غزوه تبوک

«تَبُوك» نام موضعى ميان حجر (ديار قوم ثمود) و شام بزرگ شمالى مدينه كنار مرز فلسطين است که در آنجا آخرين غزوه پيغمبر اسلام ـ در سال نهم هجرت ـ در آن واقع شد و آن غزوه به تبوك شهرت يافت.

چگونگی وقوع غزوه تبوک

اين غزوه را «فاضحه» نیز مى گفتند زيرا جمعى منافق مسلمان نما در اين سفر رسوا شدند و اين لشكر را جيش العسره گويند؛ چرا كه مسلمانان در آن، بر اثر دورى راه و كمبود آذوقه رنج فراوان ديدند.

انگيزه اين سفر آن بود كه كاروانى از شام به مدينه بازگشت و با خود خبر آورد كه سلطان روم تجهيز لشكر كرده و قبايل لخم و جذام و عامله و غسّان نيز به وى پيوسته، آهنگ هجوم به مدينه دارند؛ از اين رو رسول خدا، فرمان داد مسلمانان از دور و نزديك آماده جنگ شوند؛ ولى نظر به اين كه اين واقعه چند روزى پيش از رسيدن محصول و از جهتى سفرى دور و دراز و مستلزم هزينه و توشه فراوان بود و مسلمانان سخت در تنگناى كمبود خواربار بودند و موسم گرماى شديد نيز بود، اين سفر بس گران مى آمد و گروهى ضعيف الايمان در إعداد آن سستى نشان مى دادند.

ولى اكثر مسلمانان به محض شنيدن دستور به هر سختى و مشقت كه بود آماده شده رخت بستند و جمعى به جمع آورى وجوه امدادى پرداختند و هر كسى به قدر توان خويش ـ حتى از ضروريات زندگى خانواده هم كه بود ـ وجهى كمك كرد.

بالجمله سى هزار نفر مهياى نبرد شدند كه تنها هزار تن آنها سواره و بقيه پياده بودند و در اين ميان گروهى از منافقين مدينه به بهانه هائى در اين غزوه شركت نكرده و بعلاوه ديگران را نيز از رفتن منع مى نمودند و مى گفتند: شما فكر نكنيد اين جنگ مانند ديگر جنگها باشد؛ لشكر روم است و يك تن از شما را زنده نگذارند و حتى اين خيال را بسر مى پروراندند كه چون پيغمبر صلی الله علیه و آله شكست خورد، مدينه را به تصرف درآورند و بستگان رسول و ديگر مسلمانان را از شهر برانند.

لذا چون حضرت رسول از نيت سوء آنها آگاه شد، حضرت على علیه السلام را به جاى خويش در مدينه بگماشت و رهسپار تبوك گشت؛ اما منافقان ساكت نماندند و شايع ساختند كه پيغمبر از اين جهت «على» را با خود نبرد كه از او كدورتى به دل داشت. على علیه اسلام شتابان از شهر بيرون شد و در منزل «جرف»، به رسول خدا پيوست و ماجرا را به حضور ایشان معروض داشت.

پيغمبر او را به برگشت امر نمود و در حضور اصحاب اين جمله به وى فرمود: «أما ترضى ان تكون منّى بمنزلة هارون من موسى الاّ أنّه لا نبىّ بعدى» (دوست ندارى كه تو نسبت به من به منزله هارون باشى نسبت به موسى، با اين تفاوت كه تو پيغمبر نيستى زيرا پس از من پيغمبرى نباشد؟!)؛ از این رو حدیث مزبور به نام حدیث منزلت مشهور شد.

به هر حال سپاه اسلام به راه خويش ادامه داد و در هيچ سفرى چنين سختى و مشقت بر مسلمانان نرفته بود كه بيشتر لشكريان پياده و از نظر آذوقه آنچنان در مضيقه بودند كه گاه دو نفر به يك دانه خرما تغذيه مى نمودند و از حيث آب كه در منازل بين راه، آب ناياب بود و بسا شترى مى كشتند و رطوبت احشاى آن به جاى آب مى نوشيدند.

چنين بود تا به «تبوك» رسيدند ولی از سپاه روم اثرى نديدند و معلوم شد كه آن خبر از اصل دروغ بوده است؛ زيرا هراقليوس امپراطور روم از نخست و موقعى كه نامه پيغمبر صلی الله علیه و آله به دعوت وى به اسلام، به او رسيده بود نسبت به حضرت ارادتى خاص داشت ولى از بيم آنكه سلطنتش به خطر افتد از دعوت مردم به دين اسلام خوددارى مى كرد.

لاجرم حضرت، انديشمندانه اصحاب خود را به مشورت طلبيدند و فرمودند: خواهيد از اينجا آهنگ روم كنيم يا به مدينه بازگرديم؟ رأى اكثريت به بازگشت قرار گرفت لذا به مدينه بازگشتند.

