محمد بن علی هادی (سید محمد)

«ابوجعفر محمد بن علی» (متوفای ۲۵۲ ق)، فرزند بزرگ امام هادی (علیه‌السّلام) و برادر امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) است. برخی شیعیان تصور می‌کردند سید محمد، جانشین پدرش در امر امامت خواهد بود؛ اما با رحلت او پیش از امام‌ هادی (علیه‌السّلام)، جانشینی امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) بر همگان آشکار شد. امامزاده سید محمد در نظر علما و مردم عراق، صاحب فضایل و کرامات بسیار است. آستان امامزاده سید محمد در چهل کیلومتری جنوب سامرا، نزدیک قریه‌ای به نام «بلد» در استان صلاح‌الدین، قرار دارد.

امامزاده سید محمد بن علی الهادی

زندگی‌نامه

سال ۲۲۸ هجری، نزدیک به ده سال از دوران امامت امام هادی (علیه‌السّلام) می‌گذشت. در یکی از روزها در دهکده «صرایا» در سه فرسخی مدینه که امام کاظم (علیه‌السّلام) آن‌را بنیان نهاده بود، امام دهم، از بانویی پارسا و ارجمند دارای فرزندی گردید که محمّد نامیده شد. بنابر این قول، سید محمد، فرزند اولِ امام است. ولی طبق برخی روایات، سید محمد فرزند دوم و از امام حسن عسکری (علیه‌السلام) کوچک‌تر بود.

برخی مورخان و رجالیون، تاریخ تولد این امامزاده را به سال ۲۳۶ یا ۲۳۸ هجری نوشته‌اند؛ در صورتی که در این منابع آمده است وقتی امام‌ هادی (علیه‌السّلام) به سال ۲۳۳ هجری به سامرا فرا خوانده شد، سید محمد که سنین خردسالی را می‌گذراند، در مدینه اقامت داشت. شگفت آن‌که مدارک مزبور زمان تولد امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) را که از نظر سنی کوچک‌تر از سید محمد بوده، ۲۳۱ یا ۲۳۲ هجری در مدینه نوشته‌اند. با این وصف، تاریخ یاد شده دقیق نبوده و همان سال ۲۳۸ یا ۲۳۹ هجری درست است.

نام مادر سید محمد، سوسن، سلیل، حدیثه و جدّه گفته شده است. ایشان بانویی ام ولد می‌باشد. امام‌ هادی (علیه‌السّلام) درباره‌اش فرموده‌اند: «همانا سلیل (سوسن) از هرگونه آفت، پلیدی و آلودگی برحذر داشته شده است.» سپس حضرت به وی مژده داد که به زودی مادر امام یازدهم خواهد گردید.

برای سید محمد کنیه‌های متعددی برشمرده‌اند که عبارتند از: ابوجعفر، ابوجاسم، ابواشارات، ابوبرهان، ابوعلی و ابواحمد. همچنین آن حضرت با لقب‌هایی چون سَبْعُ الدّجیل (شیر دجیل)، اسَد الدجیل، سَبع الجزیره، باب الحوائج، حامی الجار (پشتیبان همسایگان) و اخوالعباس شناخته می‌شود، این کنیه‌ها و القاب از کرامت‌های اخلاقی، شجاعت، سخاوت، گذشت و دیگر خصال پسندیده سید محمد حکایت دارد. البته معروف‌ترین کنیه‌اش «ابوجعفر» و لقب مشهورش «سَبْعُ الدجیل» می‌باشد. علت اشتهارش به این لقب آن است که مزارش در منطقه دجیل قرار گرفته و روح مطهرش فریادرس بی‌پناهان می‌باشد؛ چنان‌که ادیبی گفته است: «ای ملجا افراد بی پناه! اگر مظلومی از دست اشرار نزد شما آمد، ناامیدش نمی‌کنی و حقش را از ستمگر می‌گیری و هر مستبد خودخواه را بر جای خود می‌نشانی.»

