تذکره: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز
 
(۳ نسخهٔ میانیِ همین کاربر نمایش داده نشده است)
سطر ۱: سطر ۱:
"تذكره" به كتابي اطلاق مي‌شود كه در شرح حال و آثار فرد يا گروهي خاص مانند شاعران، نويسندگان، نقاشان، خطاطان و جز آن نوشته شده باشد. برخي صاحب‌نظران به كتاب‌هايي كه فقط در سرگذشت و معرفي آثار شاعران و عارفان باشد، تذكره گفته‌اند.
+
{{مدخل دائرة المعارف|دائرة المعارف کتابداری و اطلاع رسانی}}
  
در حوزه ادبيات نيز در معناي اخص، تذكره به كتابي‌هايي گفته مي‌شود كه سرگذشت و زندگي شاعران و نمونه آثار و اشعار آنها را دربر گيرد. گاه نظرهاي انتقادي مؤلف يا ديگران درباره سروده‌هاي شاعران نيز در كتاب‌هاي تذكره ديده مي‌شود.
+
'''"تذکره"''' به کتابی اطلاق می‌شود که در شرح حال و آثار فرد یا گروهی خاص مانند شاعران، نویسندگان، نقاشان، خطاطان نوشته شده باشد. برخی صاحب‌نظران به کتاب‌هایی که فقط در سرگذشت و معرفی آثار شاعران و عارفان باشد، «تذکره» گفته‌اند. در حوزه ادبیات نیز در معنای اخص، تذکره به کتابی‌هایی گفته می‌شود که سرگذشت و زندگی شاعران و نمونه آثار و اشعار آنها را دربر گیرد. گاه نظرهای انتقادی مؤلف یا دیگران درباره سروده‌های شاعران نیز در کتاب‌های تذکره دیده می‌شود.
  
==تاريخچه==
+
==تاریخچه تذکره‌نویسی==
  
درباره سير تحول مفهوم كلمه تذكره از حوزه لغوي به حوزه اصطلاحي مي‌توان گفت اولين كتاب فارسي كه نام آن با كلمه تذكره همراه است، تذكره‌الاولياء فريدالدين عطار (540-618 ق) است. شرح حال 96 تن از اولياي مشايخ صوفيه با ذكر مناقب، مواعظ و سخنان حكمت‌آميز آنها در اين كتاب آمده است. مؤلف در مقدمه يادآور شده است كه "چون ديدم روزگاري پديد آمده است كه... اشرارالناس، اخيارالناس را فراموش كرده‌اند، تذكره‌اي ساختم اوليا را. اين كتاب را تذكره‌الاولياء نام نهادم".
+
درباره سیر تحول مفهوم کلمه «تذکره» از حوزه لغوی به حوزه اصطلاحی می‌توان گفت اولین کتاب فارسی که نام آن با کلمه تذکره همراه است، «[[تذکرة الاولیا (کتاب)|تذکرةالاولیاء]]» [[عطار نیشابوری|فریدالدین عطار]] (۵۴۰-۶۱۸ ق) است. شرح حال ۹۶ تن از اولیای مشایخ [[تصوف|صوفیه]] با ذکر [[مناقب]]، مواعظ و سخنان حکمت‌آمیز آنها در این کتاب آمده است. مؤلف در مقدمه یادآور شده است که "چون دیدم روزگاری پدید آمده است که... اشرارالناس، اخیارالناس را فراموش کرده‌اند، تذکره‌ای ساختم اولیا را. این کتاب را تذکره‌الاولیاء نام نهادم".
  
دومين كتابي كه كلمه تذكره را در عنوان خود دارد رساله‌اي با نام "تذكره" از خواجه نصيرالدين طوسي در آغاز و انجام است. در اين مورد نيز كلمه تذكره در معاني يادآوري و پنددادن به‌كار رفته است.
+
دومین کتابی که کلمه تذکره را در عنوان خود دارد رساله‌ای با نام "تذکره" از [[خواجه نصیرالدین طوسی|خواجه نصیرالدین طوسی]] در آغاز و انجام است. در این مورد نیز کلمه تذکره در معانی یادآوری و پنددادن به‌کار رفته است.
  
تذكره‌الشعراي دولتشاه سمرقندي (900 ق.) كه در سال 892 ق. تأليف شده، سومين كتاب فارسي با عنوان تذكره است كه در مقدمه آن لفظ تذكره به‌ معناي يادگار و كتابي در احوال شعرا بكار رفته است. به اين ترتيب تا پيش از قرن و دوره صفويه، كلمه تذكره در مفهوم لغوي آن بكار مي‌رفته و از آن پس اين كلمه مفهوم اصطلاحي يافته و به‌ تدريج عموميت بيشتري پيدا كرده است. از آن پس كلمه تذكره بيشترين كاربرد را در مفهوم "تذكره‌الشعرا" يافت؛ اما، امروزه گستره مفهومي اين اصطلاح وسيع‌تر شده است.
+
تذکرةالشعرای دولتشاه سمرقندی (۹۰۰ ق.) که در سال ۸۹۲ ق. تألیف شده، سومین کتاب فارسی با عنوان تذکره است که در مقدمه آن لفظ تذکره به‌ معنای یادگار و کتابی در احوال شعرا بکار رفته است. به این ترتیب تا پیش از قرن ۹ق. و دوره [[صفویه|صفویه]]، کلمه تذکره در مفهوم لغوی آن بکار می‌رفته و از آن پس این کلمه مفهوم اصطلاحی یافته و به‌ تدریج عمومیت بیشتری پیدا کرده است. از آن پس کلمه تذکره بیشترین کاربرد را در مفهوم "تذکرةالشعرا" یافت؛ اما امروزه گستره مفهومی این اصطلاح وسیع‌تر شده است.
  
در زبان عربي به كتاب‌هايي كه در ترجمه احوال باشد تذكره گفته نمي‌شود و اصطلاحاتي چون تراجم، طبقات، انساب، معجم و جز آن به‌كار مي‌رود. تذكره را مي‌توان گونه‌اي از سرگذشتنامه‌ با سابقه‌اي جديدتر و اندك تفاوتي در ساختار دانست. بيشتر تذكره‌هاي ادبي از سه قسمت مقدمه، متن و خاتمه تشكيل شده است.
+
در زبان عربی به کتاب‌هایی که در ترجمه احوال باشد «تذکره» گفته نمی‌شود و اصطلاحاتی چون تراجم، طبقات، انساب، معجم و جز آن به‌کار می‌رود. تذکره را می‌توان گونه‌ای از [[سرگذشتنامه‌نگاری|سرگذشتنامه‌]] با سابقه‌ای جدیدتر و اندک تفاوتی در ساختار دانست.  
  
