ الْمُسْلِمِینَ وَ بَعْدَ أَنْ یوَلِّی عَدُوُّک مُدْبِرِینَ»:
"الهى براى رزمنده در راهت حسن نیت را برگزین(۳)، و عاقبتش را به عهده گیر(۴)، و سلامت را رفیق راهش ساز، و او را از جبن و ترس حفظ کن، و جزأت را در دلش بیفکن، و پیروزى را نصیبش فرما، و او را به یارى خود تأیید کن، و سنّت هاى حق را به او تعلیم نما، و او را به درستى در حکم وادار، و ریاکارى را از او دور ساز، و وى را از شهرت طلبى برهان، و فکر و ذکر و رفتن و ماندنش را در راه خود و براى خودت قرار ده.
پس چون با دشمن خودش روبرو گردد، تعدادشان را در دیدگانش اندک بنما، و مقام و مرتبه شان را در دلش کوچک ساز، و او را بر ایشان چیره ساز، و اگرعمرش ر به سعادت و نیکبختى پایان دادى و شهادت را روزیش نمودى، پس شهادتش را بعد از ریشه کن نمودن دشمنت قرار ده، و پس از آنکه اسارت آن نابکاران را طاقت فرسا کند، و بعد از آنکه مرزهاى مسلمانان آرام گردد، و دشمنانت پا به فرار گذارند".
در فرازهاى ملکوتى و عرشى بالا به دو مسئله بسیار مهم اشارت شده:
۱ ـ جهاد
۲ ـ شهادت.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۳ ـ مسئله نیت، به طور مفصل در دعاى بیستم گذشت.
۴ ـ توضیح و تفسیر عافیت، در دعاى بیست و سوم گذشت.
جهاد در راه خدا:
بدون شک اگر تمام انسانها در طول تاریخ تسلیم بى قید و شرط فرهنگ حق بودند، و مسأله ظلم و ستم و استعمار و استثمار و زورگوئى و قلدرى در کار نبود، مسأله اى تحت عنوان جهاد با دشمن مطرح نمى شد.
ولى با کمال تأسف در تمام ادوار، مردمى بودند که اولا حاضر به تواضع در برابر مقررات الهى نبودند، و ثانیاً به دیگران زور مى گفتند و تجاوز به حقوق آنان مى کردند، به این خاطر مسأله با عظمت جهاد، براى شکستن تکبّر متکبّر و جلوگیرى از قلدرى و تجاوز امرى عقلى و فطرى و مشروع است، و اگر سایه با برکت جهاد بر سر انسان نبود کرامت انسانى نابود مى شد. و هرج و مرج در حیات بشرى پدید مى آمد.
اسلام که خود آیین فطرت و عقل، و مدرسه کرامت و شرافت، و فضاى عدل و عدالت، و دین صلح و سلامت، و مهر و رأفت و عشق به انسان است، تنها و تنها براى درهم شکستن ظلم و ستم، و به خاک مالیدن دماغ ظالم و ستمکار، و گرفتن حق مظلومان از دست ستمگران و برپا شدن عدل و قسط در تمام پهنه زمین، جهاد را همراه با تمام لوازم و توابعش تجویز نموده است.
در رساله "جهاد از دیدگاه امام على در نهج البلاغة" (ص۱۳) مى خوانیم: اسلام مسأله جهاد را به عنوان یک ضرورت و وظیفه در حالى مطرح مى کند که براى خون و حیات انسان ارزش فراوان قائل است، تا آنجا که قتل یک انسان را برابر با کشتار دسته جمعى همه انسانها مى شمارد:
«اِنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَیرِ نَفْس اَوْ فَساد فِى الاَرْضِ فَکاَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَمیعاً، وَ مَنْ اَحْیاها فَکاَنَّما اَحْیا النّاسَ جَمیعاً»:(۱)
حقیقت اینست که کسى که یک انسان را بى گناه، نه براى جنایتى که مرتکب شده و یا فسادى که در زمین برانگیخته، به قتل برساند گوئى همه مردم را کشتار نموده است، و کسى که یک انسان را زنده نگهدارد، آنچنان است که همه مردم را زنده کرده است.
«وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتى حرَّمَ اللهُ اِلاَّ بَالْحَقِّ»:(۲)
هرگز نفس محترمى را که خدا قتلش را حرام کرده مکشید، مگر اینکه به حکم حق، مستحقّ قتل شود.
اسلام پیکار مسلّحانه را در شرایطى به کار مى گیرد که با تأیید فراوان توصیه مى کند که مبادا روشهاى نابخردانه دشمنان در نحوه استفاده از قانون جهاد، شما را به تندروى و خشونت بیشتر تجاوز و بى عدالتى منحرف سازد.
«وَ لا یجْرِمَنَّکمْ شَنَانُ قَوْم عَلى اَلاّ تَعْدِلُوا اِعْدِلُوا هُوَ اَقْرَبُ لِلتَّقْوى»:(۳)
دشمنى گروهى از افراد نباید شما را در مسیر بى عدالتى قرار دهد، عدالت پیشه سازید، زیرا که عدالت به راه تقول نزدیکتر است.
اسلام جنگ را تنها در مواردى تجویز مى کند که راههاى صلح شرافتمندانه و مسالمت به کلّى بسته شده باشد.
«وَ اِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَکلْ عَلَى اللهِ»:(۴)
اگر دشمنان به صلح روى آوردند، تو نیز روى آور و بر خداوند اعتماد کن و کار را به خدا واگذار.
اسلام سوء استفاده از قانون جهاد را براى مقاصد ماجراجوئى و سلطه جوئى و رسیدن به منافع مادّى و استثمار ملّتها به شدت محکوم مى کند.
«وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ اَلْقى اِلَیکمُ السَّلامَ لَسْتَ مُؤْمِناً تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیاةِ الدُّنْیا فَعِنْدَ اللهِ مَغانِمُ کثیرَةٌ»:(۵)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ مائده، ۳۲.
۲ ـ انعام، ۱۵۱.
۳ ـ مائده، ۸.
۴ ـ انفال، ۶۱.
۵ ـ نساء، ۹۴.
به آن کس که به شما سلام مى کند نسبت کفر ندهید، تا بهانه اى باشد براى آنکه جان و مالش را حلال بدانید، و متاع ناچیز دنیا را به غنیمت ببرید، در حالى که غنائم بى شمار نزد خداوند است.
در آئین جهاد آمده: مسئولیت انسان همانا آزادسازى انسان است.
۱ ـ آزادى از نادانى
۲ ـ آزادى از آشوب
۳ ـ آزادى از سرکشى
۴ ـ آزادى از بردگى
و این مسئله تنها به یک ملت یا یک جامعه ختم نمى شود، مسلمانان در برابر همه انسانها در هر کجا که هستند، مسئولیت دارند، آنها وظیفه دارند که به غدّه هاى سرطانى فساد و تباهى یورش برند، نادانى را براندازند، و آشوب را به آرامش بدل کنند، عدالت را بجاى سرکشى بنشانند، و توده ها را از بندگى فرمانروایان برهانند. این مسؤلیت انسان است، و براى انجام این مسؤلیت تدارک نیرو لازم است.
امام على((علیه السلام)) مى فرماید:
اِسْتَعِدَّوا لِلْمَسیرِ اِلَى عَدُوٍّ فِى جَهادِهِ الْقُرْبَةُ اِلَى اللهِ، وَ الوَسیلَةُ عِنْدَهُ، حَیارى فِى الْحَقِّ، جُغاةٌ عَنِ الْکتابِ، نَکبٌ عَنِ الدّینِ، یعمَلُونَ فِى الطُّغْیانِ، وَ یعْکفُونَ فِى غَمْرَةِ الضَّلالِ، فَاَعِدُّوا لَهُمْ:(۱)
براى رویاروئى با دشمن آماده شوید، چه جهاد با آنها راهى است براى نزدیکى به پروردگار و منزلت یافتن در نزد وى، زیرا دشمنان شما در شناخت حق سرگردانند، از کتاب خدا و روش زندگى بى خبرند، دین و به همراه آن وظایف فردى و اجتماعى را زیر پا گذاشته اند، سرکشى پیشه کرده اند، و در مغاک گمراهى به دام افتاده اند، براى مقابله با آنان هر آنچه در توان دارید نیرو و جنگ افزار فراهم آورید، و به خداوند توکل کنید، که او بهترین پناه و برترین یاور ماست.
جهاد تدافعى را در موارد و تحت عناوین کلى زیر مى توان مطرح و بررسى کرد:(۲)
۱ ـ اسلام دفاع را حق مشروع در برابر ظلم و تجاوز و تبهکارى مى داند، و جنگ را به عنوان یک وسیله دفاع تجویز مى کند
«اُذِنَ لِلَّذینَ یقاتَلُونَ بِاَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ اَنَّ اللهَ عَلى نَصْرِهِمْ لَقَدیرٌ، اَلَّذینَ اُخْرِجُوا مِنْ دَیارِهِمْ بِغَیرِ حَقٍّ اِلاَّ اَنْ یقُولُوا رَبُّنَا اللهُ»:(۳)
به کسانى که مورد کشتار قرار گرفته اند رخصت جنگ داده شد، زیرا آنها از دشمن ستم کشیدند و خدا بر یارى آنها قادر است، آن مؤمنانى که به ناحق از خانه هایشان آواره شده جز آنکه مى گفتند، پروردگار ما خداى یکتاست.
ولى با وجودتوصیه و تأکید در استفاده از حق مشروع دفاع، از زیاده روى و تجاوز منع مى کند:
«قاتِلُوا فِى سَبیلِ اللهِ الَّذینَ یقاتِلُونَکمْ وَ لا تَعْتَدُوا اِنَّ اللهَ لا یحِبُّ الْمُعْتَدینَ»:(۴)
در راه خدابا آنانکه به جنگ و دشمنى شما برخیزند جهاد کنید، ولى ستمکار نباشید، که خدا ستمگران را دوست ندارد.
۲ ـ اسلام گروههائى را که نه منطق و نه پیمان، مانع از شیوه خصمانه شان نمى شود، متجاوز تلقّى مى کند و درباره این گونه متجاوزان جنگ تدافعى را چنین دستور مى دهد:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ "مستدرک نهج البلاغة" ص۶۳.
۲ ـ "جهاد ازدیدگاه امام على(علیه السلام)" ص۱۴.
۳ ـ حج، ۳۹ ـ ۴۰.
۴ ـ بقره، ۱۹۰.
«فَاِذَا انْسَلَخَ الاَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکینَ حَیثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ کلَّ مَرْصَد»:(۱)
در برابر مشرکانى که نه به منطق و نه به پیمان تن درمى دهند، هنگامى که ماههاى حرام به اتمام رسید، جنگ را آغاز کنید و هر کجا آنها را یافتید به سزاى تجاوز گریشان برسانید و آنها را دستگیر کنید و در محاصره بیندازید و در سنگرها و کمینگاهها به شدت مراقبت نمائید و زیر نظرشان بگیرید.
آنگاه در پایان چنین فرمان به ظاهر تندى، براى نشان دادن ماهیت انسانى دفاع توصیه مى کند:
«فَاِنْ تابُوا وَ اَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ فَخَلُّوا سَبیلَهُمْ اِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحیمٌ»:(۲)
اگر به تجاوز پیمان شکنى پایان دادند و بازگشتند و اقامه نماز و ایتاى زکات نمودند به حال خودشان بگذارید.
۳ ـ در برابر آنها که به جنگ با خدا و راه خدا برخاسته اند و فساد در زمین و تبهکارى را شیوه خود قرار داده اند:
«اِنَّما جَزاءُ الَّذینَ یحارِبُونَ اللهَ وَ رَسُولَهُ وَ یسْعَوْنَ فِى الاَرْضِ فَساداً اَنْ یقتَّلُوا اَوْیصَلَّبُوا اَوْتُقَطَّعَ اَیدیهِمْ وَ اَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلاف اَوْینْفَوْا مِنَ الاَرْضِ ذلِک لَهُمْ خِزْىٌ فِى الدُّنیا وَ لَهُمْ فِى الآْخِرَةِ عَذابٌ عَظیمٌ»:(۳)
تنها سزاى شایسته براى آنها که با خدا و پیامبر خدا به محاربه برمى خیزند و مى کوشند در زمین فساد بپا کنند این است که کشته شوند و یا به دار آویخته گردند و یا حدّ شرعى درباره آنها اجرا شود (پاها و دستهایشان بریده شود) و یا تبعید گردند، اینان در دنیا ننگ و در آخرت عذابى دردناک عایدشان خواهد شد.
۴ ـ در مورد پیمان شکنى و پیمان شکنان که آنها را متجاوزى ماجراجو و شایسته سرکوب مى شمارد:
«اَلا تُقاتِلُونَ قَوْماً نَکثُوا اَیمانَهُمْ وَ هَمُّوا بِاِخْراجِ الرَّسُولِ وَ هُمْ بَدَؤُوکمْ اَوَّلَ مَرَّة اَتَخْشَوْنَهُمْ فَاللهُ اَحَقُّ اَنْ تَخْشَوْهُ اِنْ کنْتُمْ مُؤْمِنینَ»:(۴)
آیا با گروهى که پیمانشان را شکسته اند نمى جنگید؟ اینان همانهائى هستند که بر خلاف تعهدى که کرده بودند به اخراج پیامبر همّت گماردند، این آنهایند که جنگ را آغاز کرده اند، آیا از آنها مى ترسید؟ خدا شایسته تر است که از سزائى که مى دهد بترسید اگر شما مؤمن هستید.
