دعای ۳۹ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش سوم)
اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْتَوْهِبُک -یا إِلَهِی- مَا لَا ینْقِصُک بَذْلُهُ، وَ أَسْتَحْمِلُک، مَا لَا یبْهَظُک حَمْلُهُ.
أَسْتَوْهِبُک -یا إِلَهِی- نَفْسِی الَّتِی لَمْ تَخْلُقْهَا لِتَمْتَنِعَ بِهَا مِنْ سُوءٍ، أَوْ لِتَطَرَّقَ بِهَا إِلَى نَفْعٍ، وَ لَکنْ أَنْشَأْتَهَا إِثْبَاتاً لِقُدْرَتِک عَلَى مِثْلِهَا، وَ احْتِجَاجاً بِهَا عَلَى شَکلِهَا.
وَ أَسْتَحْمِلُک مِنْ ذُنُوبِی مَا قَدْ بَهَظَنِی حَمْلُهُ، وَ أَسْتَعِینُ بِک عَلَى مَا قَدْ فَدَحَنِی ثِقْلُهُ.
فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ هَبْ لِنَفْسِی عَلَى ظُلْمِهَا نَفْسِی، وَ وَکلْ رَحْمَتَک بِاحْتِمَالِ إِصْرِی، فَکمْ قَدْ لَحِقَتْ رَحْمَتُک بِالْمُسِیئِینَ، وَ کمْ قَدْ شَمِلَ عَفْوُک الظَّالِمِینَ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
الهی، از تو چیزی را می‌خواهم -ای خدا من- که بخشش آن چیزی از تو کم نمی‌کند، و برداشتن باری را طلب می‌کنم که برداشتن آن بر تو گران نیست.
الهی از تو می‌خواهم که نفسم را به من ببخشی که آن را برای این خلق نکردی که به وسیله آن از شری دوری جویی، یا بدان وسیله خیری بدست آوری، ولی این نفس را آفریدی تا قدرتت را بر ایجاد نظیر آن نمودار سازی، و دلیل و حجت بر همانندش باشد.
و من از تو می‌خواهم که گناهانم را که زیر سنگینی بارشان مانده‌ام از دوش من برداری، و از تو نسبت به آنچه سنگینی آن مرا به زانو درآورده یاری می‌طلبم،
پس بر محمد و آلش درود فرست، و نفس مرا به جهت ستم بر خویش مورد بخشایش قرار ده، و رحمتت را به تحمل بار گران من بگمار، چه آنکه رحمتت فراوان به فریاد بدکرداران رسیده، و چه بسا که عفوت شامل ستمکاران شده.
ترجمه آیتی
اى خداوند من، از تو چیزى را مى طلبم که عطاى آن از تو هیچ نکاهد و برگرفتن بارى را درخواست مى کنم که بر تو گران نمى آید.
از تو مى طلبم بخشایش نفسم را، نفسى که او را نیافریدى تا از خود، زیانى را دور سازى یا به سودى دست یابى، بلکه او را آفریده اى تا قدرت خویش در آفرینش چنان چیزها به اثبات رسانى و آن را دلیل توانایى خود بر خلقت همانندان آن قرار دهى.
بار خدایا، از تو مى خواهم که بار گناه من برگیرى، که سخت گرانبارم ساخته. از تو در تحمل بارگرانى که از پایم درآورده است یارى مى جویم.
پس بر محمد و خاندان او درود بفرست و مرا که بر خود ستم کرده ام عفو کن و رحمت خود برگمار تا سبکبارم سازد. چه بسا رحمت تو گنهکاران را رسد و چه بسا ستمکاران که مشمول عفو تو گردند.
ترجمه ارفع
بار الها از تو مى خواهم که به من عطا کنى زیرا که بخشش تو چیزى را از تو کم نمى کند ای خداى من برداشتن بارى بر دوشم را مى خواهم که براى تو سخت نیست.
اى خداى من از تو مى خواهم که به من عطا کنى نفسى را که آن را نیافریدى تا به وسیله آن مانع بدى شوى و به سود و منفعتى برسى بلکه آن را آفریدى تا قدرت خود را در خلق آن و امثال آن ثابت کنى و بر خلقت شبیه آن دلیل آورى.