امام‌ هادی (علیه‌السّلام) در تعلیم و تربیت سید محمد نظارت دقیق، مداوم و جدّی داشت. مراقبت‌های تربیتی امام‌ هادی درباره فرزند ارشدش محمد به‌اندازه‌ای بود، که برخی شیعیان و اصحاب تصور می‌کردند سید محمّد، جانشین والدش در امر امامت خواهد بود؛ اما علی‌رغم انتظار عمومی، وی پیش از شهادت پدر درگذشت و امام دهم در همان مجلس تعزیت سید محمد، امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) را به عنوان جانشین پس از خود معرفی نمودند.

سید محمّد، از زمان خردسالی تا هنگام رحلت، خلافت غاصبانه شش خلیفه به نام‌های واثق (۲۲۷-۲۳۲ ق)، متوکل (۲۳۲-۲۴۸ ق)، منتصر (شش ماه)، مستعین (۲۴۸-۲۵۲ ق) و معتز (۲۵۲-۲۵۵ ق) را درک کرد. سید محمد سنین خردسالی را می‌گذراند که متوکل عباسی در سال ۲۳۳ هجری از ترس قیام شیعیان علیه دستگاه خلافت، تصمیم گرفت امام‌ هادی (علیه‌السّلام) را به اجبار، به مرکز حکومت (سامرا) ببرد و زیر نظر داشته باشد. آن‌گاه که امام، مدینه را ترک می‌نمود، سید محمّد در مدینه نزد خویشاوندان باقی ماند. مردم مدینه و شیعیان آن حوالی که دیگر از وجود امام محروم شدند، ارادت و علاقه خود را نسبت به این امامزاده که مورد توجه پدرش بود، بروز می‌دادند و آن یادگار حضرت را ذخیره‌ای معنوی و برکتی ماندگار برای دیار خویش می‌دانستند.

فضایل و کرامات‌

علمای بزرگ، عرفا و شخصیت‌های نامی و نیز سایر اهالی سرزمین عراق بر این باورند که حضرت ابوجعفر محمّد صاحب کرامت‌های بسیار است و حتی اهل سنّت و اعراب بادیه و عشایر منطقه بی‌نهایت به او احترام می‌گذارند و پیوسته از اطراف و اکناف برایش نذورات می‌برند و از جلالت قدرش به قدری خوف دارند که هرگز قسم دروغ به او نمی‌خورند و اگر کسی ادعایی داشته باشد و به سید محمد سوگند بخورد، آنچه می‌گوید را باور می‌کنند و معتقدند به این امامزاده «سبع الدجیل» می‌گویند و او می‌تواند کسی را که به ناحق سوگند یاد کند، به شدت مجازات نماید.

از مواردی که مؤید مقامات علمی و معنوی این امامزاده است، وصف فضایل وی توسط علما، فقها، محدثان، مورخان، نسب‌شناسان، ادبا و عرفا می‌باشد که به نمونه‌هایی در ذیل اشاره می‌کنیم:

• شجاع‌الدین موصلی، از مشاهیر قرن هفتم هجری: جلالت شان و عظمت امامزاده سید محمّد چنان است که نمی‌توان به تمامی جنبه‌های کمالاتش پرداخت.

• محمد حرزالدین: ابوجعفر محمد جلیل‌القدر و رفیع‌المنزله و نیز عالم عامل به شمار می‌رفت.

• محمدرضا سیبویه: سید محمد امامزاده‌ای با شرافت و جلالت می‌باشد و شئون معنوی و معرفتی وی در این مجال قابل بیان و احصا نیست.

• علامه سید محمدمهدی صدر: جناب سید محمد! اگر امامت از شما گذشت، ولی از فضایل شما چیزی کم نمی‌شود و کسی نمی‌تواند رفعت مقام شما را تنزل دهد. همین‌که شما در سنین جوانی از اقران سبقت گرفته‌اید، کفایت می‌کند. شما سینه‌ای آکنده از علوم و مکارم و سرچشمه معارف بودید.