۵ ـ سران و سردمداران تجاوز به حریم آزادى تفکر انسانى و همکاران شیطان:
«فَقاتِلُوا اَوْلیاءَ الشَّیطانِ اِنَّ کیدَ الشَّیطانِ کانَ ضَعیفاً»:(۵)
پس با دوستان شیطان نبرد کنید، که مکر شیطان ضعیف است.
۶ ـ پیشوایان کفر و استکبار و قدرتهاى سلطه جو و ابرقدرتها که جز به ظلم و فساد و منافع خود نمى اندیشند و به هیچ پیمانى و تعهدى احترام نمى گذارند و بدان پایبند نیستند:
«فَقاتلُوا اَئِمَّةَ الْکفْرِ اِنَّهُمْ لا اَیمانَ لهم لَعَلَّهُمْ ینْتَهُونَ»:(۶)
و با پیشوایان و رهبران کفر مبارزه کنید، زیرا که دیگر پیمانى براى آنها نیست که آنها از اعمالشان دست بردارند.
قرآن در این پیکار ابراز خوشبختى مى کند (لَعَلَّهُمْ ینْتَهُونَ) که هرگاه نیروهاى من صادقانه بر علیه اینان به جنگ تدافعى دست بزنند، آنها را مجبور خواهند کرد که از سلطه جوئى و خودکامگى و زیر پا گذاشتن تعهدهاى خود و پایمال کردن حقوق انسانها و سوء استفاده از نیروها و امکانات مردمى در مسیر اهداف شوم خود دست بردارند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ توبه، ۵.
۲ ـ توبه، ۵.
۳ ـ مائده، ۳۳.
۴ ـ توبه، ۱۳.
۵ ـ نساء، ۷۶.
۶ ـ توبه، ۱۲.
۷ ـ مدّعیان پیروى از کتابهاى آسمانى (یهودیان، مسیحیان، زردشتیان) که نه حاضر به تسلیم در برابر منطق و عقلند، و نه حدود و قانون خدا را مراعات مى کنند، و على رغم ادعایشان، خدا و دین حق را گردن نمى نهند، و زندگى و همزیستى توأم با تفاهم مسلمین را هم ردّ مى کنند، متجاوزانى هستند که در اسلام در برابر آنها به جنگ تدافعى متوسل مى شود تا حداقل، پیمانهاى دو جانبه شرافتمندانه اى را بپذیرند:
«قاتِلُوا الَّذینَ لا یؤْمِنُونَ بِاللهِ وَ لا بِالْیوْمِ الآْخِرِ وَ لا یحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ لا یدینُونَ دینَ الْحَقِّ مِنَ الَّذینَ اُوتُوا الْکتابَ حَتّى یعْطُوا الْجِزْیةَ عَنْ ید وَ هُمْ صاغِرُونَ»:(۱)
بجنگید با آنها که نه به خداوند و نه به روز جزا ایمان مى آورند، و نه حرمات و قوانین خدا و پیامبرش را محترم مى شمارند، و نه دین حق را مى پذیرند، از آنها که صاحبان کتاب آسمانیند، تا آنکه حاضر به قرارداد شوند، و با توانائیى که دارند جزیه بپردازند و به حکومت اسلام گردن نهند.
۸ ـ در مواردى که مسلمین در معرض خطر حمله و تهدیدهاى جدّى قرار گرفته باشند که اگر جلوگیرى نکنند غافلگیر خواهند شد:
«یا اَیها الَّذینَ آمَنُوا قاتِلُوا الَّذینَ یلُونَکمْ مِنَ الْکفّارِ وَ لْیجدُوا فیکمْ غِلْظَةً وَ اعْلَمُوا اَنَّ اللهَ مَعَ الْمُتَّقینَ»:(۲)
اى مردم مؤمن با کسانى که در پشت سرتان قرار گرفته و در همسایگى و نزدیکى هایتان قدرت تهاجمى را آماده کرده اند و هر لحظه احتمال حمله، شما را تهدید مى کند بجنگید و آنها باید از شما در برابر تهدیدى که مى کنند خشونت و عمل جدّى ببینند، و بدانید خدا همراه اهل تقواست.
۹ ـ گروه و جبهه هاى درگیر جنگ با دیگران که مرتکب تجاوز و ظلم مى شوند، و جنگ افروزان و زورگویان که به اتکا و قدرت بر على ملّتها و گروههاى دیگر مى تازند، اسلام با اعلان جنگ به متجاوزان زورگو از حق کشورها و ملّتها و گروههائى که مورد تهاجم و تجاوز قرار گرفته اند دفاع مى کند:
«وَ اِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنینَ اقْتَتَلُوا فَاَصْلِحُوا بَینَهُما فَاِنْ بَغَتْ اِحْداهُما عَلَى الاُخرى فَقاتِلُوا الَّتى تَبْغى حَتّى تَفىءَ اِلى اَمْرِ اللهِ فَاِنْ فاءَتْ فَاَصْلِحُوا بَینَهُما بَالْعَدْلِ وَ اَقْسطُوا اِنَّ اللهَ یحِبُّ الْمُقْسِطینَ»:(۳)
اگر دو گروه از مؤمنان درگیر شدند و به جنگ پرداختند، شما بین آنها صلح برقرار کنید، و اگر یکى بر دیگرى تجاوز و ستم نمود، با متجاوز ستمکار وارد جنگ شوید، تا به فرمان خدا گردن نهد، و اگر چنین کرد، پس بین آن دو بر اساس عدالت اصلاح کنید و قسط را برقرار کنید، که خداوند برقرار کنندگان قسط را دوست مى دارد.
در آغاز آیه گرچه اعلان جنگ در مورد دو کشور و یا دو ملت و یا دو گروه مسلمانى که یکى متجاوز است بیان شده، ولى کلّیت "فقاتلوا الّتى تبغى حتّى تفىء الى امرالله" نشانگر عمومیت قانون نسبت ب هر گروهى است که در صحنه جنگ به دیگرى ستم و تجاوز روا مى دارد.
۱۰ ـ در ورد تحریکات و توطئه ها و زمینه سازى آشوبهاى کلّى و اغتشاشات و ایجاد تفرقه و فتنه، که عاملین آن متجاوز و دشمن در حال جنگ تلقّى شده اند، و جهاد تدافعى در مقابل آنان اجتناب ناپذیر مى گردد:
«یسْئلُونَک عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتال فیهِ قُلْ قِتالٌ فیهِ کبیرٌ وَ صَدٌ عَنْ سَبیلِ اللهِ وَ کفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ اِخْراجُ اَهْلِهِ مِنْهُ اَکبَرُ عِنْدَاللهِ وَالْفِتْنَةُ اَکبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَ لایزالُونَ یقاتِلُونَکمْ حَتّى یرُدُّوکمْ عَنْ دینِکمْ اِنِ اسْتَطاعُوا»:(۴)
از تو در مورد ماه حرام مى پرسند که جنگ در آن چگونه است؟ بگو: اقدام به جنگ در ماه حرام گناه بزرگى است و سدّ راه خدا و کفر به پروردگار و به مسجد الحرام، اما بیرون کردن مردم وابسته به مسجد الحرام پیش خدا گناهى بزرگ تر است، و فتنه از کشتار بزرگ تر، و این دشمنان دست از جنگ با شما برنمى دارند تا شما را از دینتان برگردانند، اگر توانائى آن را پیدا کنند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ توبه، ۲۹.
۲ ـ توبه، ۱۲۳.
۳ ـ حجرات، ۹.
۴ ـ بقره، ۲۱۷.
بجز مواردى که در زمینه جهاد تدافعى بیان شد، اسلام انگیزه هاى دیگرى را نیز به عنوان مجوّز منطقى براى اعلان جهاد مى شناسد که ما در اینجا به نام جهاد تهاجمى و رهائى بخش، آن را از دیدگاه قرآن مورد بررسى قرار مى دهیم.
در اغاز باید به این نکته توجه کافى مبذول داشت که قرآن در همان حال که جنگ را در مواردى تجویز مى کند، شیوه مسلمانان مجاهد و رزمنده و پرهیزکارانى را که پرچم پیکار رهائى بخش را به دوش مى کشند، اینچنین توصیف مى کند:
«تِلْک الدّارُ الآْخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذینَ لا یریدونَ عُلُوّاً فِى الاَْرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمَتَّقینَ»:(۱)
این جهان آخرت و سعادت ابدى را براى کسانى قرار داده ایم که آرمانها و مقاصد سلطه جویانه و تبهکارانه را در زمین دنبال نکنند، و سرانجام موفقیت آمیز از آنِ متّقین است.
اهم انگیزه ها و عوامل جهاد ابتدائى و تهاجمى از این قرار است:
۱ ـ آزاد کردن ملّتها و توده هاى مردمى که از شرایط آزاد اندیشیدن و آزاد قضاوت کردن و بالاخره انتخاب آزد نمودن محرومند و موانع و سدها و دشواریهائى بر اثر سلطه قدرتمندان و دولت مردان در راه درک حقایق و رسیدن به واقعیات بر سر راهشان قرار گرفته است، و نیز به منظور هموار کردن راه حقیقت یابى و نفى تحمیل ها و استضعافهاى فکرى و آماده کردن زمینه رشد آگاهى ها و شکوفائى اندیشه ها.
«وَ قاتِلُوهُمْ حَتّى لا تَکونَ فِتْنَةٌ وَ یکونَ الدّینُ للهَ فَاِنِ انْتَهَوْا فَلا عُدْوانَ اِلاّ عَلَى الظّالِمینَ»:(۲)
با دشمنان بجنگید تا فتنه ها ریشه کن شود و عقیده آزاد و براى خدا گردد; هرگاه دست از فعالیت هاى خصمانه در این راه کشیدند، دیگر تجاوزى بر آنها روا نیست مگر بر ستگران.
۲ ـ براى رهائى بخشیدن به ملّتها و گروه هاى تحت ستم که خود یاراى گرفتن حق خویش را ندارند. و به گونه اى به استعمار و استثمار کشانده شده و از حقوق خود محروم گردیده و مستضعف شده اند، همان طور که موسى و هارون براى مبارزه با فرعون که ملّتش را به استضعتف کشانده بود فرستاده شدند:
«اِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِى الاَرْضِ وَ جعَلَ اَهْلَها شیعاً یسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ یذَبِّحُ اَبْنائَهُمْ وَ یسْتَحْیى نَسائَهُمْ اِنَّهُ کانَ مِنَ الْمُفْسِدینَ»:(۳)
این حقیقت است که فرعون در زمین با سلطه جوئى و قدرت طلبى به اوج رسیده و ملّتش را گروه گروه نموده و گروهى از آنها را به استضعاف کشانید، فرزندانشان را مى کشد و زنانشان را زنده مى دارد، او از مفسدان است.
«وَ نُریدُ اَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِى الاَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ اَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثینَ»:(۴)
و ما اراده کردیم که بر مستضعفین زمین منّت گذارده و آنها را پیشوایان و وارثین زمین قرار دهیم.
۳ ـ کمک و یارى دادن و همراهى با نهضت هاى آزادى بخش و مستضعفانى که در سراسر جهان برى نجات خود در برابر استکبار و ستم جهانى مى جنگند.
«وَ ما لَکمْ تُقاتِلُونَ فِى سَبیلِ اللهِ وَ المُسْتَضْعَفینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ الَّذینَ یقُلُونَ رَبَّنا اَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْیةِ الظّالِمِ اَهْلُها»:(۵)
شما را چه مى شود که در راه خدا نمى جنگید و آن مستضعفانى از مردان و زنان و فرزندان که مى گویند: خدایا ما رااز این سرزمین که مردمش جنایتکارند نجات بده.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ قصص، ۸۳.
۲ ـ بقره، ۱۹۳.
۳ ـ قصص، ۴.
۴ ـ قصص، ۵.
۵ ـ نساء، ۷۵.
نشانه هاى مجاهدان در راه خدا:
در جنگ تدافعى گرچه انگیزه و هدف اصلى، جهاد در راه خداست، ولى بیشتر موارد آن به طورى که بررسى کردیم مقاصد مادّى از قبیل بیرون راندن دشمن از سرزمین اسلامى و به دست آوردن حقوق از دست رفته و پاسدارى از مال و جان و نگهدارى از حقوق و منافع مادّى مشروع نیز مطرح است.
اما در موارد جنگ تهاجمى، جهاد در شکل توحیدى ناب و فقط براى خدا و تنها به خاطر هدف هاى معنوى ارائه شده است، حتى آنجا که به یارى مستضعفان مى شتابند به دنبال هیچ گونه مقاصد و منافع مادّى براى خود نیستند.
این واقعیت را که نشانگر ماهیت جهاد ابتدائى اسلام و قداست کامل آن چه از نظر هدف و چه از نظر کیفیت اجراى آن مى باشد مى توان با تأمل در آیات زیر به دست آورد:
«اَلَّذینَ اِنْ مَکنّاهُمْ فِى الاَرْضِ اَقاموا الصَّلاةَ و آتَوُا الزَّکاةَ وَ اَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عِنَ الْمُنْکرِ وَ للهِ عاقِبَةُ الاُمُورِ»:(۱)
مجاهدان در راه خدا کسانى هستند که هرگاه ما آنها را در زمین مستقر کردیم و قدرت بخشیدیم، پرستش خدا را بپا مى دارند و حقّ مستمندان را مى پردازند، و به عملکرد نیک فرا مى خوانند و از بدیها و شیوه هاى زشت باز مى دارند، و سرانجام کارها از آن خداست.