خداوندا درخواست مى کنم بار گناهانم را از دوش من بردارى که بر من سنگینى مى کند و از تو کمک مى خواهم که این سنگینى مرا بیچاره کرده است.
پس بر محمد و آل او درود فرست و نفس مرا در حالى که ظلم به خویش کرده عفو کن و رحمتت را مامور برداشتن بار گناهم فرما و چقدر رحمت تو به بندگان گنهکارت رسیده و چقدر عفو تو شامل حال ستمکاران گشته است.
ترجمه استادولی
خدایا، اى معبود من، از تو بخشش چیزى را مى خواهم که بخشیدنش چیزى از تو نمى کاهد، و از تو حمل بارى را مى طلبم که حمل آن بر تو سنگینى نمى کند.
خداى من، از تو بخشش نفسم را مى خواهم که آن را نیافریدى تا به سبب آن از آسیبى بپرهیزى یا به سودى راه یابى، بلکه آن را آفریدى تا قدرت خویش را بر آفرینش چنان چیزى به اثبات رسانى، و بدان سبب بر آفرینش مانند آن دلیل آورى.
و از تو مى خواهم برداشتن بارى از گناهانم را که حملش بر دوشم فشار آورده، و از تو کمک مى جویم براى بارى که گرانى اش پشتم را شکسته.
پس بر محمد و آل او درود فرست، و مرا به خاطر ستمى که بر خود کرده ام ببخش، و رحمتت را به حمل بار گناهانم بگمار، که چه بسیار رحمتت به گنهکاران رسیده، و چه بسیار عفو و بخششت شامل حال ستمکاران گشته است!
ترجمه الهی قمشه‌ای
پروردگارا من (از لطف و کرمت) درخواست عفو و بخشش دارم که (اى خداى مهربان) اگر مرا ببخشى آن بخشش بر تو زیانى ندارد و زحمت و مشقتى بار نیارد (و مرا همه سود و سعادت باشد)
اى خدا(ى مهربان) از تو بر نفس ناطقه خود موهبت و بخشش مى طلبم زیرا تو (خداى حکیم بى نیاز) روح قدسى مرا بر آن نیافریدى که زیانى از ذات خود دور کنى و یا نفعى بر حضرتت عاید سازى (که ذات کامل غنى مطلق حضرتت منزه از احتیاج به خلق است و به کمال ذاتى از سود مخلوق فقیر عاجز بى نیاز و از ضررشان ایمن خواهى بود و مطلقا تو خلق را براى استفاده و سود خود یا دفع زیان از ذات خویش نیافریدى بلکه صرف عنایت و جود و کرم ذاتى حضرتت موجب آفرینش است و حضرتت از کل بى نیاز و کل به او نیازمندند و تو به استغناى ذاتى بى حد و قدرت فوق بى نهایت از همه عالم بى نیاز و عالم به تو نیازمند است) پس تو خداى غنى الذات برتر و منزه تر از آنى که کمترین نیاز به مخلوق فقیر الذات پیدا کنى (تعالى سلطانک و سبحان ما اکرمک و اعظم شانک) و لیکن خلق کردى براى اثبات قدرت کامل خود بر خلقت موجودى عجیب مانند نفس ناطقه ى انسان (و ظهور حکمت بالغه خویش در روح مجرد آدم که در دایره خلقت این موجود جهانى را منطوى ساختى و اهل معرفت را به حیرت انداختى که مجموعه کتاب مفصل آفرینش را در صحیفه مجمل انسان که در شانش على (ع) قطب عالم انسانیت (و فیک انطوى العالم الاکبر) فرمود:
برنگاشتى تا اهل دانش و معرفت بدانند که (لیس على الله به مستنکر- ان یجمع العالم فى واحد) تا به حکم (من عرف نفسه عرف ربه) آئینه تجلى تو و مظهر اسماء و اوصاف کمال و جمال تو تا شود چون مجموعه عالم در انسان نشانى از آن ذات بى نشان است و آن حقیقت پیداى پنهان را در این آینه پیدا و هویدا سازد (چیست آدم عکس روى لم یزل)