به‌ طور معمول، مقدمه شامل حمد و منقبت پيامبر و ائمه و مدح پادشاهان وقت است كه به‌ دنبال آن، سبب و سال تأليف و گاه ماده تاريخ تأليف مي‌آيد. در مقدمه بسياري از تذكره‌ها درباره آغاز شعر فارسي، تحول آن، اقسام نظم و نثر، عروض و قافيه، صنايع ادبي، و جز آن مباحثي ديده مي‌شود، مانند تذكره سرو آزاد و بهارستان سخن؛ متن و اصل تذكره هر شاعر، اسم، كنيه، تخلص، القاب و نسب شاعر، مشاغل وي، آثار او با بحث مختصري درباره آنها، اسامي فرزندان و شاگردان وي و در نهايت نظر نويسنده تذكره يا ديگران درباره مقام ادبي و پايه علمي شاعر را دربر مي‌گيرد؛ در خاتمه برخي تذكره‌ها به بعضي از شاعران هم‌عصر نويسنده كه در متن نيامده اشاره مي‌شود، ماننذ تذكره خلاصه‌الافكار؛ شرح حال مؤلف تذكره و خاندان او به‌ همراه نمونه اشعار و تاريخ اتمام كتاب با ماده تاريخ نيز در خاتمه مي‌آيد كه تذكره ميخانه و مرآت الخيال از آن جمله‌اند.  
+
بیشتر تذکره‌های ادبی از سه قسمت مقدمه، متن و خاتمه تشکیل شده است. به‌ طور معمول، مقدمه شامل حمد و منقبت [[پیامبر اسلام|پیامبر]] و [[ائمه اطهار|ائمه]] و مدح پادشاهان وقت است که به‌ دنبال آن، سبب و سال تألیف و گاه ماده تاریخ تألیف می‌آید. در مقدمه بسیاری از تذکره‌ها درباره آغاز شعر فارسی، تحول آن، اقسام نظم و نثر، [[علم عروض|عروض]] و قافیه، صنایع ادبی، و جز آن مباحثی دیده می‌شود، مانند تذکره سرو آزاد و بهارستان سخن؛ متن و اصل تذکره هر شاعر، اسم، [[کنیه|کنیه]]، [[تخلص]]، القاب و نسب شاعر، مشاغل وی، آثار او با بحث مختصری درباره آنها، اسامی فرزندان و شاگردان وی و در نهایت نظر نویسنده تذکره یا دیگران درباره مقام ادبی و پایه علمی شاعر را دربر می‌گیرد؛ در خاتمه برخی تذکره‌ها به بعضی از شاعران هم‌عصر نویسنده که در متن نیامده اشاره می‌شود، ماننذ تذکره خلاصه‌الافکار؛ شرح حال مؤلف تذکره و خاندان او به‌ همراه نمونه اشعار و تاریخ اتمام کتاب با ماده تاریخ نیز در خاتمه می‌آید که تذکره میخانه و مرآت الخیال از آن جمله‌اند.
  
تذكره‌نويسي به زبان فارسي زماني در ايران آغاز شد كه چهار قرن از تأليف تذكره‌هاي عربي مي‌گذشت. نخستين كتاب شرح حال شاعران عرب را محمد بن عبدالسلام جمحي (231 ق.) نوشته است. بيشتر تذكره‌نويسان پس از او ايراني تبار بودند. ابن قتيبه دينوري (213 ـ 276 ق.)، در كتاب الشعر والشعرا، شرح حال و نمونه اشعار 206 تن از شاعران پارسي‌گوي را آورده است. ابوعبدالله هارون‌ بن علي بغدادي معروف به ابن ابي منصور (352 ق.) تذكره‌اي به نام البارغ في اخبارالشعراءالمولدين تأليف كرد كه چندين ذيل بر آن نوشته شد.
+
تذکره‌نویسی به زبان فارسی زمانی در [[ایران]] آغاز شد که چهار قرن از تألیف تذکره‌های عربی می‌گذشت. نخستین کتاب شرح حال شاعران عرب را محمد بن عبدالسلام جمحی (۲۳۱ ق.) نوشته است. بیشتر تذکره‌نویسان پس از او ایرانی تبار بودند. [[ابن قتیبه دینوری|ابن قتیبه دینوری]] (۲۱۳ ـ ۲۷۶ ق.)، در کتاب الشعر والشعرا، شرح حال و نمونه اشعار ۲۰۶ تن از شاعران پارسی‌گوی را آورده است. ابوعبدالله هارون‌ بن علی بغدادی معروف به ابن ابی منصور (۳۵۲ ق.) تذکره‌ای به نام «البارغ فی اخبار الشعراء المولدین» تألیف کرد که چندین ذیل بر آن نوشته شد.
  
ابومنصور عبدالملك ثعالبي (429 ق.) ذيل معروف يتيمه الدهر في محاسن اهل العصر را بر اين كتاب نوشت كه تمام شاعران پارسي‌گوي تا روزگار مؤلف را دربرمي‌گرفت و تتمه‌اليتيمه ذيلي بر اين كتاب است. ابوالحسن علي باخرزي (467 ق.) ذيل دميه‌القصر را بر كتاب ثعالبي نوشت و شرح حال شاعران پارسي‌گوي را تا دوره سلجوقي رسانيد.
+
ابومنصور عبدالملک ثعالبی (۴۲۹ ق.) ذیل معروف «یتیمة الدهر فی محاسن اهل العصر» را بر این کتاب نوشت که تمام شاعران پارسی‌گوی تا روزگار مؤلف را دربرمی‌گرفت و «تتمه‌الیتیمه» ذیلی بر این کتاب است. ابوالحسن علی باخرزی (۴۶۷ ق.) ذیل «دمیه‌القصر» را بر کتاب ثعالبی نوشت و شرح حال شاعران پارسی‌گوی را تا دوره سلجوقی رسانید. این کتاب ترجمه شاعران [[حجاز]]، [[شام]]، دیار بکر، آذربایجان، [[عراق]] عجم، ری، [[اصفهان]]، فارس، کرمان، و جز آن را دربرمی‌گرفت. ذیل‌های دیگری نیز بر این کتاب نوشته شده است.
  
اين كتاب ترجمه شاعران [[حجاز]]، [[شام]]، ديار بكر، آذربايجان، [[عراق]] عجم، ري، [[اصفهان]]، فارس، كرمان، و جز آن را دربرمي‌گرفت. ذيل‌هاي ديگري نيز بر اين كتاب نوشته شده است.
+
بهره‌گیری از تذکره‌های عربی، ایرانیان را به فکر تألیف تذکره‌های فارسی انداخت. رسمیت یافتن زبان فارسی به‌ عنوان زبان [[دیوان (تشکیلات اداری)|دیوانی]] و درباری، این فکر را قوت بخشید. سدیدالدین محمد عوفی «تذکره لباب‌الالباب» را در تقلید از «یتیمه‌الدهر» ثعالبی در سال‌های ۶۱۷-۶۱۸ ق. در ۲ جلد به نگارش درآورد. جلد اول این تذکره مشتمل بر شرح حال و آثار ۱۳۰ تن از پادشاهان، وزیران و دیوانیانی است که به زبان فارسی [[شعر]] گفته‌اند و جلد دوم ۱۶۹ شاعر پارسی گوی را دربرمی‌گیرد.
  
بهره‌گيري از تذكره‌هاي عربي، ايرانيان را به فكر تأليف تذكره‌هاي فارسي انداخت. رسميت يافتن زبان فارسي به‌ عنوان زبان ديواني و درباري، اين فكر را قوت بخشيد. سديدالدين محمد عوفي تذكره لباب‌الالباب را در تقليد از يتيمه‌الدهر ثعالبي در سال‌هاي 617-618 ق. در 2 جلد به نگارش درآورد. جلد اول اين تذكره مشتمل بر شرح حال و آثار 130 تن از پادشاهان، وزيران و ديوانياني است كه به زبان فارسي شعر گفته‌اند و جلد دوم 169 شاعر پارسي گوي را دربرمي‌گيرد.
+
«تذکره‌الشعرای» دولتشاه سمرقندی که در سال ۸۹۲ ق. به نام امیرعلی شیر نوایی تألیف شد، دومین تذکره شعرای پارسی‌گوی محسوب می‌شود. این تذکره که در یک مقدمه، هفت طبقه و یک خاتمه نوشته شده است، ۱۵۱ شاعر را دربرمی‌گیرد. اندکی پس از آن، امیرعلی شیر نوایی تذکره «مجالس‌النفایس» را به زبان ترکی جغتایی نوشت. ترجمه شاعران معاصر مؤلف در این تذکره آمده است. این تذکره چندین بار در قرن ۱۰ ق. به زبان فارسی ترجمه شده است. «لطایف‌نامه» یکی از این ترجمه‌هاست که در سال ۹۲۸ق. توسط فخری هراتی انجام شده است.  
  