با این توصیف هرگز جهاد اسلامى با توسعه طلبى و قدرت خواهى و سلطه جوئى و استعمار و استثمار و جستجوى ثروت و سرزمین هاى بیشتر حکومت جابرانه بر توده ها، آنگونه که مقصد جنگجویان بى تقوا و سیاستمداران است آلوده نخواهد شد.
«فَلْیقاتِلْ فِى سَبیلِ اللهِ الَّذینَ یشْرُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالآْخِرَةِ»:(۲)
آنها که زندگى این جهان را با زندگى جاودانه اخرت حاضر به مبادله هستند در راه خدا بجنگند.
بى شک نین کسانى که حاضر شده اند دنیا و جانشان را به جهان معنویت بیکران آخرت از دست بدهند، هرگز با مقاصد پست و آرمانهاى توسعه طلبانه و طمعکارانه آلوده نخواهد شد.
«اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذینَ آمَنُوا بِاللهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یرتابُوا وَ جاهَدُوا بِاَمْوالِهِمْ وَ اَنْفُسِهِمْ فِى سَبیلِ اللهِ اُولئِک هُمُ الصّادِقُونَ»:(۳)
مؤمنان واقعى تنها آنهائى هستند که به خدا و رسول خدا ایمان آورده، آنگاه تردید و شکى به دل راه نداده اند، و با اموال و جانهایشان در راه خدا جهاد نموده اند; اینانند صادقان به حق.
وقتى مؤمنى که در راه ایمان به خدا و پیامبرش تردیدى به دل راه نمى دهد و آماده تقدیم مى شود اموالش را که محصول تلاش عمر اوست و جانش را در راه ایمانش تقدیم کند، چگونه مى تواند جهادش با مقاصد پست بشرى، رنگ غیر خدائى به خود بگیرد.
«اِنَّ اللهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنینَ اَنْفُسَهُمْ وَ اَمْوالَهُمْ بِاَنّ لَهُمُ الْجنَّةَ یقاتِلُونَ فِى سَبیلِ اللهِ فَیقْتُلُونَ وَ یقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیهِ حَقّاً فِى التَّوْراةِ وَ الاِْنْجیلِ وَ الْقُرآنِ وَ مَنْ اَوْفى بِعَهْدِهِ مِنَ اللهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیعِکمُ الَّذى بایعْتُمْ بِهِ ذلِک هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ. اَلتّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ السّائِحُونَ الرّاکعُونَ السّاجِدُونَ الآْمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النّاهُونَ عَنِ الْمُنْکرِ وَ الْحافَظُونَ لِحُدُودِ اللهِ وَ بَشِّرِ الْمؤمِنینَ»:(۴)
خداوند از مؤمنان جانهایشان و اموالشان را در برابر بهشت ابدى مى خرد، مؤمنانى که در راه خدا براى اعتلاى کلمه و رسالت خدائى دشمنان خدا و خلق را مى کشند و کشته مى شوند. این وعده اى است حق که بر آن در تورات و انجیل و قرآن وعده داده شده است، و کیست که از خدا بر عهد و پیمانش وفادارتر باشد؟ شما را
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ حج، ۴۱.
۲ ـ نساء، ۷۴.
۳ ـ حجرات، ۱۵.
۴ ـ توبه، ۱۱۱ ـ ۱۱۲.
بشارت باد بر این معامله اى که انجام دادید و این است رستگارى و پیروزى عظیم.
این مجاهدان در راه خدا به مبادله جان و بهشت بر مى خیزند از جان گذشتگان پاک باخته اى هستند که از خودپرستى و دنیا پرستى به خداپرستى بازگشته اند و ستایشگر خدایند، و سپاسگزار در برابر حق، و تجربه اندوختگان سر فرود آورنده، و ساجد در برابر عظمت و فرمان خدا که به نیکیها همگان را دعوت مى کنند و از زشتى ها و فساد باز مى دارند و در همه حال سخت مرزهاى قانونى خدا را حافظ و نگهبانند، و مؤمنان را بر این شیوه بشارت ده.
امیرالمؤمنین ((علیه السلام)) درباره جهاد در راه خدا مى فرماید:
فَاِنَّ الْجَهادَ بابٌ مِنْ اَبْوابِ الْجَنَّةِ فَتَحَهُ اللهِ لِخاصَّةِ اَوْلیائِهِ، وَ هُوَ لِباسُ التَّقْوى، وَ دِرْعُ اللهِ الْحَصینَةُ، وَ جُنَّتُهُ الْوَثیقَةُ....(۱)
جهاد درى است از درهاى بهشت که خدا آن را براى بندگان مخصوص و برگزیده اش گشوده است. جهاد پوشش پرهیزکارى، و زره محکم و مقاوم خدائى و سپر قابل اطمینان خداست.
ارزش جهاد گرى در راه حق:
آنان که براى برقرارى توحید، و دفاع از فرهنگ پاک حق، و حفظ مرزهاى اسلام، همراه با قصد قربت به جهاد برمى خیزند از چنان ارزشى در پیشگاه حق برخوردارند، که از ین ارزش جز ذات مقدّس حضرت ربّ احدى واقف و آگاه نیست.
«اِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ الَّذینَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِى سَبیلِ اللهِ اُولئِک یرْجُونَ رَحْمَتَ اللهِ وَ اللهُ غَفُورٌ رَحیمٌ».(۲)
آنان که ایمان آوردند و از وطن خود مهاجرت کردند و در راه خدا جهاد نمودند، آنان امیدوار و منتظر رحمت خدا باشند، که خداوند بخشاینده مهربان است.
بدون شک کسانى که خواب را بر خود حرام کرده، در راه خدا دل از خانه و آشیانه شسته اند و راهى جبهه ها گشته اند، بر کسانى که از علایق دنیوى نبریده، در خانه هاى خویش راحت آرمیده اند، برترى بسیار دارند.
«لا یسْتَوِى الْقاعِدُونَ مِنَ الْمؤْمِنینَ غَیرُ اُولِى الضَّرَرِ وَ الْمُجاهِدُونَ فِى سَبیلِ اللهِ بِاَمْوالِهِمْ وَ اَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللهُ الْمُجاهِدینَ بِاَمْوالِهِمْ وَ اَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقاعِدینَ دَرَجَةً وَ کلّاً وَعَدَ اللهُ الْحُسْنى وَ فَضَّلَ اللهُ الْمُجاهِدینَ عَلَى الْقاعِدینَ اَجْراً عَظیماً، دَرَجات مِنْهُ وَ مَغْفِرَةً وَ رَحْمَةً وَ کانَ اللهُ غَفُوراً رَحیماً»:(۳)
هرگز مؤمنانى که (بدون هیچ عذرى) جهاد را ترک نمایند با آنان که به مال و جان در راه خدا جهاد کنند یکسان نخواهد بود، خدا مجاهدان فداکار به جان و مال را بر نشستگان از حیث مرتبه و مقام، بلندى و برترى بخشیده است و همه اهل ایمان را وعده نیکو فرموده است، و مجاهدان را بر نشستگان به اجر و ثوابى بزرگ برترى داده است، به درجاتى از سوى خود و بخشایش و رحمتى، و خدا آمرزنده و مهربان است.
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) درباره مجاهدان در راه خدا فرموده:
مَثَلُ الْمُجاهِدینَ فِى سَبیلِ اللهِ کمَثَلِ الْقائِمِ الْقانِتِ لایزالُ فِى صَوْمِهِ وَ صَلاتِهِ حَتّى یرْجِعَ اِلى اَهْلِهِ:(۴)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ "نهج البلاغة" خطبه ۲۷.
۲ ـ بقره، ۲۱۸.
۳ ـ نساء، ۹۵ ـ ۹۶.
۴ ـ "مستدرک الوسائل" ج۲، ص ۲۴۳.
مثل مجاهدین در راه خدا مانند کسى است که قائم و قانت باشد و همیشه در روزه و نماز، تا وقتى که به سوى اهلش بازگردد.
و نیز آن حضرت فرمود:
اَلْمُجاهِدُونَ فِى سَبیلِ اللهِ قوّادُ اَهْلِ الْجَنَّةِ:(۱)
مجاهدان در راه خدا رهبران اهل بهشت اند.
و از آن حضرت روایت شده:
یرْفَعُ اللهُ الْمُجاهِدَ فِى سَبیلِهِ عَلى غَیرِهِ مِائَةَ دَرَجَة فِى الْجَنَّةِ، مَابَینَ کلِّ دَرَجَتَینِ کما بَینَ السَّماءِ وَ الاَرْضِ:(۲)
خداوند مجاهد در راهش را بر غیر او صد درجه در بهشت رفعت و بلندى بخشد که فاصله میان هر دو درجه همانند فاصله میان آسمان و زمین است.
و آن جناب فرمود:
اِنَّ اللهَ یدْفَعُ بِمَنْ یجاهِدُ عَنْ مَنْ لایجاهِدُ:(۳)
همانا خداوند بلاها را از کسى که جهاد نمى کند به واسطه جهادگر دور مى کند.
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) فرمود:
دَعا مُوسى وَ اَمَّنَ هارُونَ علیهما السلام وَ اَمَّنَتِ الْمَلائِکةُ، فَقالَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ: اِسْتَقیما فَقَدْ اُجِیبَتْ دَعْوتُکما. وَ مَنْ غَزافِى سَبیلِ اللهِ عَزَّ وَ جلَّ اسْتُجیبَتْ لَهُ کما اسْتُجیبَتْ لَهُما اِلى یوْمِ الْقِیامَةِ:(۴)
موسى((علیه السلام)) دعا کرد و هارون و ملائکه آمین گفتند، پس خداوند عزّ و جلّ فرمود: پایدار باشید، هر آینه دعاى شما را قبول مى کنم. و هر آن کس که در راه خداوند عزّ و جلّ جنگ کند دعاى او قبول مى شود همان طور که دعاى آن دو تا روز قیامت قبول شد.
حضرت صادق((علیه السلام)) مى فرماید:
ثَلاثةٌ دَعْوَتُهُمُ مُسْتَجابَةٌ، اَحَدُهُمُ الْغازى فِى سَبیلِ اللهِ، فَانْظُرُوا کیفَ تَخْلُفُونَهُ:(۵)
دعاى سه کس پذیرفته مى شود، یکى از آنها رزمنده اى است که در راه خدا مى جنگد، پس ببینید چگونه جانشین او مى شوید.
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) فرمود:
اِنَّ الْغُزاةَ اِذا هَمُّوا بِالْغَزْوِ کتَبَ اللهُ لَهُمْ بَراءَةً مِنَ النّارِ:(۶)
بدرستى که جنگجویان و رزمندگان وقتى که قصد جنگ کنند، خداوند براى آنها برائت از آتش مى نویسد.
و نیز آن حضرت فرمود:
وَ مَنْ خَرَجَ فِى سَبیلِ اللهِ مُجاهِداً فَلَهُ بِکلِّ خُطْوَة سَبْعُمِائَةِ اَلْفِ حنَة، وَ یمْحى عَنْهُ سَبعُمِائَةِ اَلْفِ سَیئَة، وَ یرْفَعُ لَهُ سَبْعُمِائَةِ اَلْفِ دَرَجَة، وَ کانَ فِى ضَمانِ اللهِ، بِاَىِّ حَتْف ماتَ کانَ شَهیداً، وَ اِنْ رَجَعَ رَجَعَ مَغْفُوراً لَهُ مُسْتَجاباً دُعاؤُهُ:(۷)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ "مستدرک الوسائل" ج۲، ص۲۴۳.
۲ ـ "مستدرک الوسائل" ج۲، ص۲۴۳.
۳ ـ "مستدرک"ج۲، ص۲۴۳.
۴ ـ "مستدرک" ج۲، ص۲۴۲.
۵ ـ "وسائل" ج۱۱، ص۱۳.
۶ ـ "مستدرک" ج۲، ص۲۴۳.
۷ ـ "وسائل" ج۱۱، ص۱۲.
و هر کس در راه خدا در حالت جهاد خارج شود، پس براى او به ازاى هر قدمى هفتصدهزار حسنه نوشته مى شود، و هفتصد هزار گناه از او پاک مى گردد، و هفتصد هزار درجه به او رفعت دهند، و او در کفالت خدا خواهد بود، به هر مرگى که بمیرد شهید خواهد بود، و اگر سالم برگردد در حالتى برمى گردد که گناهان او بخشیده شده، و دعاهایش مستجاب گردیده است.
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) فرمود:
إِذا خَرَجَ الْغازى مِنْ عَتَبَةِ بابِهِ بَعَثَ اللهُ مَلَکاً بِصَحیفَةِ سَیئاتِهِ فَطَم سَیئاتِهِ:(۱)
وقتى که رزمنده از درگاه خانه اش خارج شود، خداوند ملکى را با صحیفه سیئات و گناهان او ارسال مى کند، پس وى گناهان او را مى پوشانند و محو مى کند.
و نیز آن حضرت مى فرماید:
فَاِذا وَدَّعَهُمْ اَهْلُوهُمْ بَکتْ عَلَیهِمُ الْحیطانُ وَ البُیوتُ:(۲)
و چون خانواده هاى رزمندگان به بدرقه ایشان مى روند، دیوارها و خانه ها بر آنها مى گریند.
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) مى فرماید:
اِنَّ الْغُزاةَ اِذا هَمُّوا بِالْغَزْوِ...وَ یخْرُجُونَ مِنْ ذُنُوبِهِمْ کما تَخْرُجُ الْحَیةُ مِنْ سَلْخِها:(۳)
رزمندگان چون عزم جهاد کنند...از گناهان خود خارج مى شوند همان طورى که ما را پوستش بیرون مى رود.