ببین خود را که از راه معانى * خدا را دانى ار خود را بدانى
تو آن نورى که چرخت طشت شمع است * نمودار دو عالم در تو جمع است
و براى اینکه وجود انسان آیت و حجت و دلیل آشکارى است بر قدرت کامل نفس ناطقه ما را خلق کردى (که در کتابت «سنریهم آیاتنا فى الافاق و فى انفسکم» در شان و مقامش نازل فرمودى)
و هم از تو (اى خداى مهربان) درخواست مى کنم که (به عفو و کرم) گناهانم را که پس بار پر مشقت سنگینى است پشتم را مى شکند از دوشم بردارى و هم مسئلت مى کنم که اعمال زشتم که آبرویم را در خطر انداخته (و متاع وجودم را در نقص و ضرر) مرا یارى کنى و آن گناهان را عفو فرمائى (و از من به کرم درگذرى)
بارى اى خداى من بر محمد و آل پاکش درود فرست و ظلمى که من در حق نفس خود کرده ام از من ببخش و لطف و رحمتت را بر محو گناهانم موکل ساز که اى خدا چه بسیار رحمت بى انتهایت شامل حال گناهکاران گردیده و چه بسیار عفو و بخششت ستمکاران را نجات داده.
ترجمه سجادی
خداوندا، اى خداى من، همانا من از تو بخششى مى خواهم که بخشیدن آن از تو چیزى نمى کاهد و از تو حمل بارى را خواهم که حملش براى تو سنگین نیست.
اى خداى من از تو بخشش نفسم را مى خواهم که آن را نیافریدى تا به سبب آن از زیان حمایت شوى یا به وسیله آن به سودى راه جویى. بلکه آن را آفریدى، تا قدرتت بر (آفریدن) مثل آن ثابت شود و بدین سبب بر (آفرینش) شبیه آن، دلیل آوردى.
و از تو مى خواهم گناهانم را از من بردارى که حملش بر من فشار مى آورد، و از تو یارى مى جویم بر آنچه سنگینى اش پشت مرا شکسته.
پس بر محمّد و خاندانش درود فرست و مرا به خاطر ظلمى که به خود کرده ام، ببخش. و رحمتت را به تحمّل بار سنگینم بگمار. پس چه بسیار رحمتت که به بدکاران رسید و چه بسیار عفوت که ستمگران را فرا گرفت.
ترجمه شعرانی
خدایا من از تو مى خواهم چیزى به من ببخشى که از تو نمى کاهد و بارى از من بردارى که بر تو گران نیاید.
خود مرا ببخش چونکه مرا نیافریدى تا بدست من شرى از خود دور کنى یا سودى به چنگ آرى بلکه تا بدانند بر چنین آفرینش قدرت دارى و حجت بر امثال من تمام کنى،
و از تو مى خواهم بار سنگین گناه که مرا به ستوه آورده از پشت من بردارى و در گرانى آن که مرا کوفته است یارى من کنى.
پس درود بر محمد و آل او فرست و با آنکه من بر خود ستم کرده ام مرا ببخش و رحمت خویش را برگمار تا این بار از دوش من بردار که رحمت تو بزهکاران را فراوان دریافته و عفو تو عاصیان را بسیار شامل گردیده است.
ترجمه فولادوند
بار خدایا! از تو چیزى را درخواهم که دهش آن از تو به هیچ روى نکاهد و برداشتن بارى را خواستارم که بر تو گران نیست.
بار خدایا! بخشش خود را از تو مى طلبم که آن را نیافریدى تا بیم زده از زیانى، بدان پناه جویى یا به وسیله ى آن به سودى دست یابى، بلکه مراد از آفریدن آن اثبات توانایى خود بود بر آفریدن مثل آن و حجت اقامه کردن بر خلق مشابه آن.
از تو مى خواهم که بار گناهانى که حمل آن مرا گرانبار ساخته بردارى و از تو، بر آنچه سنگینى آن مرا به زانو در آورده است، یارى مى جویم.