تذكره‌الشعراي دولتشاه سمرقندي كه در سال 892 ق. به نام اميرعلي شير نوايي تأليف شد، دومين تذكره شعراي پارسي‌گوي محسوب مي‌شود. اين تذكره كه در يك مقدمه، هفت طبقه و يك خاتمه نوشته شده است، 151 شاعر را دربرمي‌گيرد. اندكي پس از آن، اميرعلي شير نوايي تذكره مجالس‌النفايس را به زبان تركي جغتايي نوشت. ترجمه شاعران معاصر مؤلف در اين تذكره آمده است. اين تذكره چندين بار در قرن 10 ق. به زبان فارسي ترجمه شده است.
+
«تحفه سامی» که نوشته سام میرزا در سال ۹۷۵ ق. است، ۷۰۰ شاعر ایرانی را معرفی می‌کند. «خلاصه‌الاشعار و زبده‌الافکار» که از مفصل‌ترین تذکره‌های عمومی فارسی است اندکی پس از آن توسط تقی‌الدین کاشی به رشته تحریر درآمد و در سال‌های ۹۹۳ ق. و ۱۰۱۶ ق. مورد تجدید نظر مؤلف قرار گرفت. «عرفات‌العاشقین» تألیف تقی‌الدین بن معین‌الدین اوحدی بلیانی شامل شرح حال ۳۳۰۰ شاعر پارسی‌گوی است که در سال‌های ۱۰۲۲-۱۰۲۴ ق. در آگره هند تألیف شده است.
  
لطايف‌نامه يكي از اين ترجمه‌هاست كه در سال 928ق. توسط فخري هراتي انجام شده است. تحفه سامي كه نوشته سام ميرزا در سال 975 ق. است، 700 شاعر ايراني را معرفي مي‌كند. خلاصه‌الاشعار و زبده‌الافكار كه از مفصل‌ترين تذكره‌هاي عمومي فارسي است اندكي پس از آن توسط تقي‌الدين كاشي به رشته تحرير درآمد و در سال‌هاي 993 ق. و 1016 ق. مورد تجديد نظر مؤلف قرار گرفت. عرفات‌العاشقين تأليف تقي‌الدين بن معين‌الدين اوحدي بلياني شامل شرح حال 3300 شاعر پارسي‌گوي است كه در سال‌هاي 1022-1024 ق. در آگره هند تأليف شده است.
+
==تذکره‌نویسی در هند و پاکستان==
  
==تذكره‌نويسي در هند و پاكستان==
+
با فتح هندوستان توسط شاهان غزنوی، زبان فارسی به‌ عنوان زبان رسمی و ادبی وارد این کشور شد. تذکره‌نویسی نیز چون دستور زبان و فرهنگ‌نویسی، در این شبه قاره سهم بزرگی در زبان و ادب فارسی دارد. «لباب‌الالباب» به‌ عنوان نخستین تذکره فارسی در این شبه قاره تألیف شد.
  
با فتح هندوستان توسط شاهان غزنوي، زبان فارسي به‌ عنوان زبان رسمي و ادبي وارد اين كشور شد. تذكره‌نويسي نيز چون دستور زبان و فرهنگ‌نويسي، در اين شبه قاره سهم بزرگي در زبان و ادب فارسي دارد. لباب‌الالباب به‌ عنوان نخستين تذكره فارسي در اين شبه قاره تأليف شد.
+
هر چند که نثر کتاب، مصنوع و اشعار انتخابی آن متکلف هستند، به‌ عنوان تنها منبع بازمانده از شاعران متقدم پارسی‌گوی اهمیت بسیاری دارد. تا سه قرن بعد، تذکره‌ای در هندوستان تألیف نشد ولی از قرن ۱۰ ق. تذکره‌نویسی سیر صعودی خود را در این منطقه آغاز کرد.
  
هر چند كه نثر كتاب، مصنوع و اشعار انتخابي آن متكلف هستند به‌ عنوان تنها منبع بازمانده از شاعران متقدم پارسي‌گوي اهميت بسياري دارد. تا سه قرن بعد، تذكره‌اي در هندوستان تأليف نشد ولي از قرن 10 ق. تذكره‌نويسي سير صعودي خود را در اين منطقه آغاز كرد.
+
در نخستین دوره حکومت تیموریان تنها دو تذکره‌نگار، هندی‌الاصل بودند و بقیه از سایر نقاط به این کشور مهاجرت کرده بودند؛ ولی در دومین دوره تقریباً همه تذکره‌نگاران هندی‌الاصل بودند. تذکره‌هایی که در هند تألیف شده نشان‌دهنده تحول [[شعر]] فارسی در این منطقه هستند و برای مطالعه سیر تحول شعر فارسی و سرگذشت شاعران فارسی‌گوی هند اهمیت دارند.
  
در نخستين دوره حكومت تيموريان تنها دو تذكره‌نگار، هندي‌الاصل بودند و بقيه از ساير نقاط به اين كشور مهاجرت كرده بودند؛ ولي در دومين دوره تقريباً همه تذكره‌نگاران هندي‌الاصل بودند. تذكره‌هايي كه در هند تأليف شده نشان‌دهنده تحول شعر فارسي در اين منطقه هستند و براي مطالعه سير تحول شعر فارسي و سرگذشت شاعران فارسي‌گوي هند اهميت دارند.
+
تذکره‌نویسی در شبه قاره هند بیش از [[ایران]] رواج داشته و از مهم‌ترین تذکره‌های تألیف شده در این کشور در قرن دهم می‌توان به «روضه‌السلاطین» و نفایس‌المآثر»؛ در قرن یازدهم به «خلاصه‌الاشعار» و «زبده‌الافکار»، «میخانه» و «عرفات‌العاشقین» و «عرصات‌العارفین»؛ در قرن دوازدهم به «مرآه‌الخیال»، «سرو آزاد» و «مجمع‌النفایس»؛ در قرن سیزدهم به «مخزن‌الغرایب»، «نتایج‌الافکار» و «شمع انجمن»؛ و در قرن چهاردهم به «ریاض‌العارفین»، «سخنوران چشم دیده» و «حدیث حیات» اشاره کرد. از نیمه دوم قرن چهاردهم تذکره‌نویسی در این کشور سیر نزولی یافت و چند تذکره‌ای هم که نگاشته شده جزو تحقیقات دانشگاهی و پایان‌نامه‌های دکتری بوده است.
  
تذكره‌نويسي در شبه قاره هند بيش از ايران رواج داشته و از مهم‌ترين تذكره‌هاي تأليف شده در اين كشور در قرن دهم مي‌توان به روضه‌السلاطين و نفايس‌المآثر؛ در قرن يازدهم به خلاصه‌الاشعار و زبده‌الافكار، ميخانه و عرفات‌العاشقين و عرصات‌العارفين؛ در قرن دوازدهم به مرآه‌الخيال، سرو آزاد و مجمع‌النفايس؛ در قرن سيزدهم به مخزن‌الغرايب، نتايج‌الافكار و شمع انجمن؛ و در قرن چهاردهم به رياض‌العارفين، سخنوران چشم ديده و حديث حيات اشاره كرد. از نيمه دوم قرن چهاردهم تذكره‌نويسي در اين كشور سير نزولي يافت و چند تذكره‌اي هم كه نگاشته شده جزو تحقيقات دانشگاهي و پايان‌نامه‌هاي دكتري بوده است.
+
==تذکره‌های برجای مانده==
  
==تذكره‌هاي برجاي مانده==
+
تذکره‌نویسی، از آغاز سیر صعودی را پیموده است. از قرن هفتم هجری تنها «لباب‌الالباب» عوفی باقی است. از قرن هشتم ۲ مورد، از قرن نهم ۷ مورد از قرن دهم ۳۳ مورد، از قرن یازدهم ۵۸ مورد، از قرن دوازدهم ۷۲ مورد، از قرن سیزدهم ۱۵۱ مورد و از قرن چهاردهم ۲۰۰ مورد تذکره بر جای مانده است.
  