• محدث نوری: سید محمد از اجلّاء سادات و صاحب کرامات متواترات، حتی نزد اهل سنت و اعراب بادیه بوده، که به غایت او را احترام می‌کنند و از جنابش خوف دارند و هرگز قسم دروغ به او نمی‌خورند و پیوسته از اطراف و اکناف برای او نذورات می‌برند، بلکه غالب دعاوی در سامراء و اطراف آن به قسم اوست و مکرّر دیده‌ایم که چون بنای سوگند یاد کردن شود، منکِر، مال را به صاحبش باز می‌گرداند و برخی نیز از قسم دروغ صدمه دیدند. در ایام توقف در سامراء چند کرامت باهره از او دیده شد.

• سید جعفر بحرالعلوم در کتاب «تحفة العالم فی شرح خطبة المعالم» گفته است: این امامزاده که فرزند ارشد امام‌ هادی بود، به چنان فضایل و خصالی دست یافت که قابلیت وی برای امر امامت، در ذهن شیعیان متصوّر گردید.

• سید محسن امین در اعیان الشیعه: سید ابوجعفر محمد، فرزند امام ابوالحسن‌ هادی (علیه‌السّلام) چنان جلیل‌القدر و عظیم‌الشان بود که شیعه گمان کرد او بعد از پدرش منصب زعامت و امامت را عهده‌دار خواهد گردید، اما او در زمان حیات والدش رحلت کرد و این امر به امام حسن عسکری (علیه‌السّلام)، برادرش اختصاص یافت. او طفل بود که پدرش به سامراء رفت و بعدها تصمیم گرفت برای دیدار با پدر و برادر به عراق برود، اما در هنگام بازگشت به حجاز، در جایی به نام «بلد» در نه فرسخی سامراء دچار کسالت گردید و همانجا درگذشت و دفن شد و مزارش زیارتگاهی مشهور است. برادرش امام عسکری (علیه‌السّلام) نسبت او را به خود همچون‌ هارون به حضرت موسی (علیه‌السّلام) دانست.

• شیخ عباس قمی: سید محمّد، مکنّی به ابوجعفر که به جلالت‌ قدر و نبالت شأن معروف است و بس است در شأن او که قابلیت و صلاحیت امامت را داشت، پس از وفاتش امام‌ هادی (علیه‌السّلام) خطاب به امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) فرمود: «یَا بُنَیَّ اَحْدِثْ لِلَّهِ شُکْراً فَقَدْ اَحْدَثَ فِیکَ اَمْراً»؛ ای پسرم، تازه کن شکر خدا را؛ پس به تحقیق که حق تعالی تازه فرمود در حق تو امری را.» یعنی ظهور امر امامت آن حضرت و احادیث بدائیه در حال ابوجعفر بسیار نقل شده و جمله‌ای از آن‌ها را شیخ مفید، شیخ طوسی و شیخ طبرسی ایراد فرموده‌اند.

• علامه سید‌ هادی خراسانی بجستانی‌ از سید حسن آل خوجه، از خدّام آستانه عسکریین (علیهما‌السّلام)، نقل می‌کند: در صحن شریف ابوجعفر سید محمد، نشسته بودم. متوجه شدم شخصی در حالی که یکی از دست‌هایش را به گردن بسته بود، وارد آستانه شد. نزدیک رفتم و از علت مریضی او سؤال کردم. در جوابم گفت: «سال گذشته، روزی به منزل خواهرم رفتم. دیدم در حیاط، گوسفندی بسته است. خواستم ذبح کنم و بخورم؛ خواهرم اجازه نداد و گفت که این گوسفند نذر سید محمد است. من به حرف او توجه نکردم و آن‌را ذبح کردم. پس از سه روز، آثار شَلی در دستم، نمایان گشت و روزبه‌روز، بدتر شد. من متوجه علت آن نبودم، تا اینکه در این اواخر متوجه عملم شدم. حالا هم پشیمانم و برای شفا به آستانه سید محمد آمدم». سپس با همراهیان، وارد حرم شد و شروع به گریه و زاری کرد. پس از ساعتی، دیدم دستش را حرکت می‌دهد. سجده شکر به‌جا آورد و نذر کرد هر سال، گوسفندی بیاورد و به نیت سید محمد، ذبح کند.

