اسرار الآیات (کتاب)

اسرار الایات کتابی است از صدرالمتالهین شیرازی که با هدف نشان دادن تطابق «وحی و عقل» به نگارش درآمده است.

مؤلف

بر اساس تصريح مؤلف در ابتداى كتاب، نام اين كتاب عبارت است از أسرار الآيات و أنوار البينات. مؤلف آن محمد بن ابراهيم شيرازى معروف به صدرالمتألهين متوفى سال 1050 هـ.ق و يا 1045 هـ.ق است.

موضوع

موضوع مورد بحث صدرالمتألهين در اين كتاب عبارت است از الهيات به معناى اخص شامل بخش‌هاى واجب و صفات و افعال او و نبوت و معاد.

انگيزه تأليف

مؤلف در ضمن بيان آيه فلما أنبأهم بأسمائهم... مى‌گويد: ضمير هم در اسمائهم به اسماء الهى برمى‌گردد و اسماء عبارتند از جواهر عقلى نورانى و مثل كلى الهى كه آنها مظاهر اولى اسماءاند همان گونه كه انواع مادى مظاهر ثانوى اسماء و مظاهر آنها هستند بنابراين اين آيه به رأى و نظر اساطين حكمت كه مى‌گويند هر نوعى، جوهرى عقلى و مثالى كلى دارد اشاره مى‌كند.

سپس مى‌گويد: غرض ما در اين كتاب چيزى جز اين نيست كه به اسرارى از آيات قرآنى اشاره كنيم: ليس غرضنا في هذا الكتاب إلا إشارة إجمالية إلى أسرار بعض آيات القرآن.

بنابراين مؤلف در اين كتاب در پى اين هدف است كه روشن كند مطالب حق حكمى بازگو كننده نكات موجود در آيات قرآنى است ولذا هر مدعايى را كه مطرح مى‌كند پس از اشاره اجمالى به استدلال برهانى آن به بيان قرآنى مى‌پردازد و با آيات زيادى آن را اثبات و تأييد مى‌كند.

تاريخ تأليف

تاريخ دقيق تأليف كتاب معلوم نيست اما به ظن غالب مى‌توان حدس زد اين كتاب حدودا همزمان با تأليف شرح اصول كافى يعنى سال 1044 هـ.ق تأليف شده است، زيرا در صفحه 205 بعد از آوردن حديثى مى‌گويد در اين حديث به بخشى از اصول علم النفس اشاره رفته است سپس بحث مفصل در اين موضوع را به كتاب‌هاى ديگرش ارجاع مى‌دهد و مى‌گويد: من أراد الاطلاع فليطالع كتابنا الكبير المسمى بالأسفار الأربعة والمجلد الأول من تفسيرنا الكبير المسمى ذلك المجلد المفتتح بمفاتيح الغيب و غيرهما من المطولات والمتوسطات.

از اين عبارت مى‌توان مدعاى فوق را حدس زد زيرا بعد از نام بردن از اسفار و تفسير كه از جمله كتاب‌هاى طولانى صدرالمتألهين مى‌باشند كلمه و غيرهما من المطولات را ذكر مى‌كند و چون كتاب‌هاى مطوله صدرالمتألهين عبارتند از اسفار و تفسير و شرح اصول كافى و در اين عبارت از اسفار و تفسيرش به اسم نام مى‌برد بنابراين بايد گفت: مراد او از غيرهما من المطولات، شرح اصول كافى است.

بنابراين بايد نتيجه گرفت صدرالمتألهين أسرار الآيات را همزمان با شرح اصول كافى در دست تأليف داشته است و چون او در آخر كتاب فضل علم جلد دوم شرح اصول كافى، ص386 تاريخ تأليف و اتمام اين بخش را سال 1044 هـ.ق ثبت كرده است پس بايد گفت: أسرار الآيات در حدود همين سال تأليف شده است.

ترتيب مطالب

كتاب أسرار الآيات شامل يك مقدمه و سه طرف و هر طرف شامل چند مشهد و هر مشهد شامل چند قاعده و نيز امور متفرقه ديگر است. مقدمه شامل چند قاعده است كه اهم مطالب آن عبارتند از:

• تشويق به تعلم حكمت حقه و بيان عواقب جهل به آن
• جهل مركب بودن كفر
• تلازم كفر و محبت دنيا
• عنوان‌هاى قرآن
• فرق كلام الله و كتاب الله
• فرق قرآن و ساير كتب آسمانى
• بخش‌هاى اصلى و فرعى قرآن
• طرف اول شامل سه مشهد است‌.