حضرت باقر((علیه السلام)) مى فرماید:
وَ ما مِنْ قَدَم اَحَبَّ اِلَى اللهِ مِنْ خُطْوَة اِلى ذِى رَحِم اَوْ خُطْوَة یتِمُّ بِها زَحْفاً فِى سَبیلِ اللهِ:(۴)
هیچ گامى در نزد خدا دوست داشتنى تر نیست از گامى که براى دیدار اقوام برداشته شود، و یا گامى که به وسیله آن جهاد در راه خدا انجام گیرد.
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) فرمود:
اِنَّ صَبْرَ الْمُسْلِمِ فِى بَعْضِ مَواطِنِ الْجِهادِ یوْماً واحِداً خَیرٌ لَهُ مِنْ عِبادَةِ اَرْبَعینَ سَنَةً:(۵)
بدرستى که صبر یک روز مسلمان در بعضى از میدانهاى جهاد، براى او از عبادت چهل سال بهتر است.
امام صادق((علیه السلام)) از رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) روایت مى کند:
اِنَّ جَبْرَئِیلَ اَخْبَرنى بِاَمْر قَرَّتْ بِهِ عَینِى، وَ فَرَحَ بِهِ قَلْبِى، قالَ: یا مُحُمَّدُ مَنْ غَزا غَزْوَةً فِى سَبیلِ اللهِ مِنْ اُمَّتِک فَما اَصابَتْهُ قَطْرَةٌ مِنَ السّماءِ اَوْ صُداعٌ اِلاّ کانَتْ لَهُ شَهادَةً یوْمَ الْقِیامَةِ:(۶)
جبرئیل مرا به مسئله اى خبر داد که چشمانم بدان روشن و قلبم شاد گشت، جبرئیل گفت: اى محمّد هر کس از امّت تو که در راه خدا جنگ کند، پس بر او قطره اى از آسمان نبارد و یا سردردى نگیرد مگر آنکه براى او در روز قیامت گواهى دهند.
حضرت صادق((علیه السلام)) فرمود:
کلُّ عَین ساهِرَةٌ یوْمَ الْقِیامَةِ اِلاّ ثَلاثَ عُیون، عَینٌ سَهَرَتْ فِى سَبیلِ اللهِ، وَ عَینٌ عُضَّتْ عَنْ مَحارِمِ اللهِ، وَ عَینٌ بَکتْ مِنْ خَشْیةِ اللهِ:(۷)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ "مستدرک"ج۲، ص ۲۴۳.
۲ ـ "مستدرک"ج۲، ص۲۴۳.
۳ ـ "مستدرک"ج۲، ص۲۴۳.
۴ ـ "بحار" ج۱۰۰، ص۱۴.
۵ ـ "مستدرک"ج۲، ص۲۴۵.
۶ ـ "بحار" ج۱۰۰، ص۸.
۷ ـ "مستدرک"ج۲، ص۲۴۴.
تمام چشم ها در روز قیامت گریان و چون چشمه روانند مگر سه چشم: چشمى که در راه خدا بیدارى کشد، و چشمى که از محرّمات خدا بسته شود، و چشمى که از ترس خدا بگرید.
شهادت در راه خدا
امیرالمؤمنین((علیه السلام)) از رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) روایت مى فرماید:
فَوْقَ کلِّ بَرٍّ بَرٌ حَتّى یقْتَلَ الرَّجُلُ فِى سَبیلِ اللهِ:(۱)
بالاى هر نیکوکارى، نیکوکار دیگرى هست، تا آنگاه که مرد در راه خدا کشته شود. (که بالاتر از او نیکوکارى نیست).
رسول خدا((صلى الله علیه وآله))مى فرماید:
فَوَ الَّذى نَفْسِى بَیدِهِ لَوْ کانَ الاَنْبِیاءُ عَلى طَریقِهِمْ لَتَرَجَّلُوا لَهُمْ مِمّا یرَوْنَ مِنْ بَهائِهِمْ حَتّى یأْتُوا عَلى مَوائِدَ مِنَ الْجَوْهَرِ فَیقْعُدُونَ عَلَیها:(۲)
قسم به آن کسى که جانم به دست اوست، اگر پیامبران در سر راه شهیدان باشند، از جاى خویش به احترام آنها، به خاطر آنچه از عظمتشان مى بینند، برمى خیزند تا بر مائده هائى از گوهر مى آیند و بر آن مى نشینند.
حضرت صادق((علیه السلام)) از رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) روایت مى کند:
اَشْرَفُ الْمَوْتِ قَتْلُ الشَّهادَةِ:(۳)
با شرافت ترین مرگ، مرگ شهادت است.
امیرالمؤمنین((علیه السلام)) فرمود:
وَ طیبُوا عَنْ اَنْفُسَکمْ نَفْساً، وَ امْشُوا اِلَى الْمَوْتِ مَشْیاً سُجُحاً:(۴)
و خوشحال باشید که روحتان از بدن جدا گردد، و به آسانى به سوى مرگ بروید.
قرآن مجید درباره شهید مى فرماید:
«وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلُوا فِى سَبیلِ اللهِ اَمْواتاً بَلْ اَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یرْزَقُونَ»:(۵)
و هرگز گمان مبر آنها که در راه خدا کشته شده اند مردگانند، بلکه زنده اند و نزد پروردگارشان روزى داده مى شوند.
«وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ یقْتَلُ فِى سَبیلِ اللهِ اَمْواتٌ بَلْ اَحْیاءٌ وَلکنْ لاتَشْعُرُونَ»:(۶)
و به آنها که در راه خدا کشته مى شوند مرده مگویید، بلکه آنها زندگانند ولى شما نمى فهمید.
«وَالَّذینَ قُتِلُوا فِى سَبیلِ اللهِ فَلَنْ یضلَّ اَعْمالَهُمْ، سَیهْدیهِمْ وَ یصْلِحُ بالَهُمْ وَیدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَها لَهُمْ»:(۷)
و آنان که در راه خدا کشته شدند، خدا هرگز اعمالشان را ضایع نمى گرداند، و آنها را البته به راه سعادت هدایت مى کند و امورشان را اصلاح مى فرماید و در بهشتى که بر ایشان تعریف کرده وارد مى کند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ "بحار" ج۱۰۰، ص۵۰.
۲ ـ "مستدرک"ج۲، ص۲۴۳.
۳ ـ "بحار"ج۱۰۰، ص۸.
۴ ـ "نهج البلاغة" خطبه ۶۵.
۵ ـ آل عمران، ۱۶۹.
۶ ـ بقره، ۱۵۴.
۷ ـ محمد(صلى الله علیه وآله)، ۴ ـ ۶.
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) مى فرماید:
فَتَکونُ الطَّعْنَةُ وَ الضَّرْبَةُ اَهْوَنَ عَلَى الشَّهیدِ مِنْ شُرْبِ الْماءِ الْبارِدِ فِى الْیوْمِ الصّائِفِ:(۱)
زخم ناشى از اسلحه و ضربت بر شهید برایش از نوشیدن آب خنک در روز تابستان آسانتر است.
و نیز آن حضرت فرمود:
وَ اِذا زالَ الشَّهیدُ مِنْ فَرَسِهِ بِطَعْنَة اَوْ بِضَرْبَة لَمْ یصِلْ اِلَى الاَْرْضِ حَتّى یبْعَثَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ زَوْجَتَهُ مِنَ الْحُورِ الْعینِ فَتُبَشِّرُهُ بِما اَعَدَّاللهُ عَزَّ وَ جلَّ لَهُ مِنَ الْکرامَةِ:(۲)
وقتى که شهید به سبب زخم و جراحت نیزه و یا به واسطه ضربتى به زمین بیفتد، هنوز به زمین نرسیده که خداوند زوجه او را از حورالعین نزد او مى فرستد، پس او را به آنچه خداوند از کرامت و بزرگى خویش براى او آماده کرده است بشارت مى دهد.
رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) فرمود:
لِلشَّهیدِ سَبْعُ خِصال مِنَ اللهَ:
اَوَّلُ قَطْرَة مِنْ دَمِهِ مَغْفُورٌ لَهُ کلُّ ذَنْب.
وَ الثَّانِیةُ: یقَعُ رَأْسُهُ فِى حِجْرِ زَوْجَتَیهِ مِنَ الْحُورِ الْعینِ، وَ تَمْسَحانِ الْغُبارَ عَنْ وَجْهِهِ وَ تَقُولانِ: مَرْحَباً بِک، وَ یقُولُ هُوَ مِثْلَ ذلِک لَهُما.
وَ الثّالِثَةُ: یکسى مِنْ کسْوَةِ الْجَنَّةِ.
وَالرَّابِعَةُ: تَبْتَدِرُهُ خَزَنَةُ الْجَنَّةِ بِکلِّ ریح طَیبَة اَیهُمْ یأْخُذُهُ مَعَهُ.
وَ الْخامِسَةُ: اَنْ یرى مَنْزِلَهُ.
وَ السّادِسَةُ: یقالُ لِرُوحِهِ: اِسْرَحْ فِى الْجَنَّةِ حَیثُ شِئْتَ.
وَ السّابِعَةُ: اَنْ ینْظُرَ فِى وَجْهِ اللهِ وَ اِنَّها لَراحِةٌ لِکلِّ نَبِىٍّ وَ شَهید:(۳)
براى شهید هفت خصلت از جانب خداست:
اول: اولین قطره اى که از خونش ریخته شود، تمامى گناهانش بخشیده مى شود.
دوم: سرش بر دامان دو زوجه اش که حورالعین هستند واقع مى شود و آنها غبار را از صورتش پاک مى کنند و به او مى گویند: بجاى خوب و وسیعى درآمدى، خوش آمدى، او نیز همان را در پاسخ آن دو مى گوید.
سوم: از لباسهاى بهشتى بر او مى پوشانند.
چهارم: نگهبانان بهشت با بوى بسیار خوش به سوى او پیشى مى گیرند و هر کدام مى خواهند او را با خود ببرند.
پنجم: منزل یا منزلت خود را در بهشت مى بیند.
ششم: به روح او گفته مى شود: در هر جاى بهشت که مى خواهى به گردش درآ.
هفتم: نظر مى کند به "وجه الله" که مایه راحتى براى هر پیامبر و شهید است.(۴)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱ ـ "بحار" ج۱۰۰، ص۱۳.
۲ ـ "مستدرک" ج۲، ص۲۴۳.
۳ ـ "وسائل" ج۱۱، ص۱۰.
۴ ـ "از جهاد تا شهادت" ص۹۴.
فتادگان سر خود را به خاک پا بخشند *** بجان خزند شهادت که خونبها بخشند
خداگواست که گر جرم ما همین عشق است *** گناه گبر و مسلمان به جرم ما بخشند
مریض عشق به زنجیر بند نتوان کرد *** در آن دیار که بیمار را شفا بخشند
به گاه عفو گناه از پى رعایت عدل *** جزاى خویش دهندت ز شرم تا بخشند
نظر زننگ بدوزد گداى کوچه عشق *** از آن متاع که در سایه هما بخشند
چه مایه شکر مروّت کنیم اگر زهّاد *** خطاى ما به زبردستى قضا بخشند
ز ردّ عذر چه غم گر جزا بود ترسم *** که عذر ما به زبردستى قضا بخشند
به اهل دردنشین در حریم گلشن عشق *** که گر نسیم صبا خوش کنى صفا بخشند
دعاى بى اثرى دارم و هزاران جرم *** مگر مرا به تهیدستى دعا بخشند
چه خواهى اى فلک از اهل دل شکنجه بس است *** کلید گنج گدائى به پادشا بخشند
بضاعتى به کف آر که ترسمت فردا *** به خوى فشانى پیشانى حیا بخشند
امید هست که بیگانگى عرفى را *** به دوستى سخن هاى آشنا بخشند
شرح صحیفه (قهپایی)
«اللهم و ایما غاز غزاهم من اهل ملتک، او مجاهد جاهدهم من اتباع سنتک لیکون دینک الاعلى و حزبک الاقوى و حظک الاوفى، فلقه الیسرى. و هیى له الامر».
یعنى: بار خدایا، هر غازى و جنگ کننده اى که جنگ کرد با کفار در حالتى که از اهل ملت و صاحب دین تو بوده باشد، یا مجاهدى که جهاد کرد با ایشان در حالتى که از پیروان سنت و طریقه ى تو بوده باشد، تا بگردد دین و طریقه ى تو- که مسلوک پیغمبر تو بوده- بالاترین دینها و گروه تو قوى ترین گروهها و بهره و نصیبى که تو ایشان را کرامت کنى وافى ترین نصیبها بوده باشد- که آن خشنودى و ثواب تو بوده باشد- پس پیش آر او را آسانى، و مهیا ساز براى او کار او را.
«و توله بالنجح».
اى: کن قائما باموره متلبسا بالنجح و الظفر بالحوائج.
یعنى: او را به روا کردن و ظفر دادن او به حاجتهاى خود مددکار باش.
«و تخیر له الاصحاب».
بالخاء المعجمه و الراء، تفعل من الخیر بمعنى الاتخاذ. اى: اتخذ له خیر الاصحاب.
(یعنى:) و برگزین از براى او همصحبتان نیکو.
«و استقو له الظهر».
استفعال من القوه. اى: اجعل له قوه الظهر.
(یعنى:) و قوى گردان پشت او را به چیزى که باعث پشتگرمى او شود- از مال و رجال.