وفات و آرامگاه

دولت عباسی از طریق جاسوسان و ماموران مخفی، تمام فعالیت‌های امام هادی (علیه‌السّلام) را زیر نظر گرفته بود و در صدد بود تا جانشین آن حضرت را شناسایی کرده و او را به شهادت برساند. از این رو، امام علی النقی (علیه‌السّلام) به گونه‌ای برنامه‌ریزی فرمودند که درباره جانشین ایشان اخباری انتشار نیابد، اما چون سید محمد فرزند بزرگ‌تر آن حضرت بود، عده‌ای تصور کردند ایشان امام بعدی است، تا آن‌که در سال ۲۵۲ هجری، سید محمد تصمیم گرفت به عراق برود و در سامرا دیداری با والد ماجدش داشته باشد. این ملاقات انجام پذیرفت، اما چون امام فرزندش را مسئول رسیدگی به اراضی وقفی اطراف سامراء فرموده بود، وی چند روزی نیز مشغول نظارت بر این موقوفات بود. ماموران دستگاه خلافت عباسی که در پی فرصتی برای عملی ساختن نقشه خود بودند، از شرایط پیش آمده استفاده کردند و مخفیانه آن بزرگوار را هنگامی که عازم بازگشت به زادگاهش مدینه بود، مسموم کردند. او به دلیل تاثیر زهر دچار بیماری گردید و ناگزیر در حوالی «بلد» از توابع استان صلاح‌الدین، واقع در ۴۰ کیلومتری جنوب سامراء توقف نمود؛ در حالی که وضع وخیمی داشت و سرانجام در اواخر ربیع الثانی ۲۵۲ هجری در ۲۴ سالگی به شهادت رسید.

با این وجود، عده‌ای گفته‌اند علت بیماری ایشان، معلوم نیست و نمی‌دانیم آیا خلفای عباسی، ایشان را مسموم کردند یا آنکه بیماری و مرگ ایشان، طبیعی بود.

در لحظات وفات سید محمد، امام‌ هادی (علیه‌السّلام) نیز بر بالین فرزندش حاضر گردید و ایشان را در همان جایی که درگذشته بود، پس از تشریفات شرعی (غسل، کفن و نماز میت) دفن نمود و زمین‌های آن حوالی را وقف مزار او کرد و امور آنها را به دوست ابوجعفر سپرد تا مخارج و درآمد حاصل از آن‌ها را صرف بنای قبر و ساختمان مرقد این امامزاده کند تا در گذر روزگار از بین نرود و نیز بخشی از این درآمدها برای تامین معاش بازماندگان او (همسر و فرزندان) اختصاص یابد.

در واقع اولین بزرگواری که قبر سید محمد را بنا نهاد، والدش بزرگوارش امام علی النقی (علیه‌السّلام) است؛ امّا نخستین ساختمان آن مربوط به سال ۳۷۲ ق. و متعلق به عضدالدوله دیلمی می باشد. در قرن دهم هجری، شاه اسماعیل صفوی، آن‌را پس از فتح بغداد، تجدید بنا نمود که در آن هنگام، قسمتی هم برای سکونت زائرانی در نظر گرفته شد که قصد زیارت سامرا را داشتند و از این آستانه هم زیارت می‌کردند.

بنای کنونی حرم مربوط به سال ۱۳۲۹ شمسی می‌باشد که با هدایا و نذورات عموم شیعیان ساخته شد. کتیبه‌ای که بر ضریح شریف نگاشته شده، از آثار محدث نوری می‌باشد که در آن آمده است: «هذا مرقد السّید الجلیل ابی جعفر محمد بن الامام ابی الحسن علی الهادی عظیم الشان جلیل القدر...».

منابع

• "امامزاده سید محمد"، زیارتگاه‌های عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، ج۱، ص۱۷۲.
• "امامزاده سید محمد"، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱۱/۱۵.
• "سید محمد برادر امام حسن عسکری"، پایگاه العتبة الحسینه المقدسه، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱۱/۱۵.