1. مشهد اول، اهم مطالب آن عبارتند از:
   1. اثبات واجب با برهان صديقين
   2. بيان حقيقت ايمان و آثار و اقسام آن
   3. اثبات توحيد ذاتى و ربوبى و وجودى
2. مشهد دوم، اهم مطالب آن عبارتند از:
   1. صفات و اسماء واجب
   2. توحيد صفاتى
   3. حقيقت اسماء
   4. اسم اعظم
   5. علم واجب و مراتب آن
   6. قدرت واجب و سعه وجود او
   7. كلام واجب
   8. حروف مقطعه
   9. صقع الهى
   10. كيفيت تنزل قضاء
3. مشهد سوم، اهم مطالب آن عبارتند از:
   1. دوام جود واجب
   2. كلمات تامه
   3. انحاء چهارگانه فاعليت واجب
   4. عالم امر
   5. غايت بودن واجب

• طرف دوم شامل چهار مشهد است‌.

1. مشهد اول، مطلب عمده آن عبارت است از اثبات حدوث زمانى تجددى.
2. مشهد دوم، عمده مطالب آن عبارتند از:
   1. رجوع عالم به خدا
   2. عالم خلق و امر
   3. خليفة اللهى انسان
   4. مظهريت حقيقت محمديه براى اسم اعظم
   5. حقيقت دنيا و آخرت
   6. لوح و قلم
   7. عرش و كرسى
3. مشهد سوم، عمده مطالب آن عبارتند از:
   1. ايجاد مركبات
   2. نبات و حيوان و انسان
   3. تعدد حقيقت انسان در غايت سيرش
   4. بقاء روح بعد از موت
   5. تناسخ حق و باطل
4. مشهد چهارم، عمده مطالب آن عبارتند از:
   1. نبوت و احكامش
   2. وساطت انبياء بين انسان و ملك
   3. هدايت عمومى خداوند
   4. دوام مرگ
   5. تفسير آيه إنا عرضنا الأمانة...

• طرف سوم در علم معاد است و شامل دوازده مشهد

1. مشهد اول، در قوس نزول و صعود در حركت انسان و مراحل آن دو
2. مشهد دوم، در معنى ساعت، سر قيامت و زمان و مكانش، سبب اعراض از سلوك راه آخرت و نتايج آن.
3. مشهد سوم، در قبر و عذاب و ثوابش
4. مشهد چهارم، در بعث و حشر، تجسم ملكات
5. مشهد پنجم، در صراط
6. مشهد ششم، در نفخ صور
7. مشهد هفتم، در صحيفه اعمال و تجسم اعمال
8. مشهد هشتم، ميزان و حساب
9. مشهد نهم، در جنت و نار و ابواب آنها
10. مشهد دهم، در زبانيه و تعدادش
11. مشهد يازدهم، در درجات جنت و دركات نار
12. مشهد دوازدهم، در درخت طوبى و زقوم و تجدد احوال بر اهل بهشت و جهنم

روش مؤلف

چون مؤلف در اين كتاب در پى اين هدف است كه روشن كند كه مطالب حق حكمى بازگوكننده نكات موجود در آيات قرآنى است، به همين خاطر شيوه بحث او در اين كتاب بدين گونه است كه معمولاً در هر بحثى ابتدا مدعايى را با دليل فلسفى آن طرح مى‌كند سپس همان مدعا را از طرق آيات قرآن اثبات مى‌كند و در جوانب آن بحث و گفتگو مى‌نمايد.

نكته قابل توجهى كه در اينجا مى‌توان گفت: اين است كه مؤلف هم در تفسيرش و هم در اين كتاب كه چكيده‌اى است از بحث‌هاى تفسيريش نسبت به مباحث اين دو كتاب تصريح به كشف و شهود دارد.

در صفحه 181 اين كتاب بعد از اين كه حديثى را در مورد عذاب قبر نقل مى‌كند، مى‌گويد: إني والحمدلله أعلم بعين اليقين أن هذا الحديث و نظائره الواردة من طريق الكتاب والسنة في أحوال القيامة و أهوالها حق و صدق فآمنت بها إيمانا عيانا مقرونا بالكشف والشهود و بصرت بما لم يبصروا و جئتك من سبأ بنبأ يقين.