«و اسبغ علیه فى النفقه».
اى: اتمم. و منه: اسباغ الوضوء، اى: اتمامه.
(یعنى:) و تمام کن بر او نعمت خود را در نفقه دادن او.
«و متعه بالنشاط».
و برخوردارى ده او را به نشاط و شادى.
«و اطف عنه حراره الشوق».
على صیغه الامر، من اطفات، على ان یکون افعالا من طفئت النار طفوءا.
یعنى: فرومردن آتش. و حذف الهمزه فى آخره باب واسع کثیر الورود فى الفاظ الفصحاء. و من لم یتنبه من القاصرین تجسر فى اساءه الادب فقال: المکتوب فى عده نسخ: «اطف» بغیر یاء. و القاعده ان یکتب: «اطفى» بیاء هى الهمزه. لانها من اطفا یطفى بهمزه الاخر.
و الشوق و الاشتیاق: نزاع النفس الى الشىء. یقال: شاقنى الشىء یشوقنى، من باب قال.
یعنى و فرونشان از او گرمى شوق و آرزومندى او را- به دنیا یا به مشتهیات خود. چه، هر کس مشتاق چیزى شود، لازم دارد که حرارتى عارض او شود.
«و اجره من غم الوحشه».
فعل امر من الاجاره.
یعنى: و پناه ده او را از اندوه و غم وحشت.
«و انسه ذکر الاهل و الولد».
فراموش گردان او را یاد کردن اهل خانه او و فرزند او.
«و اثر له حسن النیه».
آثره: اکرمه. و آثر: اختار.
یعنى: گرامى دار او را و برگزین او را به حسن نیت- که هر قصدى که کند خوب باشد.
«و توله بالعافیه».
اى: انصره متلبسا بالعافیه. و العافیه کلمه جامعه لانواع خیر الدارین، من الصحه فى الدنیا و السلامه فیها و فى الاخره.
یعنى: یارى ده او را در حالتى که متلبس باشد به عافیت.
«و اصحبه السلامه».
و مصاحب او کن سلامت بودن از آفات را.
«و اعفه من الجبن».
بهمزه القطع، على ان یکون افعالا من العفو. اى: اجعله عافیا- اى: تارکا- من الجبن. قال صاحب المقاییس: هذا الترکیب یدل على الترک، الا ان العفو على ترک عقوبه من استحقها و الاعفاء على الترک مطلقا. و منه: اعفاء اللحیه، و هو ترک قطعها و توفیرها، و قولهم: اعفنى من الخروج معک، اى: دعنى و اترکنى. و منه حدیث محاکمه عمر و ابى بن کعب الى زید بن ثابت فى الحائط: «و ان رایت ان تعفى امیرالمومنین من الیمین فاعفه». قال المطرزى فى المغرب: و اعفاه من الجبن، اى: براه منه و عافاه.
یعنى: دور گردان او را از بددلى.
«و الهمه الجراه».
و در دل او انداز دلیرى را.
«و ارزقه الشده».
بفتح الشین و کسرها. اما الاول فبمعنى الحمله فى الحرب. من قولهم: شد علیه فى الحرب یشد شدا، اى: حمل علیه. و اما الثانى فبمعنى القوه و الجلاده فى البدن و العقل. و قد شد یشد شده، اذا کان قویا. قاله ابن الاعرابى.
(یعنى:) و روزى کن او را حمله بردن در جنگها- یا: شدت و قوت بدن و عقل.
«و ایده بالنصره. و علمه السیر و السنن».
«السیر و السنن» جمع السیره، و هى الطریقه. یقال: سار بهم سیره حسنه. و السنه ایضا بمعنى الطریقه. و العطف للتفسیر. و المراد هنا تعلیم احکام الجهاد بطریق الشرع.
(یعنى:) و قوت ده او را به یارى کردن. و دانا گردان او را سیرتها و طریقه هایى نیکو از احکام جهاد به طریق شرع.
«و سدده فى الحکم».
التسدید: التوفیق للسداد- بالفتح- و هو الصواب و القصد من القول و العمل.
(یعنى:) و توفیق ده او را به راستى و صواب در حکم.
«و اعزل عنه الریاء».
یقال: عزله عن العمل، اى: نحاه عنه فعزل.
یعنى: و دور کن او را از ریا یعنى کارى براى مردم کردن نه به جهت رضاى خدا.
«و خلصه من السمعه».
یقال: فعل ذلک ریاء و سمعه، اى لیراه الناس و یسمعه من غیر ان یکون قصد به القربه. و فى الحدیث: «من سمع الناس بعمله، سمع الله به سامع خلقه». و روى بعضهم: اسامع خلقه. قال ابوعبیده: یقال: سمعت الرجل تسمیعا، اذا نوهت به و شهرته. فمن رواه «سامع خلقه»- برفع العین- اراد سمع الله الذى هو سامع خلقه، جعل سامع من نعت الله تبارک و تعالى. المعنى: فضحه الله. و من روى «اسامع خلقه» منصوبا، فهو جمع اسمع. یقال: سمع و اسمع. و اسامع جمع الجمع. یرید ان الله تبارک و تعالى یسمع اسماع خلقه بهذا الرجل یوم القیامه. و یحتمل ان یکون اراد ان الله یظهر للناس سریرته و یملا اسماعهم بما ینطوى علیه من خبث السرائر، جزاء لفعله. کما قال فى حدیث آخر: «من تتبع عورات المسلمین، تتبع الله عورته حتى یفضحه».
یعنى: و خالص گردان او را از سمعه- یعنى کارى که براى شنفتن مردم کند و آن نیز مانند ریاست.
«و اجعل فکره و ذکره و ظعنه و اقامته فیک و لک».
الظعن: خلاف الاقامه.
(یعنى:) و بگردان فکر و اندیشه ى او را و یاد کردن و سفر کردن و ایستادن او را در راه تو و از براى تو. یعنى هر چه کند موافق رضاى تو بوده باشد.
«فاذا صاف عدوک و عدوه، فقللهم فى عینه، و صغر شانهم فى قلبه».
پس هر گاه صف بندد دشمنان دین تو و دشمنان خود، پس اندک گردان دشمنان را در چشم او، و کوچک ساز و حقیر وانما حال ایشان را در دل او.
«و ادل له منهم. و لا تدلهم منه».
الاداله: الغلبه. و الدوله: الانتقال من حال البوس و الضر الى حال الغبطه و السرور. یقال: ادال الله فلانا من فلان، اى: جعل له الدوله علیه. قال ابو عمرو ابن العلاء: الدوله- بالضم- فى المال. و الدوله- بالفتح- فى الحرب. و قال عیسى ابن عمر: کلتاهما یکون فى الحرب و المال سواء. و ادالنا الله من عدونا، من الدوله. و الاداله: الغلبه. یقال: اللهم ادلنى على فلان، اى: انصرنى علیه.
یعنى: غالب ساز او را بر ایشان. و مگردان ایشان را غالب بر او.
«فان ختمت له بالسعاده، و قضیت له بالشهاده، فبعد ان یجتاح عدوک بالقتل».
الاجتیاح:- بالجیم اولا و الحاء المهمله اخیرا-: الاستیصال. من الجایحه، و هى الافه التى تهلک الثمار و الاموال. و کل مصیبه عظیمه و فتنه مبیره جایحه.
یعنى: پس اگر خاتمه ى عمل آن غازى و مجاهد کرده باشى به سعادت و نیکبختى، و حکم کرده باشى از براى او به رسیدن به درجه ى شهادت، پس بعد از آن بوده باشد که هلاک کرده باشد و مستاصل ساخته باشد و از بیخ برکنده باشد دشمنان تو را به کشته شدن.
«و بعد ان یجهد بهم الاسر».
اى: یبلغ بهم الاسر غایته. و فى نسخه ابن ادریس بدل «یجهد بهم»: «یدیخهم» -بالدال المهمله و الخاء المعجمه، على ان یکون افعالا من الدوخ- اى: یذلهم. من: داخ لنا فلان. اى: ذل و خضع. و على روایه الکفعمى:«یدوخهم» على صیغه المضارع للتفعیل اى: یقهرهم. من: داخ البلاد یدوخها: قهرها و استولى علیها.
(یعنى:) و بعد از آنکه رسیده باشد ایشان را اسیر شدن به غایت- یا: ذلیل و مقهور گرداند ایشان را اسیرى.
«و بعد ان تامن اطراف المسلمین».
و بعد از آنکه ایمن شده باشد کناره ها و اطراف بلاد مسلمین از اذیت کفار.
«و بعد ان یولى عدوک مدبرین».
و بعد از آنکه برگردند دشمنان تو در حالتى که روى گردانندگان باشند از خوف و هزیمت کنندگان باشند.
شرح صحیفه (مدرسی)
الاعراب:
الاعلى و الاقوى و الاوفى ممکن است خبر باشند و کان ناقصه و یا صفت ما قبلشان باشند و کان تامه و بدانکه در عبارت غاز و مجاهد توانند مباین بود زیرا که غازى عبارت از مسلم است و مجاهد تواند عبارت بود از کفارى که مولف القلوب هستند.
این عبارت و ما بعد آن جواب ایما هستند و ظاهر آن است که باب استفعال منسلخ از معنى طلب باشد.
اطف: از اطفاء به معنى خاموش نمودن یعنى فرونشان از او گرمى شوق را.
و پناه ده او را از اندوه تنهائى.
و فراموشى ده او را از یادآوردن اهل خانه و فرزند.
ایثار: اختیار نمودن.
و مباشر باش او را به عافیت.
اللغه:
جبن: ترسیدن.
الهام: در دل انداختن.
سیر: جمع سیره به معنى طریقه.
ظعن: سیر نمودن.
اللغه:
صفت: برابرى.
ادل: ازاد اله.
یعنى: غالب شدن و نصرت و منه الدوله، یعنى: پس چونکه برابر شد دشمن تو و دشمن خود را پس کم کن دشمنان را در نظر او و کوچک ساز نمایش آنها را در نظر او و دل او و غلبه ده او را به آنها و آنها را غلبه نده بر او.
بهم الاسر و بعد ان تامن اطراف المسلمین و بعد ان یولى عدوک مدبرین.
اللغه:
اجتیاح: به تقدیم جیم بر حاء از بیخ برکندن، ولى برگردانیدن به شهید شدن پس این حکم باشد بعد از اینکه از بیخ برکند دشمن تو را به کشتن آنها و بعد از اینکه به مشقت اندازد آنها را با سیرى و بعد از اینکه ایمن شود از اطراف مسلمین بعد از اینکه برگردند دشمنان تو باز پس روندگان.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
در هفتمین فراز امام رزمندگان واقعى را مورد دعاى خیر خود قرار داده اهدافشان را توصیف فرموده عرضه مى دارد: (بار خداوندا هر رزمنده اى از اهل دین تو که با آنان برزمد یا هر جهادگرى از پیروان سنت و طریقه تو که با آنان به جهاد پردازد تا دین تو برتر، حزب و گروه تو قویتر، و نصیب و بهره ى تو کاملتر باشد او را با آسانى روبرو و امور را برایش روبراه ساز (اللهم و ایما غاز غزاهم من اهل ملتک او مجاهد جاهدهم من اتباع سنتک لیکون دینک الاعلى و حزبک الاقوى و حظک الاوفى فلقه الیسر، و هیى ء له الامر).
همچنین (پیروزیش را بر عهده گیر) (و توله بالنجح).
(اصحاب و یاران نیکى، برایش انتخاب فرما) (و تخیر له الاصحاب).
(پشتش را محکم و درآمدش را سرشار فرما) (و استقو له الظهر و اسبغ علیه فى النفقه).
امام به دنباله ى این قسمت باز از خداوند مى خواهد که به چنین رزمنده اى نعمتهاى دیگرى را عنایت کند از جمله عرضه مى دارد (او را از قدرت و خرمى و نشاط کامیاب ساز) (و متعه بالنشاط).
و از آنجا که رزمنده زمانى مى تواند پیروز گردد که فکرش از پشت سر آرام و علاقه ى بازگشت به وطن نداشته باشد عرضه مى دارد: (آتش شوق دیدار را در دلش سرد کن) (و اطف عنه حراره الشوق).
(او را از غم وحشت تنهائى پناه ده) (و اجره من غم الوحشه).
(و یاد اهل و فرزند را فراموشش ساز) (و انسه ذکر الاهل و الولد).
(فضائل و آثار حسن نیت را به او الهام فرما) (و اثر له حسن النیه).
(و عافیت او را خود متولى باش، سلامت و تندرستى را مصاحبش فرما) (و توله بالعافیه، و اصحبه السلامه).
و از آنجا که براى دشمنان درخواست جبن وحشت و ناهماهنگى نیروها کرده بود در اینجا براى نیروهاى خودى عکس آن را مطالبه کرده مى گوید: (ترس و جبن را از او بزداى، جرات و شجاعت را در دلش بیفکن و نیرومندى و قدرت را روزیش فرما) (و اعفه من الجبن، و الهمه الجراه، و ارزقه الشده).
و مى افزاید: (او را با نصرت و یارى خویش تایید کن، راه و سنتهاى پیروزى (راه و روش رسول خدا در جنگ را) به او تعلیم فرما) (و ایده بالنصره، و علمه السیر و السنن).
در فرمان و دستور (راه صواب را بر او بنما) (و سدده فى الحکم).
(ریاکارى را از او دور و از دلبستگى به اسم، و آوازه ى او را خالص فرما) (و اعزل عنه الریاء، و خلصه من السمعه).
