یاقوت حموی
«یاقوت حَمَوى بغدادى» (۶۲۶-۵۷۴ ق)، جغرافی‌دان، تاریخ‌نویس، لغت‌شناس، نحوی و ادیب مشهور در قرن هفتم هجرى است. او برده‌ای رومی بود که در جامعه اسلامی خواندن و نوشتن را فراگرفت و سپس به بازرگانی و جهانگردی پرداخت. یاقوت در تألیفاتش، مشاهدات شخصی و نقل از مأخذهای معتبر را ملاک قرار داده و آثاری مهمی در جغرافیا و تاریخ مانند «مُعجم البُلدان» و «مُعجم الأدباء» تألیف کرده است.
| نام کامل | یاقوت حموى بغدادى |
| زادروز | ۵۷۴ قمری |
| زادگاه | روم |
| وفات | ۶۲۶ قمری |
| مدفن | حلب |
|
| |
| اساتید |
جمال‌الدین قفطی، عبدالله عُکبری،... |
|
| |
| آثار |
مُعجم البُلدان، مُعجم الأدباء، المبداء والمآل، المشترک وضعاً و المفترق صقعاً، الابنیة فى اللغة، انساب العرب،... |
زندگینامه
شهاب‌الدین ابوعبدالله یاقوت بن عبدالله حموى بغدادى، در سال ۵۷۴ یا ۵۷۵ قمری (۱۱۷۹ م) متولد شد. درباره‌ی زادگاه وی برخی از مورخان را در خواندن ترکیب "الحموی مولی" به صورت "الحموی المولد" اشتباهی رخ داده و زادگاه او را حماة (حمات) از بلاد شام شمرده‌اند. در صورتی که یاقوت بر حسب نوشته‌ی متن‌های معتبر، در یکی از بلاد سرزمین روم شرقی متولد شده است.
سپس در خردسالی وی را با گروهی از مردم روم اسیر کرده و به بغداد آورده و در آنجا فروخته‌اند. خریدار وی بازرگانی به نام عسکر حموی یا عسکر پسر ابونصر حموی بوده، و بدین سبب یاقوت را به وی نسبت داده‌اند و به "یاقوت حموی" شهرت یافته است. چون نام پدرش را نمی‌دانستند، او را پسر عبدالله یعنی «بنده خدا» می‌خواندند.
هنگامی که بازرگان حموی یا عسکر یاقوت را خرید چون خودش به نوشتن آشنا نبود، وی را به مکتب سپرد تا خواندن و نوشتن بیاموزد، و آن‌گاه در تنظیم و ضبط کارهای بازرگانی خویش از وی بهره گیرد. یاقوت تا حدی به نحو و لغات آشنا شد، و مولای وی، عسکر، که در بغداد سکونت داشت به یاقوت نیازمند شد، و او را برای کارهای بازرگانی به این سوی و آن سوی می‌فرستاد که از آن جمله باری به کیش و بار دیگر به عمان، و به گفته‌ی برخی به شام سفر کرد. لیکن در سال ۵۹۶ قمری او را آزاد کرد و یاقوت از آن پس از راه نسخه‌نویسی کتاب امرار معاش می‌کرد. یاقوت از میراث مولایش مقداری که او را بر بازرگانی قادر می‌ساخت از همسر و فرزندان وی بازستد و آن را سرمایه‌ی بازرگانی خویش ساخت و بدین پیشه ادامه داد.
در سال ۶۱۶ هجری (۱۲۱۹ میلادی) هنگامی که چنگیزخان مغول آهنگ غارت و تاراج منطقه خراسان کرد، یاقوت -که در آن زمان در مرو بود-، از بیم جان خویش از این شهر گریخت، در حالی که نتوانست اندکی هم از دارایی خویش را با خود ببرد. از این رو در راه به رنج‌ها و دشواری‌های ناگوار و جانکاه دچار گشت، تا اینکه به موصل رسید و چندی در آن شهر به سر برد. سپس به سنجار و از آن جا به حلب رفت، و در بیرون آن شهر در کاروانسرایی اقامت گزید و در همانجا در سال ۶۲۶ قمری (۱۲۲۹ م) در ۵۱ یا ۵۲ سالگی درگذشت.