و نيز در مقدمه سوره واقعه مى‌گويد: من در گذشته به بحث و تكرار آن اشتغال زياد داشتم و شديداً به كتب حكماى اهل نظر مراجعه مى‌كردم تا جايى كه خيال مى‌كردم چيزى مى‌دانم. اما آنگاه كه قدرى بصيرتم باز شد و در خود نگريستم ديدم گرچه چيزى را از احوال مبدأ و معاد مى‌دانم اما با اين حال از علم حقايق، خود را خالى ديدم پس يقين كردم كه چنين علمى جز به تصفيه دل و تهذيب آن و عزلت از مردم و سلوك در سيره صالحين قابل ادراك نيست. سپس آنگاه كه احساس عجز كردم و يقين به نادانيم نمودم نفسم شعله‌ور شد فأفاض علي من بحر الجود شيئا من أسرار الوجود و أفادني بعضا من أسرار الآيات و شواهد البينات و كشف النقاب عن وجوه البينات فرأيتها بحمدالله كطبقات الجنان مفتحة الأبواب فيها وجوه من الحور العين ينادون أصحاب الكشف واليقين، سلام عليكم طبتم فادخلوها خالدين.

مقدمه آیت الله خامنه ای (حفظه الله) بر کتاب

اين اثر زير نظر آيت‌الله سيد محمد خامنه‌ای و همراه با مقدمه‌ای از وی، توسط انتشارات بنياد حكمت اسلامی صدرا در سال 1389 منتشر گردید.

آيت‌الله سيد محمد خامنه‌ای در مقدمه خود با بيان اين‌ كه صدرالمتألهين در كتاب «اسرار الآيات و أنوار البينات» به روش خاص خود در مقام پاسخ به پرسش‌های مطرح شده برآمده است، می‌نگارد: صدرالمتألهين با نوشتن كتاب «اسرار الآيات» چند حقيقت را ثابت كرده است؛ اول آن‌ كه وحی و عقل كه هر دو آيات بیّنات خدا و مسئول ارشاد بشرند، با هم تنافی ندارند؛ همچنان‌ كه ميان انبوه فرستادگان و انبيای الهی تنافی و تنازعی نبود و ادعای اختلاف دين و عقل يا فلسفه و شرع تهمتی است كه بر اين دو بسته‌اند.

دوم آن‌كه قرآن مجيد، خود پايه‌گذار مكتبی فلسفی است كه نقاط اصلی تفكر بشری و اهم مسائل جهان‌شناختی را كه به آن فلسفه و حكمت می‌گويند، در خود جای داده و از بركت همين معارف الهی بود كه فلاسفه مسلمان و به‌ ويژه حكمای شيعه و اماميه و پيروان اهل بيت علیهم السلام توانستند قامت نارسای فلسفه مشائی را به اندامی كامل تبديل كنند.

و سوم مسئله آن‌ كه در لابه‌لای معارف قرآنی حقايقی وجود دارد كه دست عقل بشری را توان رسيدن به آن نبوده است و در فلسفه سنتی كه دست‌آورد بشر باشد، بيان نشده اما قرآن مجيد و اهل بيت رسول اكرم صلی الله علیه و آله آن‌ ر‌ا بيان كردند و مكتب حكمت متعاليه و عرفان علوی يعنی مكتب معارف اميرالمؤمنين علی علیه السلام نيز عهده‌دار بيان آن شدند.

وضعیت نشر

كتاب أسرارالآيات تاکنون چندین بار تحقیق و چاپ شده است:

1. در سال 1360 ش توسط انجمن اسلامى حكمت و فلسفه ايران در تهران با مقدمه و تصحيح آقاى محمد خواجوى چاپ شده است، اين چاپ شامل فهرست موضوعات و نيز فهرست آيات موجود در كتاب نيز هست.
2. در سال 1385 به انضمام تعليقات «مولی علی نوری» با تصحيح «سيد محمد موسوی» به اهتمام انتشارات حكمت انتشار يافت.
3. در سال 1389 به تحقيق و تصحيح حجج الاسلام محمدعلی جاودان و سيد محمدرضا احمدی‌ بروجردی به همت انتشارات بنياد حكمت اسلامی صدرا روانه بازار نشر شد.

منابع

• مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار نورالحکمه (نسخه 3)، بخش اطلاعات جانبی (کتابشناسی).
• خبرگزاری ایکنا