اوس بن صامت انصارى
«اوس بن صامت انصارى»[۱] -برادر عُبادة بن صامت-،[۲] از صحابه پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله و راویان حدیث و از شاعران خزرجی بود. او در جنگ هاى بدر، احد و خندق شرکت کرد و پس از رحلت پیامبر در بیت المقدس ساکن شد و در سال ۳۲ یا ۳۴ قمرى در رَمْله (از شهرهاى فلسطین)[۳] در ۷۲ یا ۸۵ سالگى[۴] از دنیا رفت.
درباره تندخویى اوس بن صامت در دوره کهنسالى گزارش هایى نقل شده است.[۵] در دوره اسلامى، وى نخستین فردى بود که همسرش را «ظهار» کرد.[۶] مفسران ذیل نخستین آیات سوره مجادله به این مسئله پرداخته‌اند.[۷]
بنا به گزارش راویان، روزى اوس بر همسرش خولة بنت ثعلبة خزرجیه، خشم گرفت و بنا به سنت جاهلىِ ظهار، همسرش را همچون مادرش دانست و بر خود حرام کرد؛ امّا پس از آن پشیمان شد. همسرش که براى چاره اندیشى نزد رسول خدا صلى الله علیه وآله رفته بود، زبان به گلایه گشود که اموالم را صرف و جوانیم را تباه کرد و اهل و خویشاوندانم را از پیرامونم پراکنده ساخت و حال که سالخورده شده‌ام، مرا ظهار کرده؛ لیکن از کار خویش پشیمان شده است. پیامبر فرمود: در این زمینه حکمى نازل نشده است. خوله دست به دعا برداشت و به خداوند شکوه کرد و منتظر ماند تا آن که این آیات نازل شد: «قَد سَمِعَ اللّهُ قَولَ الَّتى تُجادِلُک فى زَوجِها وتَشتَکى اِلَى اللّهِ... * اَلَّذینَ یُظاهِرونَ مِنکم مِن نِسائِهِم ما هُنَّ اُمَّهاتِهِم اِن اُمَّهاتُهُم اِلاَّ الّى ولَدنَهُم و اِنَّهُم لَیقولونَ مُنکرًا مِنَ القَولِ وزورًا و اِنَّ اللّهَ لَعَفُوٌّ غَفور * والَّذینَ یظاهِرونَ مِن نِسائِهِم ثُمَّ یعودونَ لِما قالوا فَتَحریرُ رَقَبَة مِن قَبلِ اَن یتَماسّا ذلِکم توعَظونَ بِهِ واللّهُ بِما تَعمَلونَ خَبیر * فَمَن لَم یجِد فَصیامُ شَهرَینِ مُتَتابِعَینِ مِن قَبلِ اَن یتَماسّا فَمَن لَم یستَطِع فَاِطعَامُ سِتّینَ مِسکینـًا ذلِک لِتُؤمِنوا بِاللّهِ و رَسولِهِ و تِلک حُدودُ اللّهِ ولِلکافِرینَ عَذابٌ اَلیم». (سوره مجادله، ۱-۴) با نزول این آیات، حکم کفاره ظهار به ترتیبِ اولویت، آزادى بنده، دو ماه روزه پیاپى یا اطعام ۶۰ فقیر تعیین شد؛ اما اوس که تهیدست بود، تنها با کمک پیامبر صلى الله علیه وآله توانست فقیرانى چند را اطعام کند.
بنا به برخى نقلها، پس از وفات وى دو تن از عموزاده‌هایش بنا به رسم جاهلى که ارث را میان مردان جنگجو قسمت مى‌کردند، اموال اوس را میان خود تقسیم کردند و به همسرش ام‌کجّه و فرزندان او سهمى ندادند. همسر او در مسجد فضیخ به حضور پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله شکایت برد. در این هنگام این آیه نازل شد: «لِلرِّجالِ نَصیبٌ مِمّا تَرَک الوالِدانِ والاَقرَبونَ ولِلنِّساءِ نَصیبٌ مِمّا تَرَک الوالِدانِ والاَقرَبونَ مِمّا قَلَّ مِنهُ اَو کثُرَ نَصیبـًا مَفروضاً» (سوره نساء، ۷) و بدین وسیله زنان و فرزندان خردسال نیز در شمار وارثان قرار گرفتند، از این‌رو پیامبر از تصرف عموزاده‌هاى اوس در اموال وى جلوگیرى کرد.[۸]
البته با توجه به نظر مورخان در تاریخ وفات اوس پس از رحلت پیامبر و نیز نداشتن همسرى به نام ام‌کجّه، این شأن نزول مورد تردید جدى قرار گرفته است.
پانویس
- ↑ الاستیعاب، ج۱، ص۲۰۷؛ الاصابه، ج۱، ص۳۰۲؛ اسدالغابه، ج۱، ص۳۲۳.
- ↑ رجال الطوسى، ص۲۳؛ البدایة و النهایه، ج۳، ص۲۴۷ـ۲۴۸؛ ج۷، ص۱۷۶.
- ↑ معجم البلدان، ج۳، ص۶۹.
- ↑ الاصابه، ج۱، ص۳۰۳؛ تهذیب التهذیب، ج۱، ص۳۴۸.
- ↑ مجمع البیان، ج۹، ص۳۷۱؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج۴، ص۳۴۱؛ الدرالمنثور، ج۸، ص۷۰.
- ↑ تفسیر قمى، ج۲، ص۳۶۵؛ التبیان، ج۹، ص۵۴۱؛ الاصابه، ج۱، ص۳۰۳.
- ↑ مجمع البیان، ج۹، ص۳۷۱؛ تفسیر قرطبى، ج۱۷، ص۱۷۶.
- ↑ تفسیر بغوى، ج۱، ص۳۱۴؛ الکشاف، ج۱، ص۵۰۳؛ روض‌الجنان، ج۵، ص۲۵۹.
منابع
- دائرةالمعارف قرآن کریم، محمدحسن درایتى، ج۵، ص۴۱-۴۲.