درود بر محمد و خاندان وى، و بر من با اینکه به خود ستم کرده ام، ببخشاى و چنان کن که به رحمت تو این بار گران را حمل کنم و چه بسا که گذشت تو شامل گناهکاران شده و چه بسا که عفوت ستمکاران را در بر گرفته است!
ترجمه فیض الاسلام
بار خدایا از تو درخواست مى کنم که به من ببخشى- اى خداى من- چیزى را که بخشیدن آن از تو چیزى نمى کاهد، و برداشتن بارى (عفو از گناهان) را از تو مى خواهم که برداشتن آن تو را گرانبار نمى گرداند (بر تو آسان است)
از تو درخواست مى کنم که به من ببخشى- اى خداى من- نفس مرا که آن را نیافریدى تا از بدى و زیانى به وسیله ى آن خود را بازدارى، یا به سبب آن به سودى راه جوئى، ولى آن را آفریدى براى ثابت کردن (بندگان) قدرت و توانائیت (را) بر آفریدن مانند آن، و براى حجت و دلیل آوردن بر آفریدن شبیه آن (غرض از آفرینش آنست که بندگان به قدرت و عظمت او پى برده او را بپرستند تا رضا و خشنودى و رحمت و مهربانیش را به دست آورده رستگار شوند، نه آنکه آفریننده خواسته سودى برد که آن نقص است و او از نقائص منزه و پاک مى باشد)
و از تو مى خواهم که گناهم را از من برگیرى (بیامرزى) که زیر بار رفتن آن مرا سنگین بار کرده، و از تو یارى مى طلبم بر آنچه (گناهانى که) سنگینى (کیفر) آن مرا گرانبار (وامانده و بیچاره) نموده
پس بر محمد و آل او درود فرست، و نفس مرا با اینکه به خود ستم کرده ببخش، و رحمتت را به برداشتن بار گرانم بگمار (براى آمرزش گناهانم مرا مشمول رحمت خود گردان) زیرا چه بسا رحمت تو به بدکاران رسیده و چه بسا عفو تو ستمکاران را فراگرفته.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
بارالها از تو چیزى را مى طلبم اى خداى من که بذل آن چیزى از تو نمى کاهد، و برداشتن بارى را مى خواهم که برداشتن آن تو را گرانبار نمى سازد، از تو مى خواهم که نفسم را به من ببخشى، چون آن را براى این نیافریدى که به وسیله اش از ضررى دورى جوئى. یا به کمکش راه به سودى جوئى. بلکه تا وسیله اثبات قدرتت بر آفریدن نظیر آن، و دلیل بر همانندش باشد.
الهى از تو مى خواهم که گناهانم را که زیر بارشان مانده ام از من برگیرى، و از تو مدد مى طلبم بر آنچه سنگینى آن مرا به زانو درآورده است، پس بر محمّد و آل محمّد درود فرست، و نفس مرا جهت ستم به خویش ببخش، و رحمتت را به تحمّل بارگرانم بگمار، زیرا چه بسا که رحمت توبه گناهکاران پیوسته است، و چه بسا که عفوت ستمکاران را فرا گرفته است.
شرح صحیفه (قهپایی)
«اللهم انى استوهبک- یا الهى- ما لا ینقصک بذله، و استحملک ما لا یبهظک حمله».
اى: لا یثقلک. من: یهظه الحمل: اثقله و عجز عنه.
یعنى: بار خدایا، به درستى که من مى خواهم از تو که ببخشى مرا -اى خداوند من- آنچه کم نکند از تو، بخشیدن آن چیز را. و مى خواهم که بردارى از من آنچه گرانى نکند تو را برداشتن آن.
«استوهبک -یا الهى- نفسى التى لم تخلقها لتمتنع بها من سوء، او لتطرق بها الى نفع، و لکن انشاتها اثباتا لقدرتک على مثلها، و احتجاجا بها على شکلها».
الله استوهب ذنوبى. و استوهبت فلانا کذا، اى: طلبت منه هبته. قاله الزمخشرى فى اساس البلاغه.
(یعنى:) طلب مى کنم که ببخشى -اى خداوند من- نفس مرا -و از خطیئات او درگذرى- که نیافریده اى او را تا بازایستى به سبب آن از بدیى یا راه برى به آن به سودى، و لیکن آفریده اى آن را از جهت اثبات قدرت خود بر مانند او و حجت گرفتن او بر مشاکل و مشابه آن.