تذكره‌نويسي، از آغاز سيرصعودي را پيموده است. از قرن هفتم هجري تنها لباب‌الالباب عوفي باقي است. از قرن هشتم 2 مورد، از قرن نهم 7 مورد از قرن دهم 33 مورد، از قرن يازدهم 58 مورد، از قرن دوازدهم 72 مورد، از قرن سيزدهم 151 مورد و از قرن چهاردهم 200 مورد تذكره بر جاي مانده است.
+
در قرن‌های ۱۳ و ۱۴ ق. همگام با دگرگونی در نوع و کیفیت تذکره‌ها، نوع دیگری از کتاب‌های ادبی ظهور کرد. کتاب‌های تاریخ ادبیات و تاریخ‌نویسی ادبی ـ که از قرن سیزدهم آغاز شده بود ـ جایگزین تذکره‌ها و تذکره‌نویسی شد. البته تذکره‌نویسی همچنان به مسیر خود ادامه داده است. تذکره‌هایی که از قرن چهاردهم باقی‌مانده اکثراً محلی است ولی به تذکره‌های عظیمی چون «سخنوران نامی معاصر ایران» از سید محمدباقر برقعی در ده جلد که تا زمان تحریر این مقاله شش جلد آن به‌ چاپ رسیده است، نیز می‌توان اشاره کرد.
  
در قرن‌هاي 13 و 14 ق. همگام با دگرگوني در نوع و كيفيت تذكره‌ها، نوع ديگري از كتاب‌هاي ادبي ظهور كرد. كتاب‌هاي تاريخ ادبيات و تاريخ‌نويسي ادبي ـ كه از قرن سيزدهم آغاز شده بود ـ جايگزين تذكره‌ها و تذكره‌نويسي شد. البته تذكره‌نويسي همچنان به مسير خود ادامه داده است. تذكره‌هايي كه از قرن چهاردهم باقي‌مانده اكثراً محلي است ولي به تذكره‌هاي عظيمي چون سخنوران نامي معاصر ايران از سيد محمدباقر برقعي در ده جلد كه تا زمان تحرير مقاله شش جلد آن به‌ چاپ رسيده است، نيز مي‌توان اشاره كرد.
+
از میان مهم‌ترین تذکره‌های برجای مانده از دوره [[صفویه|صفوی]] به بعد موارد زیر شایان توجه است: «ریاض‌الشعراء» نوشته واله داغستانی در سال ۱۱۶۱ ق.؛ «خزانه عامره» تألیف میرغلامعلی آزاد بلگرامی (۱۲۰۰ ق.)؛ «آتشکده» نوشته لطفعلی بیگ‌آذر (۱۱۹۵ ق.)؛ «سفینه خوشگو» نوشته محمد افضل سرخوش؛ «انجمن خاقان» نوشته راوی بایندری تألیف ۱۲۳۴ ق.؛ «مجمع‌الفصحا» نوشته رضاقلی خان هدایت در سال ۱۲۸۸ ق. که جامع‌ترین تذکره فارسی است و «حدیقه‌الشعرا» نوشته احمد دیوان بیگی (۱۳۱۰ ق.).
  
از ميان مهم‌ترين تذكره‌هاي برجاي مانده از دوره صفوي به بعد موارد زير شايان توجه است: رياض‌الشعراء نوشته واله داغستاني در سال 1161 ق.؛ خزانه عامره تأليف ميرغلامعلي آزاد بلگرامي (1200 ق.)؛ آتشكده نوشته لطفعلي بيگ‌آذر (1195 ق.)؛ سفينه خوشگو نوشته محمد افضل سرخوش؛ انجمن خاقان نوشته راوي بايندري تأليف 1234 ق.؛ مجمع‌الفصحا نوشته رضاقلي خان هدايت در سال 1288 ق. كه جامع‌ترين تذكره فارسي است و حديقه‌الشعرا نوشته احمد ديوان بيگي (1310 ق.).
+
==تقسیم‌بندی تذکره‌ها==
  
==تقسيم‌بندي تذكره‌ها==
+
تذکره‌ها را از نظر دامنه به عام و خاص تقسیم کرده‌اند. تذکره عام به تذکره‌هایی گفته می‌شود که بدون در نظر گرفتن زمان، مکان، نوع، مضمون، قالب اشعار، موقعیت شاعر و جز آن به معرفی شاعران بپردازد و آثار آنها را ذکر کند؛ به عبارت دیگر تمام شاعران پارسی‌گوی را دربرگیرد. نخستین تذکره عام فارسی «لباب‌الالباب» عوفی است.
  
تذكره‌ها را از نظر دامنه به عام و خاص تقسيم كرده‌اند. تذكره عام به تذكره‌هايي گفته مي‌شود كه بدون در نظر گرفتن زمان، مكان، نوع، مضمون، قالب اشعار، موقعيت شاعر و جز آن به معرفي شاعران بپردازد و آثار آنها را ذكر كند؛ به عبارت ديگر تمام شاعران پارسي‌گوي را دربرگيرد. نخستين تذكره عام فارسي لباب‌الالباب عوفي است.
+
تذکره خاص به معرفی گروه خاصی از شاعران می‌پردازد و خود انواع گوناگون دارد:
  
تذكره خاص به معرفي گروه خاصي از شاعران مي‌پردازد و خود انواع گوناگون دارد:
+
#تذکره‌های محلی که شعرای منطقه خاصی را معرفی می‌کنند و ممکن است یک شهر، یک منطقه یا یک ولایت در محدوده این تذکره‌ها قرار گیرد، مانند «سخنوران یزد» تألیف اردشیر خاضع یزدی یا «سخنوران آذربایجان».
 +
#تذکره‌های عصری که دوره زمانی محدودی را دربر می‌گیرند که بعضی از آنها فقط به معرفی شاعران هم‌عصر مؤلف می‌پردازند. تذکره «انجمن‌آرا» و «تذکره نصرآبادی» تألیف میرزا محمدطاهر نصرآبادی که شاعران عصر [[صفویه]] را معرفی می‌کند، در زمره این‌گونه تذکره‌ها قرار می‌گیرد.
 +
#تذکره‌های موضوعی که بر موضوع و مضمون خاصی از اشعار از قبیل [[مرثیه|مرثیه‌]]<nowiki/>گویی، حماسه‌سرایی، منقبت‌سرایی و جز آن توجه دارند. به‌ طور مثال، تذکره «میکده» شاعرانی را دربرمی‌گیرد که ساقی‌نامه سروده‌اند.
 +
#تذکره‌های قالب شعری که در آن، قالب خاصی از شعر مورد نظر تذکره‌نویس است؛ مانند [[غزل]]، [[رباعی|رباعی]]، [[مثنوی (قالب شعر)|مثنوی]] و جز آن. تذکره هفت آسمان که در ترجمه احوال شاعران مثنوی‌ سراست، «بستان‌العشاق» تألیف علیرضا میرزا قاجار [[تخلص|متخلص]] به شهره در ترجمه احوال غزل‌سرایان و «بستان‌الفضایل» تألیف همو در شرح حال قصیده سرایان، نمونه‌هایی از این گروه هستند.
 +
#تذکره‌های طبقاتی که منحصر به طبقه معینی از شاعران، از قبیل شاهان، وزیران، عارفان و جز آن است. تذکره «ریاض‌العارفین» نوشته رضا قلی‌خان هدایت در ۱۲۶۰ ق، شرح حال ۳۵۴ شاعرِ عارف و عارف شاعرِ را دربر می‌گیرد.
  