و بالاخره یک کاسه چنین مى گوید: (فکر و ذکر و کوچ و اقامتش را در راه خود و براى خود قرار ده) (و اجعل فکره و ذکره و ظعنه و اقامته فیک و لک).
و از این نظر که در رویاروئى نخستین کثرت و قلت جمعیت با دشمن تاثیر فراوانى در روحیه ى رزمنده مى گذارد امام از خداوند چنین مى خواهد: (هنگامى که این رزمنده ى الهى با دشمن تو و خودش، در یک مصاف قرار گرفت، آنان را در نظرش اندک و شان و ارزششان را در قلبش کوچک ساز) (فاذا صاف عدوک و عدوه فقللهم فى عینه، و صغر شانهم فى قلبه).
(او را بر آنان پیروزى ده و دشمن را بر او چیره مفرما) (و ادل له منهم و لا تدلهم منه).
اما از آن جهت که همه ى رزمندگان از جبهه سالم برنمى گردند و بعضى شربت شهادت مى نوشند امام علیه السلام براى آنان چنین دعا مى فرماید: (هرگاه عمرش را به نیکى و سعادت ختم فرمودى، و شهادت را روزیش گردانیدى (این نعمت را آن زمان به او ارزانى دار)
که با قتل و کشتار، ریشه ى دشمنان تو را کنده باشد) (فان ختمت له بالسعاده، و قضیت له بالشهاده، فبعد ان یحتاج عدوک بالقتل).
(و بعد از آنکه با تلاش و زحمت آنها را به اسارت گرفته) (و بعد ان یجهد بهم الاسر).
(و پس از آنکه مرزهاى بلاد مسلمین، در امنیت و آرامش واقع شده) (و بعد ان تامن اطراف المسلمین).
و بالاخره: (این شهادت آن زمان به وقوع پیوندد که دشمنانت از میدان جنگ فرار کرده باشند) (و بعد ان یولى عدوک مدبرین).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۴، ص:۲۶۶-۲۴۶
«اللَّهُمَّ وَ أیما غازٍ غَزاهُمْ مِنْ أهْلِ مِلَّتِک، أوْ مُجاهِدٍ جاهَدَهُمْ مِنْ أتْباعِ سُنَّتِک، لِیکونَ دینُک الأَعْلى، وَ حِزْبُک الأَقْوى، وَ حَظُّک الأَوْفى، فَلَقِّهِ الْیسْرَ، وَ هَیئ لَهُ الأَمْرَ، وَ تَوَلَّهُ بِالنُجْحِ، وَ تَخَیرْ لَهُ الأَصْحابَ، وَ اسْتَقْوِ لَهُ الظَهْرَ، وَ أسْبِغْ عَلَیهِ فِی النَّفَقَةِ، وَ مَتِّعْهُ بِالنِّشاطِ، وَ أطْفِ عَنْهُ حَرارَةَ الشَّوْقِ، وَ أجِرْهُ مِنْ غَمِّ الْوَحْشَةِ، وَ أنْسِهِ ذِکرَ الأَهْلِ وَ الْوَلَدِ، وَ أثُرْ لَهُ حُسْنَ النِّیةِ، وَ تَوَلَّهُ بِالْعافِیةِ، وَ أصْحِبْهُ السَّلامَةَ، وَ أعْفِهِ مِنَ الْجُبْنِ، وَ ألْهِمْهُ الجُرْأةَ، وَ ارْزُقْهُ الشِّدَّةَ، وَ أیدْهُ بِالنُصْرَةِ، وَ عَلِّمْهُ السِّیرَ وَ السُّنَنَ، وَ سَدِّدْهُ فی الْحُکمِ، وَ اعْزِلْ عَنْهُ الرِّیاءَ، وَ خَلِّصْهُ مِنَ السُّمْعَةِ، وَ اجْعَلْ فِکرَهُ وَ ذِکرَهُ وَ ظَعْنَهُ وَ إقامَتَهُ فیک وَ لَک».
الواو: عاطفه للاشعار بان ما بعدها من تتمه الدعاء الاول.
و اى: اسم شرط، بدلیل الفاء الرابطه: فى الجواب.
و ما: مزیده لتاکید ابهام اى و شیاعها، و قیل: نکره، و غاز: بدل منها.
و ارتفاع «ایما» على الابتداء، و اختلف فى الخبر، فقیل: هو جمله الشرط، لعدم خلوها من الضمیر فى حال، بخلاف جمله الجواب فى نحو: ایهم قام قمت، و کلمه الشرط اذا ارتفع على الابتداء فلا بد له من ضمیر، فیتعین کون الخبر جمله الشرط دون جمله الجواب، و هو اختیار الاندلسى و محققى المتاخرین، و قیل: هو جمله الشرط و جمله الجواب معا، لصیرورتهما بسبب کلمه الشرط کالجمله الواحده، و قیل: هو جمله الجواب فقط، و قیل: اسم الشرط مبتدا لا خبر له.
و ما وقع لبعض المبتدئین من ان «اى» من «ایما» موصوله، و جمله «غزاهم» صلتها، و الفاء فى قوله: «فلقه» رابطه، لشبه الشرط بشبه الجواب، غلط صریح، لان «ایما» الموصوله لا تضاف الى نکره کما نص علیه الجمهور، و هى هنا مضافه الیها فتعین شرطیتها.
و تجویز بعضهم اضافه الموصوله الى النکره نحو: یعجبنى اى رجل عندک، مردود بانها حینئذ نکره، و الموصولات معارف.
و قوله: «غزاهم و جاهدهم» اى: اراد غزوهم و جهادهم، من باب التعبیر بالفعل عن ارادته مجازا، نحو: «فاذا قرات القرآن فاستعذ بالله»، و «اذا قمتم الى الصلاه فاغسلوا وجوهکم»، و على هذا فالمراد بالغازى و المجاهد مرید الغزو و الجهاد مجازا ایضا، من باب تسمیه الشىء باسم ما یوول الیه نحو «ارانى اعصر خمرا».
و الظرف من قوله: «من اهل ملتک»: متعلق بمحذوف وقع صفه لغاز، اى: کائن من اهل ملتک.
و المله بالکسر: ما شرع الله لعباده على السنه انبیائه علیهم السلام، و تستعمل فى جمله الشرائع لا فى آحادها، و قیل: المله و الدین یتحدان بالذات و یختلفان بالاعتبار، فان الشریعه من حیث یجتمع علیها تسمى مله، و من حیث انها یطاع بها تسمى دینا.
و قوله: «او مجاهد» معطوف على غاز، و ایثار «او» الفارقه على الواو الجامعه، للاحتراز عن توهم اتحاد الغازى و المجاهد، اذ کان المجاهد اعم من الغازى، لان الغزو انما یکون فى بلاد العدو و الجهاد مطلق، فکل غاز مجاهد دون العکس.
و الجهاد لغه: قتال العدو، من جاهدته مجاهدته و جهادا: اذا حملت نفسک على المشقه فى قتاله، کذا قیل، و الظاهر ان المفاعله فیه على بابها، لان کل واحد من الخصمین یجهد فى الغلبه على صاحبه، و خص فى الشرع بقتال الکفار و نحوهم فى طاعه الله، و هو اقسام:
جهاد المشرکین ابتداء لدعائهم الى الاسلام.
و جهاد من یدهم المسلمین من الکفار، بحیث یخافون استیلاءهم على بلادهم و اخذ ما لهم و ما اشبهه، و ان قل.
و جهاد البغاه على الامام. و جهاد من یرید قتل نفس محرمه او اخذ مال اوسبى حریم مطلقا. و المراد به هنا القسمان الاولان.
و الاتباع: جمع تبع بفتحتین.
قال الفیومى: المصلى تبع لامامه و الناس تبع له، یکون واحدا و جمعا، و یجوز جمعه على اتباع کسبب و اسباب، انتهى.
و هو فى الاصل من تبع زید عمروا تبعا- من باب تعب-: اذا مشى خلفه، ثم اطلق على مطلق الائتمام بالشى ء و الاقتداء به فعلا و اعتقادا، و منه: تبع القرآن اى: ائتم به و عمل بما فیه، و هو المراد هنا.
و سنه الله: طریقته التى امر بسلوکها و اتباعها.
و قوله: «لیکون» ظرف لغو متعلق بغزاهم و جاهدهم على سبیل التنازع.
و الاعلى: اسم تفضیل من علا یعلو بمعنى: ارتفع.
و قال الفارابى و الجوهرى: علا المکان یعلو علوا- من باب قعد- و علا فى الشرف یعلى على- من باب علم- و المراد به هنا: الارتفاع فى الشرف و القدره، او هو من علا فلان فلانا اى: غلبه و قهره، کقوله تعالى: «لا تخف انک انت الاعلى» اى: الغالب الظافر.
و تعریفه بلام الجنس لافاده القصر، اى: لیکون التفضیل فى العلو مقصورا على دینک لا یتجاوزه، و صوره التفضیل لمجرد التاکید، اذ لا علو و لا فضل لغیر دینه تعالى حقیقه.
و الحزب بالکسر: الطائفه من الناس، و حزب الرجل: جنده و اصحابه الذین على رایه، و حزب الله: انصار دینه و عباده المتقون. و هو اسم جمع لا واحد له من لفظه کالقوم و الرهط، و اذا اخبر عنه فقد یعتبر لفظه فیخبر عنه بالمفرد کعباره الدعاء، و قد یعتبر معناه فیخبر عنه بالجمع کقوله تعالى: «فان حزب الله هم الغالبون».
و الاقوى: افعل تفضیل من القوه، و المراد بها: کمال القدره و شده الممانعه، و یقابلها الضعف.
و الحظ یطلق على معنیین: احدهما: الجد بالفتح بمعنى البخت و الاقبال فى الدنیا، و هو احد الوجوه التى فسر بها قوله تعالى حکایه عن الجن: «و انه تعالى جد ربنا».
قال الزمخشرى: هو استعاره من الجد الذى هو الدوله و البخت، لان الملوک و الاغنیاءهم المجدون. و الثانى: النصیب، و هو الحصه، و کل من المعنیین یصح ارادته هنا. فالاول على الاستعاره کما علمت، و الثانى على المجاز الذى یسمى مجازا مرسلا، فیکون المراد: ما یختص به سبحانه من الامور الدینیه، لکون النصیب لازما لاختصاصه بصاحبه، و لا حاجه الى دعوى الحذف و التقدیر على ان المعنى: و حظ اولیائک، کما زعمه بعضهم.
و الاوفى: اسم تفضیل من و فى الشى ء یفى: اذ تم و کمل.
و لقاه الشى ء تلقیه: اعطاه ایاه، کانه جعله ملاقیا له.
و فى القاموس: لقاه الشىء: القاه الیه.
و یسر الامر یسرا- من باب قرب-: سهل فهو یسیر، و یسره الله فتیسر اى: سهل علیه اموره، حتى لا یعسر و لا یشق علیه شىء منها.
و هیات الشىء: اعددته و اصلحته و رتبته، و اصل التهیئه احداث هیئه الشىء و هى صورته و شکله. و الامر: الحال، و المراد به: ما هو علیه من اراده الغزو و الجهاد، او جمیع امره.
و تولاه الله: کان له ولیا اى: قائما باموره.
و النجح: بالضم اسم من انجح الله حاجته، انجاحا: قضاها، و انجح الرجل ایضا: قضیت له الحاجه، اى: کن له ولیا بقضاء حاجاته.
و تخیرت الشىء: اخترته و انتقیته، اى: قدر له ان یصحب خیر الاصحاب، و فى الحدیث: تخیروا لنطفکم. قال الزمخشرى فى الفائق: اى: تکلفوا طلب ما هو خیر المناکح و ازکاها، و ابعدها من الخبث و الفجور.
و استقویت الدابه: طلبت ان تکون قویه، کما یقال: استکرم الشى ء اى: طلبه کریما، و فلان یستفره الدواب: یطلبها فارهه اى: نشیطه خفیفه.
و الظهر: المرکوب من الدواب، سمى بذلک مجازا، من باب تسمیه الشى ء باسم بعضه کالرقبه للانسان، و خص الظهر لانه موضع الرکوب، و هو یطلق على الواحد من الدواب، و منه حدیث: دخل ابنه عبدالله و ظهره فى الدار- اى: مرکوبه- و هو یرید السفر للحج، و على الجمع منها، و منه حدیث: اتاذن لنا فى نحر ظهرنا، اى: رکابنا و رواحلنا.
و المعنى: اطلب له الظهر القوى اى: یسر له راحله قویه، و ما قیل: من ان معناه قو ظهره، او کن له ظهیرا و مقویا، فیاباه الاستقواء.
و سبغت النعمه سبوغا- من باب قعد-: اتسعت، و اسبغها الله: وسعها و افاضها، اى: وسع علیه فى النفقه، و منه حدیث: اسبغوا للیتیم فى النفقه.
قال ابن الاثیر: اى: انفقوا علیه جمیع ما یحتاج الیه، و وسعوا علیه فیها.
و فى: للظرفیه المجازیه، اى: اوقع الاسباغ فى نفقته، کقوله تعالى: «و اصلح لى فى ذریتى»، و قد سبق بیانه.
و النفقه بفتحتین: اسم من الانفاق، و هو صرف الدراهم فیما یحتاج الیه.
و متعه الله بکذا تمتیعا و امتعه به امتاعا: اطال له الانتفاع به. و نشط فى عمله ینشط- من باب تعب-: خف و اسرع، و هو نشیط.
و فى الاساس: رجل نشیط: طیب النفس للعمل.