«و استحملک من ذنوبى ما قد بهظنى حمله. و استعین بک على ما قد فدحنى ثقله».
فدحه الدین: اثقله. و بهظه بمعناه.
(یعنى:) و مى خواهم که برگیرى بار گناه از من آنچه مرا گران کرده است برداشتن آن. و یارى مى خواهم از تو بر آنچه گران کرده است مرا گرانى آن.
«فصل على محمد و آله».
پس رحمت کن بر محمد و آل او.
«وهب لنفسى على ظلمها نفسى».
هب -على صیغه الامر- جمله دعائیه. و «نفسى» مفعول ل«ظلمها».
یعنى: ببخش مر نفس مرا بر ظلم و بیدادى که کرده نفس من با نفس خود.
«و وکل رحمتک باحتمال اصرى».
الاصر -بکسر الهمزه-: الذنب و الاثم و العقوبه.
(یعنى:) و موکل ساز رحمت خود را به برداشتن بار گناهان من.
«فکم قد لحقت رحمتک بالمسیئین. و کم قد شمل عفوک الظالمین.
الفاء للتعلیل.
یعنى: زیرا که بسیار لاحق شده و رسیده رحمت تو به بدکاران. و بسیار فروگرفته و شامل گردیده عفو تو بیدادکاران را.
شرح صحیفه (مدرسی)
بهض: ثقل و سنگینى و همچنین بهظ بظاء مشاله و کذلک فدح او هم به معنى سنگینى.
یعنى: اى خداى من به درستى که من طلب بخشش مى کنم از تو اى خداى من چیزى را که ناقص نمى کند تو را بخشیدن او، و طلب برداشتن مى کنم تو را آنچه که سنگین نمى نماید تو را برداشتن او،
و طلب بخشش مى کنم تو را اى خداى من آن نفسى را که خلق ننمودى او را تا اینکه امتناع نمائى به او از بدى یعنى دفع بدى از تو نماید، یا اینکه راه بیابى به واسطه ى او به سوى نفعى لکن آفریدى او را از باب ثبوت قدرتت و از باب حجت گرفتن بر او بر شبیه و نظیر او،
طلب برداشتن مى نمایم تو را از گناهانم آن گناهانى را که به تحقیق سنگین نموده است مرا برداشتن او و کمک مى طلبم من به تو چیزى که سنگین نموده است مرا سنگینى او.
اللغه:
اصر: ذنب و معصیت،
شکل: شبه.
پس رحمت فرست بر محمد و آل او و ببخش بر من بر ظلم خودم بر خودم وکیل نما رحمتت را بر برداشتن گناهم.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
در دومین فراز خواسته هاى خود را به صورت ذیل چنین مطرح مى سازد: (بار خداوندا از تو بخشش چیزى را مى خواهم که بذل آن- اى خداى من- از تو چیزى نمى کاهد) (اللهم انى استوهبک- یا الهى- ما لا ینقصک بذله).
(و بارى را مى خواهم از دوش من بردارى که برداشتن آن بر تو گرانبار نیست) (و استحملک ما لا یبهظک حمله).
به دنبال این دو قسمت مورد درخواست بخشش را چنین بازگو مى کند: (از تو -اى خداى من- بخشش نفسم را مى خواهم) (استوهبک -یا الهى- نفسى).
(نفسى که آن را براى بازدارى خودت به وسیله ى آن از سوء و بدى و یا راه یافتن به منفعتى نیافریده اى) (التى لم تخلقها لتمتنع بها من سوء، او لتطرق بها الى نفع).
(بلکه آن را ایجاد کرده اى تا موجب اثبات قدرتت بر آفریدن مثل آن، و حجت و دلیل آفرینش خلقت نظیر آن قرار دهى) (و لکن انشاتها اثباتا لقدرتک على مثلها و احتجاجا بها على شکلها).
همچنین (از تو درخواست دارم بار گناهانى را از دوشم بردارى که حمل آن مرا گرانبار ساخته) (و استحملک من ذنوبى ما قد بهظنى حمله).