# تذكره‌هاي محلي كه شعراي منطقه خاصي را معرفي مي‌كنند و ممكن است يك شهر، يك منطقه يا يك ولايت در محدوده اين تذكره‌ها قرار گيرد، مانند سخنوران يزد تأليف اردشير خاضع يزدي يا سخنوران آذربايجان.
+
برخی تذکره‌ها در چند گروه قرار می‌گیرند. تذکره «سرو آزاد» هم دوره مشخص و هم مکان خاصی را درنظر دارد و شاعرانی که در فاصله سال‌های ۱۰۰۰ تا ۱۱۶۶ ق. در هندوستان متولد شده یا به هندوستان آمده‌اند، در این کتاب معرفی شده‌اند.  
# تذكره‌هاي عصري كه دوره زماني محدودي را دربر مي‌گيرند كه بعضي از آنها فقط به معرفي شاعران هم‌عصر مؤلف مي‌پردازند. تذكره انجمن‌آرا و تذكره نصرآبادي تأليف ميرزا محمدطاهر نصرآبادي كه شاعران عصر صفويه را معرفي مي‌كند، در زمره اين‌گونه تذكره‌ها قرار مي‌گيرد.
 
# تذكره‌هاي موضوعي كه بر موضوع و مضمون خاصي از اشعار از قبيل مرثيه‌گويي، حماسه‌سرايي، منقبت‌سرايي و جز آن توجه دارند. به‌ طور مثال، تذكره ميكده شاعراني را دربرمي‌گيرد كه ساقي‌نامه سروده‌اند.
 
# تذكره‌هاي قالب شعري كه در آن، قالب خاصي از شعر مورد نظر تذكره‌نويس است؛ مانند غزل، رباعي، مثنوي و جز آن. تذكره هفت آسمان كه در ترجمه احوال شاعران مثنوي‌ سراست، بستان‌العشاق تأليف عليرضا ميرزا قاجار متخلص به شهره در ترجمه احوال غزل‌سرايان و بستان‌الفضايل تأليف همو در شرح حال قصيده سرايان، نمونه‌هايي از اين گروه هستند.
 
# تذكره‌هاي طبقاتي كه منحصر به طبقه معيّني از شاعران، از قبيل شاهان، وزيران، عارفان و جز آن است. تذكره رياض‌العارفين نوشته رضا قلي‌خان هدايت در 1260 ق.، شرح حال 354 شاعرِ عارف و عارف شاعرِ را دربر مي‌گيرد. برخي تذكره‌ها در چند گروه قرار مي‌گيرند.
 
  
تذكره سروآزاد هم دوره مشخص و هم مكان خاصي را درنظر دارد و شاعراني كه در فاصله سال‌هاي 1000 تا 1166 ق. در هندوستان متولد شده يا به هندوستان آمده‌اند، در اين كتاب معرفي شده‌اند. تذكره‌ها را با توجه به ساده يا مصنوع بودن نثرشان نيز تقسيم كرده‌اند. اصالت مطالب تذكره‌ها نيز در تقسيم‌بندي آنها مؤثر بوده است. برخي محققان تذكره‌هاي اصيل را تذكره‌هايي مي‌دانند كه همه مطالب آن از خود تذكره‌نويس باشد و از تذكره‌هاي ديگر نقل و اقتباس نكرده باشد.
+
تذکره‌ها را با توجه به ساده یا مصنوع بودن نثرشان نیز تقسیم کرده‌اند. اصالت مطالب تذکره‌ها نیز در تقسیم‌بندی آنها مؤثر بوده است. برخی محققان تذکره‌های اصیل را تذکره‌هایی می‌دانند که همه مطالب آن از خود تذکره‌نویس باشد و از تذکره‌های دیگر نقل و اقتباس نکرده باشد.
  
ذكر اسامي شاعران در تذكره‌ها ممكن است داراي ترتيب‌هاي زير باشد:
+
ذکر اسامی شاعران در تذکره‌ها ممکن است دارای ترتیب‌های زیر باشد:
  
# الفبايي كه اسامي شاعران را به ترتيب الفباي حرف اول اسم يا تخلص شاعر آورده‌اند، مانند نفايس‌المآثر و عرفات‌العاشقين.
+
#الفبایی، که اسامی شاعران را به ترتیب الفبای حرف اول اسم یا تخلص شاعر آورده‌اند، مانند نفایس‌المآثر و عرفات‌العاشقین.
# تاريخي كه در آن اسامي شاعران با توجه به سال درگذشت آنها مرتب شده است، مانند خلاصه‌الاشعار و ميخانه.
+
#تاریخی، که در آن اسامی شاعران با توجه به سال درگذشت آنها مرتب شده است، مانند خلاصه‌الاشعار و میخانه.
# جغرافيايي كه شاعران با توجه به موطنشان تقسيم‌بندي مي‌شوند و در ذيل نام هر منطقه، شهر يا كشور شاعران آن ناحيه معرفي مي‌گردند، هفت اقليم و لطايف‌الخيال به اين‌گونه مرتب شده‌اند.
+
#جغرافیایی، که شاعران با توجه به موطنشان تقسیم‌بندی می‌شوند و در ذیل نام هر منطقه، شهر یا کشور شاعران آن ناحیه معرفی می‌گردند، هفت اقلیم و لطایف‌الخیال به این‌گونه مرتب شده‌اند.
# مذهبي كه بر مبناي مذهب تقسيم شده‌اند. به‌ طور مثال، گل رعنا و انيس‌الاحبا در ابتدا شاعران مسلمان و سپس شاعران هندو را معرفي مي‌كنند. البته در ذيل هر مذهب نظم الفبايي رعايت شده است.
+
#مذهبی، که بر مبنای مذهب تقسیم شده‌اند. به‌ طور مثال، گل رعنا و انیس‌الاحبا در ابتدا شاعران مسلمان و سپس شاعران هندو را معرفی می‌کنند. البته در ذیل هر مذهب نظم الفبایی رعایت شده است.
# ارزش شعري كه در آن پايه ادبي شاعر سبب تقدم يا تأخر نام وي شده است، مانند مجمع‌الشعراي جهانگيري.
+
#ارزش شعری، که در آن پایه ادبی شاعر سبب تقدم یا تأخر نام وی شده است، مانند مجمع‌الشعرای جهانگیری.
# موقعيت اجتماعي و شغلي كه در آن تقسيم‌بندي فصول و ابواب فرعي با توجه به شغل شاعر انجام گرفته است. به‌ طور مثال در تذكره محك شعرا ابتدا پادشاه سپس شاهزادگان آنگاه امراي دربار و در انتها نام ساير شاعران آمده است.
+
#موقعیت اجتماعی و شغلی، که در آن تقسیم‌بندی فصول و ابواب فرعی با توجه به شغل شاعر انجام گرفته است. به‌ طور مثال در تذکره محک شعرا ابتدا پادشاه سپس شاهزادگان آنگاه امرای دربار و در انتها نام سایر شاعران آمده است.
# بدون قاعده كه در آن از نظم و قاعده خاصي براي ترتيب اسامي شاعران استفاده نشده است، مانند تذكره‌المعاصرين حزين، رياض‌الفردوس، و خزينه‌الشعرا.
+
#بدون قاعده، که در آن از نظم و قاعده خاصی برای ترتیب اسامی شاعران استفاده نشده است، مانند تذکره‌المعاصرین حزین، ریاض‌الفردوس، و خزینه‌الشعرا.
  