حدیث منزلت

پیامبر اسلام، امام علی علیه السلام را در مدینه جانشین خود کرد و این تنها غزوه‌ای بود که علی علیه السلام در آن شرکت نکرد و جمله‌ای را به آن حضرت فرمود که طبق آن نسبت علی بن ابی طالب به پیامبر مانند نسبت هارون به موسی است جز این‌که نبوت با حضرت محمد خاتمه یافته است.

این حدیث که بعدها حدیث منزلت نامیده شد، به عنوان یکی از مهم‌ترین مناقب علی علیه‌السلام در آثار روایی به طرق گوناگون روایت گردید و به عنوان یکی از ادله نص بر خلافت بلافصل آن حضرت به آن استناد شد.

بازگشت به مدینه و وقایع پس از آن

پیامبر در رمضان سال نهم به مدینه بازگشت. آن حضرت عذر و سوگند کسانی را که از رفتن به غزوه تبوک سرباز زده بودند، پذیرفت و برایشان استغفار کرد اما امر فرمود که مسلمانان با سه تن از آنان، سخن نگویند و نشست و برخاست نکنند. آن سه تن توبه کردند و خداوند آیات ۱۱۷ تا ۱۱۹ سوره توبه را نازل فرمود و آنان را بخشید.

غزوه تبوک و آیاتی که در شأن آن نازل شد، منافقان را رسوا و اهداف و نقشه‌های بعدی آنان را برملا کرد و تأثیری بزرگ در گسترش و نفوذ اسلام در سراسر جزیرة العرب نهاد.

فواید غزوه تبوک

در اين غزوه هر چند جنگى رخ نداد ولى اين سفر را فوايد بسيار به همراه داشت از جمله:

• نمايش شوكت اسلام و فداكارى مسلمين و آمادگى آنها در آن شرايط در برابر روم، بزرگترين دشمن مسلمانان
• دیگر برافتادن نقاب نفاق از چهره برخى مسلمان نماها
• فايده ديگر معجزاتى كه از حضرت در آن سفر به وقوع پيوست و مزيد ايمان مؤمنان شد و در تاريخ به ثبت رسيد.

اصحاب عقبه

در بازگشت رسول خدا صلی الله علیه و آله از تبوك به مدينه، منافقانى كه همراه بودند تصميم گرفتند كه در گردنه ميان تبوك و مدينه (عقبه هرشى) شبانه رسول خدا را از بالاى شترش دراندازند تا در ميان دره افتد و كشته شود.

اين عده منافقان را بيشتر مورخان دوازده نفر گفته اند، اگر چه در تعيين دوازده نفر هم ميان مورخان اسلامى اختلاف است.

به هر حال، چون رسول خدا صلی الله علیه و آله نزديك آن گردنه رسيد، خداى متعال او را از تصميم منافقان باخبر ساخت، پس به اصحاب خود فرمود تا از وسط دره عبور كنند و خود از بالاى گردنه رهسپار شد، «عمار بن ياسر» و «حذيفة بن يمان» در ركاب وى بودند و منافقانى كه به منظور عملى سـاختن مقصود خود به دنبال وى مى رفتند، مى خواستند دست به كار شوند، رسول خدا به خشم آمد و حذيفه را فرمود تا آن ها را دور كند و چون حذيفه بر آن ها حمله برد از ترس آن كه رسوا شوند، با شتاب خود را به ميان سپاه انداختند مقريزى از ابن قتيبه، اسامى اصحاب عقبه را بدين ترتيب نقل مى كند:

1. عبداللّه بن ابى
2. سعد بن ابى سرح
3. ابو حاضر اعرابى
4. جلاس بن سويد
5. مجمع بن جاريه
6. مليح تيمى
7. حصين بن نمير
8. طعيمة بن ابيرق
9. مرة بن ربيع
10. ابو عامر راهب (پدر حنظله غسيل الملائكه)

منابع

• سید مصطفی حسینی دشتی، فرهنگ «معارف و معاریف».
• دانشنامه جهان اسلام، مدخل "غزوه تبوک" از علی بهرامیان، موسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامي، در دسترس در کتابخانه مدرسه فقاهت، تاریخ بازیابی: 7 اردیبهشت 1393.
• محمد ابراهيم آيتي، چكيده تاريخ پيامبر اكرم (ص)، به كوشش : دكتر ابوالقاسم گرجي، تلخيص : جعفر شريعتمداري ، بنياد پژوهشهاي اسلامي آستان قدس رضوي و سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاهها (سمت) ، چاپ اول : پاييز 1378 در دسترس در سایت غدیر، بازیابی:7 مهر 1393