(و از تو کمک مى جویم در مورد آنچه سنگینیش مرا به زانو درآورده) (و استعین بک على ما قد فدحنى ثقله).
(بر محمد و آلش درود فرست، و جان مرا- با اینکه به خود ستم کرده- بر من ببخش) (فصل على محمد و آله، وهب لنفسى على ظلمها نفسى).
(و رحمتت را در برداشتن بار سنگین از دوش من بگمار) (و وکل رحمتک باحتمال اصرى).
(زیرا فراوان دیده شده که رحمت تو به گناهکاران پیوسته) (فکم قد لحقت رحمتک بالمسیئین).
(و بسیار مشاهده گردیده که عفو تو شامل ظالمان و ستمگران شده است) (و کم قد شمل عفوک الظالمین).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۵، ص:۳۲۳-۳۱۷
«اللّهمّ إنّی أستوهبک یا إلهی ما لا ینقصک بذله، و أستحملک ما لا یبهضک حمله، أستوهبک یا إلهی نفسی التی لم تخلقها لتمتنع بها من سوء، أو لتطرّق بها إلى نفع، و لکن أنشأتها إثباتا لقدرتک على مثلها، و احتجاجا بها على شکلها».
استوهبته کذا: سالته ان یهبه لى. و الهبه: العطاء من غیر عوض.
و النقص: الخسران فى الحظ. یقال: نقص نقصا -من باب قتل- و نقصانا، و نقص یکون لازما و متعدیا الى مفعول واحد و الى مفعولین.
یقال: نقص الشىء اى ذهب منه شىء بعد تمامه، و نقصت المال اى اذهبت منه شیئا، و نقصت زیدا حقه. و منه عباره الدعاء، اى ما لا ینقصک شیئا. حذف المفعول الثانى لمجرد الاختصار مع قیام القرینه، لان بذل الشىء لا یوجب نقصا فى الذات، و انما یوجب نقصا فى الشىء من ملک الباذل.
و البذل: العطاء عن طیب نفس.
یقال: بذله بذلا -من باب قتل- اى اعطاه، و سمح به.
و استحملت فلانا ثقلى: سالته ان یحمله عنى.
و بهضه الحمل بهضا -من باب منع-: اثقله. و هو فى بعض النسخ بالظاء المشاله، و فى بعضها بالضاد.
و نص فى القاموس: انه بالظاء اکثر.
اى اسالک ان تحمل عنى ما لا یثقلک حمله. و هذا من باب التمثیل، مثل حال سئواله تعالى محو ذنوبه التى قد فدحته، و عفوه عنها بحال من یسال قویا قادرا ان یحمل عنه ما قد اثقله من الحمل، اذ کان لا یثقله و لا یبهظه حمله، من غیر ذهاب الى جهه حقیقه بالنسبه الى الله تعالى کما یذهب الیه المجسمه، او مجاز بان یراد بالاستحمال طلب العفو و الاغضاء، من قولهم: حملت ما کان منه اى عفوت و اغضیت عنه. البهظ ضیق الصدر، و کرب النفس، و نحو ذلک. و انما المراد بالمفردات حقائقها فى نفسها کما فى قولهم: «اراک تقدم رجلا و توخر اخرى»، لکن لا بالنسبه الى الممثل له، بل بالنسبه الى الممثل به، و هذا النوع من التمثیل قد یعبر عنه بالتخییل. و هو تمثیل خاص لایقاعه فى الخیال، و تصویر المعانى العقلیه بصور الاعیان الحسیه، لکونها اظهر حضورا، و اکثر خطورا. و هو باب جلیل فى علم البیان، علیه یحمل کثیر من متشابهات القرآن و السنه، و قد اسلفنا الکلام علیه بابسط من هذا فیما سبق.
قوله علیه السلام: «استوهبک یا الهى نفسى» جمله فى محل رفع على البدلیه من الجمله المرفوعه على الخبریه ل«ان» من قوله: «انى استوهبک». و انما ابدلها منها لکونها اوفى من الاولى بتادیه المعنى المراد، لدلالتها على المستوهب صریحا، بخلاف الاولى فان المستوهب فیها مبهم.