==تذكره‌هاي غيرادبي==
+
==تذکره‌های غیرادبی==
  
ممكن است سرگذشت افراد ديگري چون هنرمندان، دانشمندان و جز آن نيز تحت نام تذكره بيايد. از اين‌گونه تذكره‌ها از كتاب تذكره‌الخطّاطين، نوشته ميرزا سنگلاخ بجنوردي خراساني (1294ق.) مي‌توان ياد كرد. اين كتاب در آداب خوشنويسي و شرح زندگي خوشنويسان به زبان فارسي است؛ تذكره‌الائمه تأليف محمدباقر بن محمدتقي لاهيجي در سال 1085 ق. در شرح حال كرامات، معجزات و فضايل [[ائمه اطهار]] علیهم السلام نوشته شده است.
+
ممکن است سرگذشت افراد دیگری چون هنرمندان، دانشمندان و جز آن نیز تحت نام تذکره بیاید. از این‌گونه تذکره‌ها از کتاب تذکره‌الخطّاطین، نوشته میرزا سنگلاخ بجنوردی خراسانی (۱۲۹۴ق.) می‌توان یاد کرد. این کتاب در آداب خوشنویسی و شرح زندگی خوشنویسان به زبان فارسی است؛ تذکره‌الائمه تألیف محمدباقر بن محمدتقی لاهیجی در سال ۱۰۸۵ ق. در شرح حال کرامات، [[معجزه|معجزات]] و فضایل [[ائمه اطهار]] علیهم السلام نوشته شده است. در این اثر به ۲۰۰ کتاب از تألیفات دانشمندان [[اهل سنت|اهل تسنّن]] درباره فضایل [[امام علی]] علیه السلام اشاره شده است.  
  
در اين اثر به 200 كتاب از تأليفات دانشمندان اهل تسنّن درباره فضايل [[امام علی]] علیه السلام اشاره شده است. برخي تذكره‌ها نيز سرگذشت و آثار فرد واحدي را دربر مي‌گيرند؛ به‌ طور مثال تذكره‌العظيميه، نوشته محمدابراهيم كرباسي (1362ق.) درباره زندگي و سرگذشت عبدالعظيم حسني است. اين كتاب در يك مقدمه، دوازده تذكره و يك خاتمه تدوين شده است.
+
برخی تذکره‌ها نیز سرگذشت و آثار فرد واحدی را دربر می‌گیرند؛ به‌ طور مثال تذکره‌العظیمیه، نوشته محمدابراهیم کرباسی (۱۳۶۲ق.) درباره زندگی و سرگذشت [[حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام|حضرت عبدالعظیم حسنی]] است. این کتاب در یک مقدمه، دوازده تذکره و یک خاتمه تدوین شده است.
  
 
==منابع==
 
==منابع==
* [http://portal.nlai.ir/daka/Wiki%20Pages/%D8%AA%D8%B0%D9%83%D8%B1%D9%87.aspx دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "تذكره" از مژده كمالي‌فرد]، بازیابی: 9 مرداد 1392.
+
 
 +
*[http://portal.nlai.ir/daka/Wiki%20Pages/%D8%AA%D8%B0%D9%83%D8%B1%D9%87.aspx دائرةالمعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "تذکره" از مژده کمالی‌فرد]، بازیابی: ۹ مرداد ۱۳۹۲.
  
 
[[رده:سرگذشت نامه ها]]
 
[[رده:سرگذشت نامه ها]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۶ ژوئیهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۱:۰۵

Icon-encycolopedia.jpg

این صفحه مدخلی از دائرة المعارف کتابداری و اطلاع رسانی است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)


"تذکره" به کتابی اطلاق می‌شود که در شرح حال و آثار فرد یا گروهی خاص مانند شاعران، نویسندگان، نقاشان، خطاطان نوشته شده باشد. برخی صاحب‌نظران به کتاب‌هایی که فقط در سرگذشت و معرفی آثار شاعران و عارفان باشد، «تذکره» گفته‌اند. در حوزه ادبیات نیز در معنای اخص، تذکره به کتابی‌هایی گفته می‌شود که سرگذشت و زندگی شاعران و نمونه آثار و اشعار آنها را دربر گیرد. گاه نظرهای انتقادی مؤلف یا دیگران درباره سروده‌های شاعران نیز در کتاب‌های تذکره دیده می‌شود.

تاریخچه تذکره‌نویسی

درباره سیر تحول مفهوم کلمه «تذکره» از حوزه لغوی به حوزه اصطلاحی می‌توان گفت اولین کتاب فارسی که نام آن با کلمه تذکره همراه است، «تذکرةالاولیاء» فریدالدین عطار (۵۴۰-۶۱۸ ق) است. شرح حال ۹۶ تن از اولیای مشایخ صوفیه با ذکر مناقب، مواعظ و سخنان حکمت‌آمیز آنها در این کتاب آمده است. مؤلف در مقدمه یادآور شده است که "چون دیدم روزگاری پدید آمده است که... اشرارالناس، اخیارالناس را فراموش کرده‌اند، تذکره‌ای ساختم اولیا را. این کتاب را تذکره‌الاولیاء نام نهادم".

دومین کتابی که کلمه تذکره را در عنوان خود دارد رساله‌ای با نام "تذکره" از خواجه نصیرالدین طوسی در آغاز و انجام است. در این مورد نیز کلمه تذکره در معانی یادآوری و پنددادن به‌کار رفته است.

تذکرةالشعرای دولتشاه سمرقندی (۹۰۰ ق.) که در سال ۸۹۲ ق. تألیف شده، سومین کتاب فارسی با عنوان تذکره است که در مقدمه آن لفظ تذکره به‌ معنای یادگار و کتابی در احوال شعرا بکار رفته است. به این ترتیب تا پیش از قرن ۹ق. و دوره صفویه، کلمه تذکره در مفهوم لغوی آن بکار می‌رفته و از آن پس این کلمه مفهوم اصطلاحی یافته و به‌ تدریج عمومیت بیشتری پیدا کرده است. از آن پس کلمه تذکره بیشترین کاربرد را در مفهوم "تذکرةالشعرا" یافت؛ اما امروزه گستره مفهومی این اصطلاح وسیع‌تر شده است.

در زبان عربی به کتاب‌هایی که در ترجمه احوال باشد «تذکره» گفته نمی‌شود و اصطلاحاتی چون تراجم، طبقات، انساب، معجم و جز آن به‌کار می‌رود. تذکره را می‌توان گونه‌ای از سرگذشتنامه‌ با سابقه‌ای جدیدتر و اندک تفاوتی در ساختار دانست.

بیشتر تذکره‌های ادبی از سه قسمت مقدمه، متن و خاتمه تشکیل شده است. به‌ طور معمول، مقدمه شامل حمد و منقبت پیامبر و ائمه و مدح پادشاهان وقت است که به‌ دنبال آن، سبب و سال تألیف و گاه ماده تاریخ تألیف می‌آید. در مقدمه بسیاری از تذکره‌ها درباره آغاز شعر فارسی، تحول آن، اقسام نظم و نثر، عروض و قافیه، صنایع ادبی، و جز آن مباحثی دیده می‌شود، مانند تذکره سرو آزاد و بهارستان سخن؛ متن و اصل تذکره هر شاعر، اسم، کنیه، تخلص، القاب و نسب شاعر، مشاغل وی، آثار او با بحث مختصری درباره آنها، اسامی فرزندان و شاگردان وی و در نهایت نظر نویسنده تذکره یا دیگران درباره مقام ادبی و پایه علمی شاعر را دربر می‌گیرد؛ در خاتمه برخی تذکره‌ها به بعضی از شاعران هم‌عصر نویسنده که در متن نیامده اشاره می‌شود، ماننذ تذکره خلاصه‌الافکار؛ شرح حال مؤلف تذکره و خاندان او به‌ همراه نمونه اشعار و تاریخ اتمام کتاب با ماده تاریخ نیز در خاتمه می‌آید که تذکره میخانه و مرآت الخیال از آن جمله‌اند.