و طفئت النار تطفا بالهمزه- من باب تعب- طفوء على فعول: خمدت، و اطفاتها اطفاء: اخمدتها.
و المروى فى جمیع نسخ الصحیفه الشریفه: «اطف» بدون همز، و هو على تخفیف الهمزه بابدالها حرف عله و الحاق الکلمه بالمعتل، و لذلک حذفت الیاء علامه للجزم، و هى لغه قریش و اکثر اهل الحجاز، و علیها قراءه ابى جعفر من العشره: «یریدون ان یطفوا نور الله بافواههم».
على وزن یعطوا، و اصله یطفئوا بهمزه مضمومه بعد الفاء- و هى قراءه ما عدا ابى جعفر-، فابدلت الهمزه یاء لمناسبتها کسره ما قبلها، فاستثقلت الضمه على الیاء فحذفت، فالتقى ساکنان: هى و واو الجمع، فحذفت الیاء لالتقاء الساکنین، الحاقا لها بالمعتل الاصلى.
قال ابن النحاس: اذا کان حرف العله بدلا من همزه، جاز فیه و جهان: حذف حرف العله مع الجازم و بقاوه، و هذان الوجهان مبنیان على ان ابدال حرف العله، هل هو بدل قیاسى او غیر قیاسى؟ فان قلنا: انه بدل قیاسى ثبت حرف العله مع الجازم، لانه همزه کما کان قبل البدل، و ان قلنا: انه بذل غیر قیاسى صار حرف العله متمحضا و لیس همزه، فیحذف کما یحذف حرف العله المحض فى یغزو و یخشى و یرمى، انتهى.
و لبعضهم تفصیل آخر فى هذه المساله، ذکرناه فى شرح الصمدیه فلیرجع الیه.
و ما تکلفه بعضهم من جعل «اطف» فى عباره الدعاء من طفا الشى ء فوق الماء اى: لم یرسب فیه، او من مر الظبى یطفو: اذا خف على الارض و اشتد عدوه، او من الطفاوه بمعنى: الشى ء الیسیر، فهو من ضیق العطن و التعسف الذى لا یلیق بالمقام.
و الشوق قیل: هو اهتیاج القلب الى لقاء المحبوب، و قیل: وجدان لذه المحبه اللازم لفرط الاراده الممزوج بالم المفارقه.
و المراد بحرارته: اما کلفته و شدته، استعاره من حراره النار بجامع الاضرار المزعج، و اما الحراره المنبعثه عن القلب بسببه، فانه موجب لحرکه النفس المثیره للحراره الغریزیه، فتنبعث منتشره لطلب الوصول الى المحبوب و لقائه، کما بین فى محله.
و المراد باطفائه تعالى عنه حراره الشوق: الهامه الصبر على مفارقه من یحبه و یشتاق الیه، لان الشوق یحصل من امور ثلاثه: الشعور بکمال المطلوب، و عدم القدره على الوصول الیه، و قله الصبر على المفارقه.
و اجاره: امنه و حفظه.
و الغم: ما یلحق الانسان بسبب مکروه نزل به، حتى کانه یغمى علیه.
و الوحشه: الخلوه و الانفراد عمن یانس به.
و انسه ذکر الاهل و الولد اى: امح عن قلبه حضور اهله و ولده بباله، حتى لا ینکل عن الغزو و الجهاد، او لا تفتر همته عما نواه.
و اثرت الحدیث اثرا- من باب قتل-: نقلته و رویته، و لما کان نقل الحدیث و روایته یستلزم الاعلام به و الارشاد لمضمونه، عبر علیه السلام عن ارشاده الى حسن النیه و اعلامه بها بنقلها و روایتها له.
و لا شک ان المراد بروایه حسن النیه: روایه فضائلها، و ما ورد فیها من التاکید فى اخلاصها و الاعتناء بصدقها، فیکون قد شبه الاعلام و الارشاد بالنقل و الروایه فى بیان تفاصیل فضلها، ثم ادخل الاعلام و الارشاد فى جنس الاثر الذى هو بمعنى الروایه بالتاویل المذکور، فاستعار له لفظ الاثر، ثم اشتق منه الفعل على طریق الاستعاره التبعیه.
و المعنى: الهمه و ارشده الى فضائل حسن النیه، حتى تحسن و تصدق نیته فى الغزو و الجهاد و تخلص لله تعالى.
و اما قول بعضهم: ان المعنى: و اختر له حسن النیه، فلا یصح، لا تفاق النسخ على ضبط «و اثر» بوصل الهمزهو ضم الثاء المثلثه على وزن «اقتل»، و لو کان بمعنى «اختر» لضبط بقطع الهمزه و مدها و کسر الثاء المثلثه، على وزن «قاتل» بصیغه الامر، من اثره ایثارا بمعنى: اختاره.
و اصله «ا اثر» بتحقیق الهمزتین من باب اکرم، فلینت الهمزه الثانیه استثقالا لاجتماع الهمزتین، و لم یسمع اثره اثرا من باب قتل بمعنى ا اثره ایثارا، فلا معدل عما ذکرناه.
و قوله: «بالعافیه» اى: کن له ولیا بالباسه العافیه، و هى دفاع الله عن العبد.
و اصحبته الشى ء اصحابا: جعلته له صاحبا، اى: و اجعل السلامه، و هى الخلوص من الافات، لازمه له لزوم الصاحب لصاحبه.
و اعفاه الله بمعنى: عافاه.
قال الجوهرى: عافاه الله و اعفاه بمعنى و الاسم العافیه.
و فى القاموس: عافاه الله من المکروه معافاه و عافیه: و هب له العافیه من العلل و البلایا کاعفاه.
و الجبن بالضم و بضمتین- رذیله التفریط من فضیله الشجاعه، یقال: جبن جبنا- على وزن قرب قربا- و جبانه فهو جبان اى: ضعیف القلب.
و الهمه الله الخیر: القاه فى روعه.
و الجراه بالضم: الشجاعه، و هى صرامه القلب على الاهوال و ربط الجاش فى المخاوف، و هى فضیله: بین التهور و الجبن، فالتهور: هو الثبات المذموم فى الامور المعطبه، و الجبن: هو الفزع المذموم من الامور المعطبه.
و انما قدم علیه السلام سوال عافیته من الجبن على سوال الهامه الجراه، لان التخلیه مقدمه على التحلیه.
و ارزقه الشده اى: اعطه القوه فى البدن و النفس، لیکون شدیدا على الکفار کما قال تعالى: «اشداء على الکفار رحماء بینهم».
و ایده الله تاییدا: قواه.
و النصره بالضم: اسم من نصره على عدوه نصرا- من باب قتل-: اعانه.
و فى القاموس: النصره: حسن المعونه.
و علمه اى: وفقه للتعلیم باعداده له بالفهم الثاقب، و السمع الواعى، و القلب المراعى، و تقییض للمعلم الناصح.
و التعلیم حقیقه: عباره عن فعل یترتب علیه العلم غالبا، و تعلیمه سبحانه لعباده یطلق على معنیین:
احدهما: ما یکون بدون واسطه بشر، و ذلک کحال الانبیاء، فانه یفیض علیهم العلوم و المعارف اما بواسطه ملک، او بدونه بان یلقى فى روعهم، او یخلق فیهم علما ضروریا بما یرید تعلیمهم ایاه، و منه: «و علم آدم الاسماء کلها»، و «و یعلمه الکتاب و الحکمه»، و «علمناه من لدنا علما».
و الثانى: ما یکون بواسطه بشر، و ذلک کحال سائر الناس، و منه: «فاذکروا الله کما علمکم ما لم تکونوا تعلمون»، «و لا یاب کاتب ان یکتب کما علمه الله».
و السیر: جمع سیره، و هى فى اللغه الطریقه، یقال: سار فى الناس سیره حسنه او قبیحه.
و المراد بالسیر هنا: احکام الجهاد، و یستفاد منه ان تغلیب اسم السیر على احکام الجهاد اصطلاح قدیم وقع فى الصدر الاول، فان الفقهاء اذا اطلقوا السیر ارادوا بها المغازى.
قال الفیومى: و غلب اسم السیر فى السنه الفقهاء على المغازى، انتهى.
و لذلک ترجم بعضهم کتاب الجهاد بکتاب السیر.
قال الرافعى: ترجموه بذلک لان الاحکام المذکوره فیه متلقاه من سیر رسول الله صلى الله علیه و آله فى غزواته، و مقصودهم به الکلام فى الجهاد و احکامه.
و السنن: جمع سنه، و المراد بها: الطریقه المحمدیه فرضا او ندبا عملا او عقیده، و قد تطلق السنن على المعلومات التى یتعلق بها العمل.
قال الراغب: المعلوم العملى: ما یجب ان یعلم ثم یعمل، و یسمى تاره السنن و السیاسات، و تاره الشرایع، و تاره احکام الشرع و مکارمه، و ذلک حکم العبادات، و حکم المعاملات، و حکم المطاعم، و حکم المناکح، و حکم المزاجر، انتهى.
و سدده اى: وفقه للسداد، و هو الصواب فى الحکم و هو القضاء.
و عزلت الشىء عن غیره عزلا- من باب ضرب-: نحیته عنه.
و الریاء: مصدر راءاه مراءاه و ریاء: اذا راى کل منهما الاخر، ثم غلب استعماله فى القصد بالطاعه لان یراه الناس، و ذلک لان المرائى لا یعمل الا اذا راى الناس و راوه، حتى اذا کان فى موضع لا یرى فیه احدا و لا یراه احد لم یعمل، فالمفاعله فى الریاء على بابها.
و قال الزمخشرى: هى مفاعله من الارائه، لان المرائى یرى الناس عمله و هم یرونه الثناء علیه و الاعجاب به، انتهى.
و فیه نظر، فان قولهم: وضع فاعل لنسبه اصله- و هو مصدر فعله الثلاثى- الى الفاعل متعلقا بغیره، مع ان الغیر فعل مثل ذلک، و قولهم: ان فاعل اصله فعل، زیدت بین الفاء و العین منه الف، صریح فى ان المفاعله لا تکون الا من ثلاثى، فتامله، فان اکثر المفسرین تبعوا الزمخشرى فى ذلک، و لم یتنبه احد منهم لما ذکرناه.
و اما قول صاحب القاموس: رایته مراءاه و رئاء: اریته على خلاف ما انا علیه، فهو بیان لحاصل المعنى لا بیان للمفاعله.
فان قلت: قد قالوا: عاطاه معاطاه اى اعطى کل منهم الاخر، و هو رباعى، فکیف تصح دعوى انحصار بناء المفاعله من الثلاثى؟
قلت: لیس المعاطاه مفاعله من اعطى، بل من عطى الثلاثى اللازم بمعنى تناول، لکنه لما نقل الى فاعل صار متعدیا لاجل تعلقه بالاخر، فهو مثل کارمنه من کرم، و ما شیته من مشى.
قال العلامه الجار بردى فى شرح الشافیه: و لاجل تعلق فاعل بالامر الاخر جاء غیر المتعدى اذا نقل الى فاعل متعدیا، نحو: کارمته، فان اصله لازم و قد تعدى هاهنا.
و خلصت الشى ء تخلیصا: میزته عن غیره.
و السمعه بالضم و الفتح، یقال: فعل ذلک ریاء و سمعه اى: لیراه الناس و یسمعوا به.
و المعنى: اصرف عنه و خلصه من قصد الریاء و السمعه فى عمله، لیکون خالصا لله، فیستعد لتلقى رحمته و قبول فضله، بالتوجه الیه و الانقطاع عما سواه.
و اما العامل للریاء و السمعه، اى: لیراه الناس و یسمعوا بحاله، کى یعود الیه منهم ما یتوقعه من مال او جاه او ثناء، و نحوه من الاغراض الباطله و الاعراض الزائله، فهو محجوب عن قبول فضل الله تعالى، مستوجب للخیبه و الحرمان، من حیث التفات نفسه الى ما سواه تعالى، و فى الحدیث عن النبى صلى الله علیه و آله انه قال: ان اخوف ما اخاف علیکم الشرک الاصغر، قالوا: و ما الشرک الاصغر یا رسول الله؟ قال: الریاء، یقول الله عز و جل یوم القیامه اذا جازى العباد باعمالهم: اذهبوا الى الذین کنتم تراوون فى الدنیا، فانظروا هل تجدون عندهم ثواب اعمالکم، و عنه صلى الله علیه و آله قال: الریاء اخفى من دبیب النمله السوداء فى اللیله الظلماء على المسح الاسود، و عن امیرالمومنین علیه السلام: اعملوا فى غیر ریاء و لا سمعه، فان من عمل لغیر الله یکله الله الى من عمل له.
و عن ابى عبدالله علیه السلام فى قول الله عز و جل: «فمن کان یرجو لقاء ربه فلیعمل عملا صالحا و لا یشرک بعباده ربه احدا» قال: الرجل یعمل شیئا من الثواب لا یطلب به وجه الله، انما یطلب تزکیه الناس، یشتهى ان یسمع به الناس، فهذا الذى اشرک بعباده ربه.
قال بعض العارفین: کنت لا ازال اجد من نفسى شوقا زائدا و منازعه شدیده الى الجهاد، و ان اقتل فى سبیل الله، فحمدت من نفسى ذلک، و قلت: ان الجهاد و القتل لیس من الامور التى یکون فیها حظ للنفس، فاخذت فى اهبه الغزو، ثم اتهمت نفسى و قلت: انها لا تدعو الى خیر ابدا، و لا بد لها فى ذلک من دسیسه، فجعلت اتامل السبب الداعى لها الى ذلک، حتى وقفت على انها راغبه فى ان یقال: قتل فلان فى سبیل الله و مات شهیدا، فخالفتها و رجعت عما نویت.