و فى التفسیر اثر الابهام من زیاده التقریر ما لیس فى غیره.
و امتنع بالشىء: احتمى به. من المنع بمعنى الحمایه.
و السوء: المکروه و الضرر.
و تطرقت بالشىء الى کذا: جعلته طریقا الیه. کما یقال: لتسببت به، اى جعلته سببا. و الاصل تتطرق بتائین، لانه فعل مضارع فحذفت احدى التائین تخفیفا.
اى لم تخلقها لغرض یعود الیک من دفع ضر او جلب نفع.
«و لکن انشاتها». اى احدثتها و اوجدتها.
اثباتا لقدرتک: اى تحقیقا لها و تقریرا على انشاء مثلها.
و احتجاجا بها: اى جعلها حجه و دلیلا.
على خلق شکلها: اى مثلها فى الهیئه، و تعاطى الفعل.
قال الراغب: الشکل فى الهیئه و الصوره و القدر و المساحه، و الند: فى الجوهریه و الجنسیه، و الشبه: فى الکیفیه، و المساوى فى الکمیه فقط، و المثل: عام فى ذلک کله. و قوله تعالى: «و آخر من شکله ازواج» اى مثل له فى الهیئه، و تعاطى الفعل. انتهى.
و قال بعضهم: معنى الاحتجاج بها على شکلها ان من انشا مثلها کان قادرا حکیما الى غیر ذلک مما یلیق بجنابه المقدس، او الاحتجاج بها علیها بان رکب فیها من الالات و العقل و غیرهما ما لا یبقى لها معها عذر فى التقصیر و المخالفه انتهى.
و المعنى الثانى بعید عن مدلول الالفاظ. و الله اعلم.
تنبیهان:
الاول: قد یستفاد من قوله علیه السلام: «لم تخلقها لتمتنع بها من سوء» الى آخره. انه تعالى لا یفعل لغرض عائد الیه من دفع مفسده او تحصیل منفعه، و هو کذلک.
و برهانه: انه لو فعل لغرض، لکان هو ناقصا لذاته، مستکملا بتحصیل ذلک الغرض، لانه لا یصلح غرضا للفاعل الا ما هو اولى به، و اصلح له من عدمه، و ذلک لان ما استوى وجوده و عدمه بالنظر الى الفاعل، او کان وجوده مرجوحا بالقیاس الیه لا یکون باعثا له على الفعل، و سببا لاقدامه علیه بالضروره. فکل ما کان غرضا له وجب ان یکون وجوده اولى بالفاعل، و اصلح له من عدمه. و هو معنى الکمال. فاذن یکون الفاعل مستکملا بوجود الغرض، و ناقصا بدونه، و هذا امر مجمع علیه.
بقى انه هل یجوز ان یفعل لغرض عائد الى غیره ام لا؟
ذهبت الحکماء و الاشاعره الى انه لا یجوز لان الغرض العائد الى الغیر من نفع و احسان مثلا، ان کان اولى بالنسبه الیه من عدمه عاد حدیث الکمال و النقصان، و ان لم یکن اولى بل کان مساویا او مرجوحا لم یصلح ان یکون غرضا، لما مر من العلم الضرورى.
و ذهبت المعتزله و جمهور الامامیه الى ان نفى الغرض مطلقا یستلزم العبث. و ان امتنع عود الغرض الیه عقلا -کما تقدم بیانه- وجب ان یکون فعله سبحانه لغرض عائد الى العبد، و هو احسانه الیه. و ادعاء العلم الضرورى -بانه ان لم یکن اولى به لم یصلح ان یکون غرضا له- ممنوع، بل یکفى فى کونه غرضا له مجرد کونه اصلح للغیر. و ایضا ان ارادوا باستکماله بالغیر حصول صفه الکمال بسبب الفعل فلا نسلم ان فعله لو کان لغرض کان ناقصا لذاته، مستکملا بغیره، لجواز ان یکون کامل الذات، و یحصل له بحسب کل فعل کمال، و یتجدد له استحقاق الحمد و المدح لاجله. و ان ارادوا به غیر ذلک فلیبینوه. و المساله ذات ذیل طویل فلتوخذ من مظانها.