تذکره‌نویسی به زبان فارسی زمانی در ایران آغاز شد که چهار قرن از تألیف تذکره‌های عربی می‌گذشت. نخستین کتاب شرح حال شاعران عرب را محمد بن عبدالسلام جمحی (۲۳۱ ق.) نوشته است. بیشتر تذکره‌نویسان پس از او ایرانی تبار بودند. ابن قتیبه دینوری (۲۱۳ ـ ۲۷۶ ق.)، در کتاب الشعر والشعرا، شرح حال و نمونه اشعار ۲۰۶ تن از شاعران پارسی‌گوی را آورده است. ابوعبدالله هارون‌ بن علی بغدادی معروف به ابن ابی منصور (۳۵۲ ق.) تذکره‌ای به نام «البارغ فی اخبار الشعراء المولدین» تألیف کرد که چندین ذیل بر آن نوشته شد.

ابومنصور عبدالملک ثعالبی (۴۲۹ ق.) ذیل معروف «یتیمة الدهر فی محاسن اهل العصر» را بر این کتاب نوشت که تمام شاعران پارسی‌گوی تا روزگار مؤلف را دربرمی‌گرفت و «تتمه‌الیتیمه» ذیلی بر این کتاب است. ابوالحسن علی باخرزی (۴۶۷ ق.) ذیل «دمیه‌القصر» را بر کتاب ثعالبی نوشت و شرح حال شاعران پارسی‌گوی را تا دوره سلجوقی رسانید. این کتاب ترجمه شاعران حجاز، شام، دیار بکر، آذربایجان، عراق عجم، ری، اصفهان، فارس، کرمان، و جز آن را دربرمی‌گرفت. ذیل‌های دیگری نیز بر این کتاب نوشته شده است.

بهره‌گیری از تذکره‌های عربی، ایرانیان را به فکر تألیف تذکره‌های فارسی انداخت. رسمیت یافتن زبان فارسی به‌ عنوان زبان دیوانی و درباری، این فکر را قوت بخشید. سدیدالدین محمد عوفی «تذکره لباب‌الالباب» را در تقلید از «یتیمه‌الدهر» ثعالبی در سال‌های ۶۱۷-۶۱۸ ق. در ۲ جلد به نگارش درآورد. جلد اول این تذکره مشتمل بر شرح حال و آثار ۱۳۰ تن از پادشاهان، وزیران و دیوانیانی است که به زبان فارسی شعر گفته‌اند و جلد دوم ۱۶۹ شاعر پارسی گوی را دربرمی‌گیرد.

«تذکره‌الشعرای» دولتشاه سمرقندی که در سال ۸۹۲ ق. به نام امیرعلی شیر نوایی تألیف شد، دومین تذکره شعرای پارسی‌گوی محسوب می‌شود. این تذکره که در یک مقدمه، هفت طبقه و یک خاتمه نوشته شده است، ۱۵۱ شاعر را دربرمی‌گیرد. اندکی پس از آن، امیرعلی شیر نوایی تذکره «مجالس‌النفایس» را به زبان ترکی جغتایی نوشت. ترجمه شاعران معاصر مؤلف در این تذکره آمده است. این تذکره چندین بار در قرن ۱۰ ق. به زبان فارسی ترجمه شده است. «لطایف‌نامه» یکی از این ترجمه‌هاست که در سال ۹۲۸ق. توسط فخری هراتی انجام شده است.

«تحفه سامی» که نوشته سام میرزا در سال ۹۷۵ ق. است، ۷۰۰ شاعر ایرانی را معرفی می‌کند. «خلاصه‌الاشعار و زبده‌الافکار» که از مفصل‌ترین تذکره‌های عمومی فارسی است اندکی پس از آن توسط تقی‌الدین کاشی به رشته تحریر درآمد و در سال‌های ۹۹۳ ق. و ۱۰۱۶ ق. مورد تجدید نظر مؤلف قرار گرفت. «عرفات‌العاشقین» تألیف تقی‌الدین بن معین‌الدین اوحدی بلیانی شامل شرح حال ۳۳۰۰ شاعر پارسی‌گوی است که در سال‌های ۱۰۲۲-۱۰۲۴ ق. در آگره هند تألیف شده است.

تذکره‌نویسی در هند و پاکستان

با فتح هندوستان توسط شاهان غزنوی، زبان فارسی به‌ عنوان زبان رسمی و ادبی وارد این کشور شد. تذکره‌نویسی نیز چون دستور زبان و فرهنگ‌نویسی، در این شبه قاره سهم بزرگی در زبان و ادب فارسی دارد. «لباب‌الالباب» به‌ عنوان نخستین تذکره فارسی در این شبه قاره تألیف شد.

هر چند که نثر کتاب، مصنوع و اشعار انتخابی آن متکلف هستند، به‌ عنوان تنها منبع بازمانده از شاعران متقدم پارسی‌گوی اهمیت بسیاری دارد. تا سه قرن بعد، تذکره‌ای در هندوستان تألیف نشد ولی از قرن ۱۰ ق. تذکره‌نویسی سیر صعودی خود را در این منطقه آغاز کرد.

در نخستین دوره حکومت تیموریان تنها دو تذکره‌نگار، هندی‌الاصل بودند و بقیه از سایر نقاط به این کشور مهاجرت کرده بودند؛ ولی در دومین دوره تقریباً همه تذکره‌نگاران هندی‌الاصل بودند. تذکره‌هایی که در هند تألیف شده نشان‌دهنده تحول شعر فارسی در این منطقه هستند و برای مطالعه سیر تحول شعر فارسی و سرگذشت شاعران فارسی‌گوی هند اهمیت دارند.

تذکره‌نویسی در شبه قاره هند بیش از ایران رواج داشته و از مهم‌ترین تذکره‌های تألیف شده در این کشور در قرن دهم می‌توان به «روضه‌السلاطین» و نفایس‌المآثر»؛ در قرن یازدهم به «خلاصه‌الاشعار» و «زبده‌الافکار»، «میخانه» و «عرفات‌العاشقین» و «عرصات‌العارفین»؛ در قرن دوازدهم به «مرآه‌الخیال»، «سرو آزاد» و «مجمع‌النفایس»؛ در قرن سیزدهم به «مخزن‌الغرایب»، «نتایج‌الافکار» و «شمع انجمن»؛ و در قرن چهاردهم به «ریاض‌العارفین»، «سخنوران چشم دیده» و «حدیث حیات» اشاره کرد. از نیمه دوم قرن چهاردهم تذکره‌نویسی در این کشور سیر نزولی یافت و چند تذکره‌ای هم که نگاشته شده جزو تحقیقات دانشگاهی و پایان‌نامه‌های دکتری بوده است.

تذکره‌های برجای مانده

تذکره‌نویسی، از آغاز سیر صعودی را پیموده است. از قرن هفتم هجری تنها «لباب‌الالباب» عوفی باقی است. از قرن هشتم ۲ مورد، از قرن نهم ۷ مورد از قرن دهم ۳۳ مورد، از قرن یازدهم ۵۸ مورد، از قرن دوازدهم ۷۲ مورد، از قرن سیزدهم ۱۵۱ مورد و از قرن چهاردهم ۲۰۰ مورد تذکره بر جای مانده است.

در قرن‌های ۱۳ و ۱۴ ق. همگام با دگرگونی در نوع و کیفیت تذکره‌ها، نوع دیگری از کتاب‌های ادبی ظهور کرد. کتاب‌های تاریخ ادبیات و تاریخ‌نویسی ادبی ـ که از قرن سیزدهم آغاز شده بود ـ جایگزین تذکره‌ها و تذکره‌نویسی شد. البته تذکره‌نویسی همچنان به مسیر خود ادامه داده است. تذکره‌هایی که از قرن چهاردهم باقی‌مانده اکثراً محلی است ولی به تذکره‌های عظیمی چون «سخنوران نامی معاصر ایران» از سید محمدباقر برقعی در ده جلد که تا زمان تحریر این مقاله شش جلد آن به‌ چاپ رسیده است، نیز می‌توان اشاره کرد.

