تجرید الاعتقاد (کتاب)

نویسنده	خواجه نصیرالدین طوسى
موضوع	کلام و عقاید شیعه
زبان	عربی
تعداد جلد	۱

«تجرید الاعتقاد» از تألیفات خواجه نصیرالدین طوسى (م، ۶۷۲ ق)، مشهورترین کتاب شیعه در علم کلام است. جهت‌گیری غالب مؤلف، ارائه نظام کلامی‌ ـ فلسفی در عقاید شیعی است. شروح و حواشی متعددی به فارسی و عربی بر این کتاب نگاشته‌اند که مشهورترین آن کتاب «کشف المراد فى شرح تجرید الاعتقاد» اثر علامه حلى است.

مؤلف

ابوجعفر نصیرالدین محمد بن محمدحسن طوسى، معروف به خواجه نصیرالدین طوسى (۵۹۷-۶۷۲ ق)، دانشمند بزرگ و نویسنده معروف، فیلسوف، محقق، منجم، متولد طوس، متوفی در بغداد بود. پدرش از علماى طوس بود و خواجه نصیرالدین مقدمات را از پدر فراگرفت و در جوانى به نیشابور رفت و از محضر استادان بزرگ بهره گرفت.

او در واقعه حمله مغول ۲۲ ساله بود و به قلاع اسماعیلى پناه برد و تا سال ۶۵۴ ق. در کنار ایشان بسر برد. پس از تسلط هلاکوخان، خواجه با او رابطه خوبى داشت و هلاکو او را بسیار گرامى مى داشت. در سال ۶۵۸ ق. از طرف هلاکو مأموریت یافت که رصدخانه مراغه را تأسیس کند و به امر هلاکو جمیع اوقاف ممالک ایلخانى در اختیار او قرار گرفت. خواجه توانست رصدخانه عظیمى احداث کند و عالمان بزرگ زمان را در آنجا گرد آورد. او کتابخانه بزرگ و ارزشمندى هم تأسیس کرد. نتیجه کار این گروه تنظیم زیج ایلخانى بود. خواجه تا آخر عمر در خدمت علم باقى ماند و على رغم نفوذ بسیارش، تمایلى به مقامات دنیوى نداشت.

از شاگردان خواجه نصیرالدین می توان به علامه حلى، سید عبدالکریم بن طاووس، قطب الدین شیرازى و شهاب الدین ابوبکر کازرونى اشاره نمود.

برخی از دیگر تألیفات او عبارتند از: تحریر اصول اقلیدس، اخلاق ناصرى، اثبات واجب تعالى، شرح اشارات ابن سینا، تلخیص المحصل و... .

نام کتاب

علامه شعرانی از شارحان کتاب «تجرید الاعتقاد» در مقدمه خود می گوید: نام کتاب در غالب تصانیف «تجرید الکلام» ضبط شده است، اما چون شرح علامه حلى قدس سرّه «کشف المراد فى شرح تجرید الاعتقاد» است و ما باین شرح عنایت تام داشتیم، در همه جاى کتاب «تجرید الاعتقاد» آوردیم. و آنچه خود مؤلف در متن فرمود «سمّیتُه تجرید العقائد» گویا شهرت این کتاب به «تجرید الاعتقاد» در نزد دیگران نیز به خاطر شیوع کتاب «کشف المراد» علامه حلی است که از دیرباز به عنوان متن درسی حوزه های علمیه بوده است.

موضوع و محتوای کتاب

«تجرید الاعتقاد» در علم کلام و بر اساس اعتقاد شیعه امامیه است و نفیس ترین کتاب اسلامى در کلام به شمار مى رود که تاکنون تصنیف شده است. تجریدالاعتقاد به جهت رویکرد خاص آن به فلسفه و کلام، نقطه عطفی در تاریخ کلام محسوب می‌شود. خواجه نصیر در این کتاب میان فلسفه مشائی و کلام شیعی تلفیقی به وجود آورده که سبب نزدیکی هرچه بیشتر فلسفه و کلام در میان متفکران شیعه شده است.

میزان اهتمام خواجه نصیرالدین به بحث امامت با تمایلات شیعی در عناوینی چون اثبات امامت حضرت علی (علیه‌السلام) و بیان مطاعن خلفای نخستین و عدم صلاحیت ایشان برای جانشینی رسول خدا و ادله قطعی افضل بودن امام علی (علیه‌السلام) و نص بر امامت ائمه اثناعشر (علیهم‌السلام) و حکم محاربان آنها فراوان است.

این کتاب داراى شش مقصد با عناوین زیر است:

مقصد اول، در امور عامه که داراى سه فصل است:

• ۱. در وجود و عدم؛

• ۲. در ماهیت و لواحق آن؛

• ۳. در علت و معلول.

مقصد دوم، در جواهر و اعراض که پنج فصل دارد:

• ۱. جواهر و اعراض؛

• ۲. اجسام؛

• ۳. بقیه احکام اجسام؛

• ۴. در جواهر مجرده؛

• ۵. در اعراض (کمّ و کیف و مضاف).

مقصد سوم، در اثبات صانع که سه فصل دارد:

• ۱. در وجود خداوند تعالى؛

• ۲. در صفات؛

• ۳. در افعال خداوند.

تمام این فصول خود به چندین مسئله تقسیم مى شوند که تحت عنوان «المسئله» از آن‌ها بحث مى شود.

مقصد چهارم، در نبوت.

مقصد پنجم، در امامت.

مقصد ششم، در معاد.

شروح و تعلیقات کتاب

«تجریدالاعتقاد» از ارزشمندترین و در عین حال مختصرترین متون کلامی شیعی به شمار می‌آید و به سبب همین ویژگی‌ها، از زمان تألیف شهرت یافته و دانشمندان فرقه‌های مختلف اسلامی شروح و حواشی متعددی به فارسی و عربی بر آن نگاشته‌اند. بر تجرید الاعتقاد تا کنون حدود شصت شرح نوشته شده است؛ از جمله: «کشف المراد» از علامه حلى، «تفرید الاعتماد» اثر ابوالعلاء بهشتی، شرح «تسدید القواعد» از شمس الدین محمود اصفهانى، شرح تجرید قوشچى، شرح ابن عمر و احمد بن محمد مصرى (م، ۷۵۷ ق)، شرح تجرید به نام «شوارق الالهام» از عبدالرزاق لاهیجى، شرح فارسى تجرید از علامه ابوالحسن شعرانى.

شرح علامه حلى و ملاعلى قوشچى با حواشى معروف آن‌ها که جلال الدین دوانى و سید صدرالدین دشتکى نگاشته اند، سال‌ها است که در حوزه هاى علمیه تدریس مى شوند.

اظهار نظرها در مورد کتاب

• علامه شعرانی گوید: کتابى است جامع و دقیق در کلام موافق مذهب امامیه و شرح بسیار بر آن نوشته‌اند و می توان گفت‌ در زمان ما کتاب منحصر بفرد است یعنى واجب عینى است بر هادیان طریق امامت که آن را بیاموزند.
• آیت الله مرتضی مطهری معتقد است که خواجه نصیرالدین طوسی با تالیف این کتاب، کلام را از سبک حکمت جدلی به سبک حکمت برهانی نزدیک کرده است.

منابع

• کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، نویسنده: محمدرضا ضمیری.
• دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله "تجریدالاعتقاد"، شماره ۳۲۹۲.
• دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد۱۴، مدخل "تجرید الاعتقاد".
• مقدمه شرح تجرید الاعتقاد، علامه شعرانی.