الثانى: لا یلزم من قوله علیه السلام: «و لکن انشاتها اثباتا لقدرتک على مثلها» الى آخره. ان یکون انشاوها لغرض عائد الیه تعالى عن ذلک علوا کبیرا، بل عائد الى العبد، لان دلالتها -على ثبوت قدرته على انشاء مثلها عند العقول، و جعلها حجه و دلیلا على خلق شکلها لدى النفوس- امر یعود منفعته الى العباد، لیومنوا بعموم قدرته، و یوقنوا بجلاله و عظمته، فیوحدوه و یعبدوه، فیفوزوا برضاه و رحمته. کما قال سبحانه «و فى الارض آیات للموقنین و فى انفسکم افلا تبصرون». و الله اعلم.
«من» فى قوله: «من ذنوبى» مبینه للمبهم بعدها و هو «ما»، فقد مر غیر مره بیان وجه جواز تقدیمها علیه.
و الاستعانه: طلب المعونه.
قال الشیخ امین الاسلام الطبرسى: للرغبه الى الله تعالى فى طلب المعونه و جهان:
احدهما: ان یسال الله تعالى من الطافه ما یقوى دواعیه، و یسهل من الفعل علیه ما لیس بحاصل.
و الثانى: ان یطلب بقاء کونه قادرا على طاعاته المستقبله، بان یجدد له القدره حالا بعد حال عند من لا یقول ببقائها، و ان لا یفعل ما یضادها و ینفیها عند من قال ببقائها. انتهى.
اذا عرفت ذلک فالاستعانه هنا من الوجه الاول، لان الغرض منها سواله تعالى ان یفیض علیه قوه یستعد بها لغفران ذنوبه، و محو سیئاته التى تعاظمه کثرتها، فاشبهت حاله حال من حمل على ظهره حملا ثقیلا فاثقله.
یقال: فدحه الامر فدحا -من باب منع- اى اثقله.
و الثقل -بالکسر، مخفف ثقل، کعنب- مصدر ثقل الشىء -بالضم- فهو ثقیل.
و «على» بمعنى مع، اى مع ظلمها. مثلها فى قوله تعالى: «و ان ربک لذو مغفره للناس على ظلمهم» «و آتى المال على حبه».
و لما کانت النفس رهینه على الوفاء بالمیثاق الذى واثقها الله تعالى به، و العهد الذى اخذ علیها حین الاهباط الى عالم الحس و الخیال، ان ترجع الیه سالمه من سخطه، عامله باوامره، غیر منحرفه عن صراطه الموضوع على لسان رسوله صلى الله علیه و آله، فان وفت بعهدها خرجت من وثاق الرهن، وضو عف لها الاجر، کما قال تعالى: «و من اوفى بما عاهد علیه الله فسیوتیه اجرا عظیما»، و ان نکثت، و ارتکبت ما نهیت عنه بقیت رهینه بعملها، کما قال تعالى: «کل نفس بما کسبت رهینه».
سال (علیه السلام) ربه ان یمن علیه بفکاک نفسه من رهانها و یهبها له.
و التوکیل: جعل الانسان غیره قائما باموره، او بامر منها.
اى اجعل رحمتک قائمه باحتمال اصرى، اى: بحمل ما اثقلنى من الذنوب.
یقال: حمله حملا و احتمله احتمالا بمعنى.
و الاصر: الحمل الثقیل الذى یاصر صاحبه، اى یحبسه مکانه، فلا یستطیع المشى به لثقله، استعیر للذنب العظیم. و منه «و لا تحمل علینا اصرا».
و قیل: هو الذنب الذى لا توبه له.
و المراد به هنا الذنوب الکثیره التى قد اثقله حملها بقرینه ما قبله، جعلها کلها حملا واحدا.
و «الفاء» من قوله: «فکم» سببیه، و «کم» خبریه.
و لحقت رحمتک بالمسیئین: اى ادرکتهم و اصابتهم.
و المسیئین: الذین اساوا و عملوا السوء، و هو کل ما یقبح شرعا و عقلا.
و شملهم الامر -من باب تعب و قعد- شمولا: عمهم.