از میان مهم‌ترین تذکره‌های برجای مانده از دوره صفوی به بعد موارد زیر شایان توجه است: «ریاض‌الشعراء» نوشته واله داغستانی در سال ۱۱۶۱ ق.؛ «خزانه عامره» تألیف میرغلامعلی آزاد بلگرامی (۱۲۰۰ ق.)؛ «آتشکده» نوشته لطفعلی بیگ‌آذر (۱۱۹۵ ق.)؛ «سفینه خوشگو» نوشته محمد افضل سرخوش؛ «انجمن خاقان» نوشته راوی بایندری تألیف ۱۲۳۴ ق.؛ «مجمع‌الفصحا» نوشته رضاقلی خان هدایت در سال ۱۲۸۸ ق. که جامع‌ترین تذکره فارسی است و «حدیقه‌الشعرا» نوشته احمد دیوان بیگی (۱۳۱۰ ق.).

تقسیم‌بندی تذکره‌ها

تذکره‌ها را از نظر دامنه به عام و خاص تقسیم کرده‌اند. تذکره عام به تذکره‌هایی گفته می‌شود که بدون در نظر گرفتن زمان، مکان، نوع، مضمون، قالب اشعار، موقعیت شاعر و جز آن به معرفی شاعران بپردازد و آثار آنها را ذکر کند؛ به عبارت دیگر تمام شاعران پارسی‌گوی را دربرگیرد. نخستین تذکره عام فارسی «لباب‌الالباب» عوفی است.

تذکره خاص به معرفی گروه خاصی از شاعران می‌پردازد و خود انواع گوناگون دارد:

  1. تذکره‌های محلی که شعرای منطقه خاصی را معرفی می‌کنند و ممکن است یک شهر، یک منطقه یا یک ولایت در محدوده این تذکره‌ها قرار گیرد، مانند «سخنوران یزد» تألیف اردشیر خاضع یزدی یا «سخنوران آذربایجان».
  2. تذکره‌های عصری که دوره زمانی محدودی را دربر می‌گیرند که بعضی از آنها فقط به معرفی شاعران هم‌عصر مؤلف می‌پردازند. تذکره «انجمن‌آرا» و «تذکره نصرآبادی» تألیف میرزا محمدطاهر نصرآبادی که شاعران عصر صفویه را معرفی می‌کند، در زمره این‌گونه تذکره‌ها قرار می‌گیرد.
  3. تذکره‌های موضوعی که بر موضوع و مضمون خاصی از اشعار از قبیل مرثیه‌گویی، حماسه‌سرایی، منقبت‌سرایی و جز آن توجه دارند. به‌ طور مثال، تذکره «میکده» شاعرانی را دربرمی‌گیرد که ساقی‌نامه سروده‌اند.
  4. تذکره‌های قالب شعری که در آن، قالب خاصی از شعر مورد نظر تذکره‌نویس است؛ مانند غزل، رباعی، مثنوی و جز آن. تذکره هفت آسمان که در ترجمه احوال شاعران مثنوی‌ سراست، «بستان‌العشاق» تألیف علیرضا میرزا قاجار متخلص به شهره در ترجمه احوال غزل‌سرایان و «بستان‌الفضایل» تألیف همو در شرح حال قصیده سرایان، نمونه‌هایی از این گروه هستند.
  5. تذکره‌های طبقاتی که منحصر به طبقه معینی از شاعران، از قبیل شاهان، وزیران، عارفان و جز آن است. تذکره «ریاض‌العارفین» نوشته رضا قلی‌خان هدایت در ۱۲۶۰ ق، شرح حال ۳۵۴ شاعرِ عارف و عارف شاعرِ را دربر می‌گیرد.

برخی تذکره‌ها در چند گروه قرار می‌گیرند. تذکره «سرو آزاد» هم دوره مشخص و هم مکان خاصی را درنظر دارد و شاعرانی که در فاصله سال‌های ۱۰۰۰ تا ۱۱۶۶ ق. در هندوستان متولد شده یا به هندوستان آمده‌اند، در این کتاب معرفی شده‌اند.

تذکره‌ها را با توجه به ساده یا مصنوع بودن نثرشان نیز تقسیم کرده‌اند. اصالت مطالب تذکره‌ها نیز در تقسیم‌بندی آنها مؤثر بوده است. برخی محققان تذکره‌های اصیل را تذکره‌هایی می‌دانند که همه مطالب آن از خود تذکره‌نویس باشد و از تذکره‌های دیگر نقل و اقتباس نکرده باشد.

ذکر اسامی شاعران در تذکره‌ها ممکن است دارای ترتیب‌های زیر باشد:

  1. الفبایی، که اسامی شاعران را به ترتیب الفبای حرف اول اسم یا تخلص شاعر آورده‌اند، مانند نفایس‌المآثر و عرفات‌العاشقین.
  2. تاریخی، که در آن اسامی شاعران با توجه به سال درگذشت آنها مرتب شده است، مانند خلاصه‌الاشعار و میخانه.
  3. جغرافیایی، که شاعران با توجه به موطنشان تقسیم‌بندی می‌شوند و در ذیل نام هر منطقه، شهر یا کشور شاعران آن ناحیه معرفی می‌گردند، هفت اقلیم و لطایف‌الخیال به این‌گونه مرتب شده‌اند.
  4. مذهبی، که بر مبنای مذهب تقسیم شده‌اند. به‌ طور مثال، گل رعنا و انیس‌الاحبا در ابتدا شاعران مسلمان و سپس شاعران هندو را معرفی می‌کنند. البته در ذیل هر مذهب نظم الفبایی رعایت شده است.
  5. ارزش شعری، که در آن پایه ادبی شاعر سبب تقدم یا تأخر نام وی شده است، مانند مجمع‌الشعرای جهانگیری.
  6. موقعیت اجتماعی و شغلی، که در آن تقسیم‌بندی فصول و ابواب فرعی با توجه به شغل شاعر انجام گرفته است. به‌ طور مثال در تذکره محک شعرا ابتدا پادشاه سپس شاهزادگان آنگاه امرای دربار و در انتها نام سایر شاعران آمده است.
  7. بدون قاعده، که در آن از نظم و قاعده خاصی برای ترتیب اسامی شاعران استفاده نشده است، مانند تذکره‌المعاصرین حزین، ریاض‌الفردوس، و خزینه‌الشعرا.

تذکره‌های غیرادبی

ممکن است سرگذشت افراد دیگری چون هنرمندان، دانشمندان و جز آن نیز تحت نام تذکره بیاید. از این‌گونه تذکره‌ها از کتاب تذکره‌الخطّاطین، نوشته میرزا سنگلاخ بجنوردی خراسانی (۱۲۹۴ق.) می‌توان یاد کرد. این کتاب در آداب خوشنویسی و شرح زندگی خوشنویسان به زبان فارسی است؛ تذکره‌الائمه تألیف محمدباقر بن محمدتقی لاهیجی در سال ۱۰۸۵ ق. در شرح حال کرامات، معجزات و فضایل ائمه اطهار علیهم السلام نوشته شده است. در این اثر به ۲۰۰ کتاب از تألیفات دانشمندان اهل تسنّن درباره فضایل امام علی علیه السلام اشاره شده است.

برخی تذکره‌ها نیز سرگذشت و آثار فرد واحدی را دربر می‌گیرند؛ به‌ طور مثال تذکره‌العظیمیه، نوشته محمدابراهیم کرباسی (۱۳۶۲ق.) درباره زندگی و سرگذشت حضرت عبدالعظیم حسنی است. این کتاب در یک مقدمه، دوازده تذکره و یک خاتمه تدوین شده است.

منابع