و من هنا قال العلماء: اجتناب الریاء من اصعب الامور، الا على من راض نفسه و ملکها الاخلاص، و لا یحصل ذلک الا لمن اخذت ید العنایه بزمامه.
قوله علیه السلام: «و اجعل فکره و ذکره و ظعنه و اقامته فیک و لک» الذکر: حضور معنى الشى ء فى النفس، ثم یکون تاره بالقلب و تاره باللسان.
و الفکر: تردد القلب بالتدبر لطلب المعانى، و قیل: هو ترتیب امور معلومه لیتوصل بها الى امور مجهوله.
و الظعن بفتحتین: اسم من ظعن ظعنا- من باب نفع- اى: ارتحل.
و الاقامه: مصدر اقام بالمکان اى: مکث فیه.
و فیک و لک: اى کائنا فى سبیلک و لاجل رضاک، حتى لا یشوب شیئا من اعماله غرض آخر، و الله اعلم.
الفاء: للتفریع و الترتیب.
و صاف اى: قابل، مفاعله من الصف، یقال: صاففنا العدو فى القتال اى:
رتبنا و قابلنا صفوفنا بصفوفهم، و منه حدیث: کان صلى الله علیه و آله مصاف العدو، اى: مقابلهم.
و عدوک و عدوه اى: المشرکین، وصفهم اولا: بعداوه الله تعالى لاثباتهم الشرک به و ابطال کلمته، و ثانیا: بعداوه المسلم لاظهار عداوته و قصدهم لمحاربته و هلاکه، کما قال تعالى: «ترهبون به عدو الله و عدوکم».
و تقلیلهم فى عینه: بان یراهم قلیلا، لیقوى قلبه على محاربتهم و لا یهابهم، و انما یتصور ذلک بصد الله تعالى العین عن رویه بعض دون بعض مع التساوى فى الشروط، لان الرویه و سائر الادراکات بمحض خلق الله تعالى لا تجب عند تحقق ما یجعله الفلاسفه شرطا، و لا تمتنع عند فقد بعضها، و قد فعل تعالى ذلک یوم بدر، فقلل المشرکین فى اعین المسلمین تثبیطا لهم، حتى قال ابن مسعود لمن الى جنبه: اتراهم سبعین؟ فقال: اراهم مائه، قال: فاسرنا منهم رجلا فقلنا له: کم کنتم؟ فقال: الفا.
و قلل المسلمین فى اعین المشرکین لیجترووا علیهم و لا یستعدوا لهم، حتى قال ابوجهل: ان محمدا و اصحابه اکله جزور، و ذلک حیث یقول عز من قائل فى محکم کتابه: «و اذ یریکموهم اذ التقیتم فى اعینکم قلیلا، و یقللکم فى اعینهم لیقضى الله امرا کان مفعولا».
قال صاحب الکشاف: فان قلت: باى طریق یبصرون الکثیر قلیلا؟ قلت: بان یستر الله عنهم بعضه بساتر، او یحدث فى عیونهم ما یستقلون له الکثیر، کما احدث فى اعین الحول ما یرون له الواحد اثنین.
قیل لبعضهم: ان الاحول یرى الواحد اثنین، و کان بین یدیه دیک واحد، فقال: ما لى لا ارى هذین الدیکین اربعه؟ انتهى.
و صغر شانهم فى قلبه اى: حقره و اذهب مهابته، من الصغار بالفتح: و هو الحقاره و الذل و المهانه، لا من الصغر کعنب: و هو خلاف العظیم فى الجرم.
و شانهم بهمز العین: اى امرهم و حالهم، و هو ما هم علیه من شده الباس و قوه الشوکه و کثره العدد و العدد، حتى لا یصده الالتفات الى شى ء من ذلک عن الاقدام علیهم.
و ادل له منهم و لا تدلهم منه اى: اجعل الکره و النصر و الغلبه له علیهم، و لا تجعل الکره و النصر و الغلبه لهم علیه.
قال الزمخشرى: ادال الله بنى فلان من عدوهم: جعل الکره لهم علیه، و مجازه: نزع الدوله من عدوهم و آتاهم ایاها.
و قال ابن الاثیر: فى الحدیث: ثقیف ندال علیهم و یدالون علینا، الاداله: الغلبه، یقال: ادیل لنا على اعدائنا اى: نصرنا علیهم، و منه حدیث ابى سفیان و هرقل: ندال علیه و یدال علینا، اى: نغلبه مره و یغلبنا اخرى و انما عدى ادل فى الاول باللام، مع ان اصله یتعدى بنفسه، کما وقع فى قوله «و لا تدلهم»، لتضمینه معنى الانتصار، اى: و انتصر له مدیلا منهم.
و فائده ذلک تاکید الاداله للغازى و المجاهد، لان فائده التضمین ان یدل بکلمه واحده على معنى کلمتین، و لذلک لم یات باللام فى قوله: «و لا تدلهم منه»، بل جاء به على اصله.
یدلک على هذا قول الزمخشرى: الفرق بین سمعت فلانا یتحدث و سمعت الیه یتحدث، ان المعدى بنفسه یفید الادراک، و المعدى بالى یفید الاصغاء مع الادراک.
و اما قول بعضهم: ان اللام فى «ادل له» لتقویه العامل، فلا یعول علیه، لان لام التقویه انما تزاد لتقویه عامل ضعیف، اما بتاخره نحو: «ان کنتم للرویا تعبرون»، او بکونه فرعا فى العمل نحو: «مصدقا لما معهم»، و اما العامل القوى فلا یوتى بها معه الا شاذا نادرا، نحو:
و لا الله یعطى للعصاه مناها و تخریج کلام المعصوم علیه السلام على الشاذ النادر لا وجه له.
قوله علیه السلام: «فان ختمت له بالسعاده» اى: ختمت له حیاته بالسعاده، و انما حذف المفعول لتعینه، و لان الغرض هو ذکر المختوم به. و المراد بالسعاده: الشهاده، کما یفسره قوله بعده: «و قضیت له بالشهاده»، و سمى الشهاده سعاده مجازا من باب تسمیه الشى ء باسم سببه، لان الشهاده سبب لحصول السعاده المطلقه التى هى حسن الحیاه فى الاخره، و هو اربعه اشیاء: بقاء بلافناء، و علم بلا جهل، و قدره بلا عجز، و غنى بلا فقر، و ایاها قصد تعالى بقوله: «و اما الذین سعدوا ففى الجنه خالدین فیها ما دامت السموات و الارض الا ما شاء ربک عطاء غیر مجذوذ».
و قوله علیه السلام: «ختمت» اى: اردت الختم، بقرینه جواب الشرط، و هو من باب اطلاق ما وضع للمسبب على السبب، لکون الختم مسببا عن ارادته.
قال السید الشریف: و التعبیر بالفعل عن ارادته نوع کثیر الموارد شائع الاستعمال.
قال ابن هشام: و اکثر ما یکون ذلک بعد اداه الشرط، نحو: «و ان حکمت فاحکم بینهم بالقسط»، «و ان عاقبتم فعاقبوا بمثل ما عوقبتم به»، و امثلته کثیره.
قوله علیه السلام: «و قضیت له بالشهاده» اى: حکمت، او امضیت الحکم، او اتممت و اکملت له عمره، فان القضاء یکون بمعنى الحکم و بمعنى امضاء الحکم و بمعنى الاتمام و الاکمال.
و الشهاده: القتل فى سبیل الله تعالى، سمى شهاده لان الله تعالى شهد لصاحبه بالجنه او لان ملائکه الرحمه شهدت نقل روحه الى الجنه، او لانه شهد له بالایمان و خاتمه الخیر بظاهر حاله، او لان علیه شاهدا یشهد بکونه شهیدا و هو الدم، فانه یبعث یوم القیامه و اوداجه تشخب دما، و قیل غیر ذلک، و قد تقدم فى آخر الروضه الاولى.
قوله علیه السلام: «فبعد ان یجتاح عدوک بالقتل» الفاء: رابطه لجواب الشرط، و الظرف متعلق بمحذوف اى: فلیکن ذلک من الختم له بالسعاده و القضاء له بالشهاده بعد ان یجتاح عدوک اى: یهلک عدوک و یستاصله بالقتل.
قال ابن الاثیر فى النهایه: فى الحدیث: ان ابى یرید ان یجتاح مالى، اى: یستاصله و یاتى علیه اخذا و انفاقا، و هو افتعال من الجائحه، و هى آفه تهلک الاموال و الثمار، و کل مصیبه عظیمه، و فتنه مبیره جائحه.
و قال الزمخشرى فى الفائق: الجائحه: اسم فاعل من جاحته تجوحه: اذا استاصلته، و هى المصیبه العظیمه فى المال التى تهلکه.
و ینبغى ان یوول قوله علیه السلام: «بعد ان یجتاح عدوک»، اما بحمل الاجتیاح على مشارفته، اى: بعد ان یشارف ان یجتاح عدوک، و التعبیر بالفعل عن مشارفته شائع الاستعمال، و منه: «و لیخش الذین لو ترکوا من خلفهم» اى: لو شارفوا ان یترکوا، و اما بحمل العدو على اکثرهم، لیکون منهم من قضیت الشهاده للغازى او المجاهد على یدیه، و الا اذا حمل على ظاهره من الاجتیاح بمعنى الاستئصال لجمیعهم حقیقه تعذرت الشهاده، لان المراد بها فى هذا المصاف، و لا یتصور ذلک مع استئصال العدو.
و ان فسرنا الاجتیاح بالاصابه بعظیم المکروه، کما قال ابو سلیمان الخطابى: اجتاحهم الزمان: اذا اصابهم بمکروه عظیم، فلا حاجه الى التاویل، اذ هو اعم من الاستئصال.
قوله علیه السلام: «و بعد ان یجهد بهم الاسر» قیل: الواو هنا بمعنى او، کما یدل علیه سیاق الکلام. و لا حاجه الى ذلک، لان الواو قد تعطف الشىء على لا حقه، فیجوز ان یکون الاسر قبل القتل و القتل لا حق به، و قدمه فى الذکر للاعتناء و الاهتمام بوقوعه.
و اما البعدیه فهى متعلقه بالختم و القضاء کالاولى، لا بالاجتیاح حتى یکون مفادها الترتیب.
و جهده الامر و المرض جهدا- من باب نفع-: بلغ منه المشقه.
و الباء فى قوله: «بهم»: اما زائده فى المفعول نحو: «فلیمدد بسبب الى السماء»، و اما لتضمین الجهد معنى الاضرار.
و الاسر: الاخذ بالقهر، و اصله الشد یقال: اسره اسرا- من باب ضرب-: اذا شده بالاسار ککتاب، و هو القد الذى یشد و یوثق به الاسیر.
و فى نسخه ابن ادریس: «و بعد ان یدیخهم الاسر» و ضبط بسکون الیاء المثناه قبل الخاء المعجمه من باب الافعال، و بتشدیدها من باب التفعیل، و کلاهما بمعنى یذللهم و یقرهم، من داخ اى: ذل و خضع.
قال ابن الاثیر: فى الحدیث: اداخ العرب و دان له الناس: اى: اذلهم. من داخ اى: ذل و ادخته انا.
و فیه: فقتح الکفره و دیخها، اى: اذلها و قهرها، یقال: دیخ و دوخ بمعنى واحد، و منه حدیث الدعاء: بعد ان یدیخهم الاسر، و بعضهم یرویه بالذال المعجمه، و هى لغه شاذه انتهى کلام ابن الاثیر.
و فى القاموس: داخ: ذل، و البلاد: قهرها و استولى على اهلها، کدوخها ودیخها.
قوله علیه السلام: «و بعد ان تامن اطراف المسلمین» الاطراف: جمع طرف بفتحتین، و هو هنا اما بمعنى الطائفه اى: طوائف المسلمین، و منه قوله تعالى: «لیقطع طرفا من الذین کفروا» اى: طائفه منهم، قیل: شبه من قتل منهم بطرف یقطع من البدن، و فى الحدیث: فمال طرف من المشرکین على النبى صلى الله علیه و آله، اى: قطعه عظیمه منهم.
و اما بمعنى الناحیه، فیکون على حذف مضاف اى: اطراف بلاد المسلمین.
قال فى الاساس: تفرقوا فى اطراف الارض اى: نواحیها.
و اسناد الامن الیها حینئذ مجاز حکمى، و المعنى: بعد ان یامن اهل النواحى من بلاد المسلمین.
قوله علیه السلام: «و بعد ان یولى عدوک مدبرین» ولى و تولى: انصرف ذاهبا، و قیل: ذهب هاربا.
و ادبر بمعنى: ولى، و اشتقاقه من الدبر بالضم و بضمتین، و هو من کل شى ء عقبه و موخره، لانه اذا ادبر عن الشى ء فقد جعله عقبه.
و مدبرین: حال موکده لعاملها معنى، لان الادبار و التولیه بمعنى، و انما یقال: ولى مدبرا: اذا انهزم و منه قوله تعالى: «ولى مدبرا» اى: ذهب منهزما، لان تولیه الدبر کنایه عن الانهزام.
قال الفیومى: ولاه دبره کنایه عن الهزیمه.
و قال بعضهم: و لا یقال: ولى مدبرا الا اذا رجع الى ورائه، حتى لو انهزم یمینا او شمالا لا یقال: انه ولى مدبرا. و هذا هو الصحیح الذى یقتضیه معنى الادبار، و الله اعلم.