تحصیل و تحقیق
یاقوت حموی به جهت پیشه بازرگانی، به شهرهای متعددی مانند دمشق و حلب و موصل و خوارزم و اربل سفر کرد و آن‌گاه به خراسان رفت، و دیر زمانی در مرو اقامت گزید. او به کتابخانه‌های آن شهر می‌رفت و از کتابهای آنجا سودهای زیادی برمی‌گرفت و بسیاری از کتابهای خود را در آنجا تدوین کرد. وی در ضمن سفرهای خود با دانشمندان و محدثان و قاریان و دیگر عالمان دیدارها داشته و از محضر آنان استفاده می جست و گاه نیز به مناظره و بحث می‌پرداخته است. او در آثار خود به این درس‌آموخته‌ها و افرادی که حق استادی به گردن او دارند اشاره می‌کند؛ جمال‌الدین قفطی و عبدالله عُکبری از جملهٔ این افراد بودند.
یاقوت چون گذشته از کار بازرگانی، با دید علمی نیز وضع شهرها و ناحیه‌های گوناگون را مورد بررسی قرار می‌داد، از این رو دانستنی‌های بسیار و توشه‌های گرانمایه و بهره‌های فراوان از لحاظ دانش جغرافیا گرد آورد، و سپس همه‌ی آن‌ها را مبنای تألیف بزرگ خویش «مُعجم البُلدان» و برخی دیگر تألیف‌های خویش قرار داد.
موفقیتهای یاقوت در راه تألیف آثار سودمند خود، در پرتو مسافرت‌های بسیار و برخورد با دانشمندان و کسب فیض از آنان و هم بحث و مناظره‌های گوناگون بوده است. ارزش تالیفات یاقوت که مورد اعتماد دانشمندان بوده، نیز از آن روست که وی هم به جهانگردی پرداخته و مانند یک محقق با نظر علمی خود خصوصیت‌های مهم شهرها و کشورها را گردآوری کرده و هم از محققان و دانشمندان پیش از خود استفاده کرده و در کتابهای خود با ذکر نام و کتاب آن‌ها مطالبی از تالیف‌های آنان نقل کرده است. چنان که در معجم البلدان از همه‌ی جغرافی‌نویسان اسلامی و محدثان و مورخان و عالمان دیگر گفته‌هایی نقل کرده است. یاقوت مانند یک دانشمند امروزی در تالیف‌های خود مشاهده‌ی شخصی و نقل از ماخذهای معتبر را ملاک تالیف قرار می‌داده و نوشته‌ها و کتاب‌هایی محققانه و جامع فراهم می‌آورده است.
آثار و تألیفات
عمده تألیفات یاقوت حموی در تاریخ و جغرافیاست، گرچه در نحو و دیگر فنون ادب نیز داراى آثارى است. کتابهای یاقوت به شرح ذیل می باشد:
- مُعجم البُلدان، در شناسایی شهرها و گفتگو از جایگاه های ویران و آباد و دیگر بحث های جغرافیایی می باشد. این کتاب در ۲۰ ماه صفر سال ۶۲۱ در شهر حلب به پایان رسید و به کتابخانه امام الفضلاء و سید الوزرا جمال الدین قفطی وزیر حلب اهدا گشت.
- مُعجم الأدباء، البته خود یاقوت در مقدمه‌ی کتاب می‌نویسد: این تالیف را «ارشاد الاریب الی معرفة الادیب» نام نهادم. وی در این کتاب درباره‌ی زندگی و ترجمه‌ی احوال نحویان و لغت‌دانان و قاریان و مورخان و نسب‌شناسان و کاتبان گفتگو کرده است.
- اخبار الشعراء، یا معجم الشعراء
- المقتطف (المقتضب) فی النسب
- الدُوَل
- المبداء والمآل، در تاریخ
- المشترک وضعاً و المفترق صقعاً، خود یاقوت درباره این کتاب می‌گوید: و آن زبده و برگزیده‌ای است از کتاب بزرگ من به نام معجم البلدان.
- الابنیة فى اللغة
- اوزان الاسماء و الافعال
- عنوان کتاب الاغانی
- انساب العرب
- اخبار المتنبّی، شرح حالی بر متنبّی شاعر عرب است.
- مراصد الاطلاع فی اسماء الامکنه و البقاع، منسوب به یاقوت.
منابع
- نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- "یاقوت حموی"، پایگاه جزیره دانش.
- "زندگینامه یاقوت حموی"، پایگاه تاریخ ما.
