علم نحو
«علم نَحو» علم به اصول و قواعدی است که با آنها حالت و حرکت حرف آخر هر کلمه در جمله و نیز کیفیت ترکیب کلمات با هم در یک جمله، معلوم میشود. موضوع این علم، کلمه و کلام و هدف آن نیز حفظ زبان عربی از اشتباه لفظی است.[۱] ابوالأسود دؤلی (متوفی ۶۹ ق) از اصحاب امام علی علیهالسلام را واضع علم نحو دانستهاند.
تعریف و موضوع نحو
در علم نحو، درباره إعراب فاعل و مفعول و فعل و مبتدا و خبر و... و جایگاه هر یک از آنها در جمله بحث میشود، و همچنین این که چه عاملی باعث میشود این اعراب تغییر کنند. امیل بدیع یعقوب، زبان شناس معاصر عرب، علم نحو را چنین تعریف میکند: «علم نحو، روش عرب در کلام فصیح با دقت در حرکات است، یا به عبارت دیگر، قانون گردآوردن کلام و پیوند زدن الفاظ آن به یکدیگر است».[۲]
به عبارت دیگر، علم نحو روش مردم عرب در کاربرد کلام فصیح و روشن است که با دقت در حرکات و نشانههای آخر کلمات و الفاظ انجام میپذیرد. و آن روشی است که کلمات را در کنار هم گردآورده و به صورت قانونمند آنها را به یکدیگر پیوند میزنند و در واقع مردم غیر عرب، برای آسان آموزی زبان عربی بدان نیازمندند.
استاد جلال الدین همایی در مقالهاش می آورد: «نحو عربی برای دو منظور تدوین شد: یکی حفظ زبان از تصرف اقوام و ملل غیر عرب و دیگر سهولت تعلیم و تعلّم [زبان عربی]».[۳]
تاریخچه علم نحو
در تاریخ پیدایش نحو آمده است که پس از فتوحات اسلامی، قبائلی در حوزه زبان فصیح عربی قرار گرفتند که با زبان گویشی خود در فصاحت زبان عربی لغزش ایجاد کردند و لحن (عدم صحّت اِعراب در اواخر کلمات و الفاظ) را پدید آوردند و این وضع تا زمان امام علی (علیهالسلام) رواج داشت تا آنکه ابوالأسود دؤلی از یاران آن امام بزرگوار، ایشان را از این خطر زبانی آگاه ساخت. زیرا با ورود لحن، اشعار شاعران نامدار عرب به غلط خوانده میشد و طبیعی بود که قرآن نیز به اشتباه تلاوت میگردید، که موجب ظهور اختلافات اعتقادی و مذهبی میشد. در نتیجه «امام علی (ع) به ابوالاسود دؤلی فرمود تا اساس [علم] نحو را بنهد. چنان که خود گفته است: «من حدود نحو را از امام علی (ع) اخذ نموده ام».[۴]
همچنین در این رابطه داستانی نقل شده که روزی ابوالاسود شنید مردی هنگام خواندن آیه "...أنّ اللهَ بريءٌ من المشركين ورسولُه"،[۵] کلمه "رسولَه" را مجرور تلفظ می کرد (رسولِه)، یعنی معطوف به کلمه "المشركين"؛ که در این صورت معنای آیه غلط می شود. در پی این ماجرا، امام علی (ع) ابوالاسود را مأمور به وضع علم نحو نمود. ابوالاسود گوید: علی (علیهالسّلام) صفحهای به من داد که در آن نوشته بود: کلام بر سه قسم است؛ اسم، فعل و حرف و بعد از آن، اصول و قوانینی به من تعلیم داد و سپس فرمود: "اُنحُ هذا النحوَ يا أباالأسود".[۶] و از این گفتار امام بود که این علم به «علم نحو» نامیده شد.
مورخان عموما اتفاق دارند که ابوالاسود دوئلی (متوفی ۶۹ ق) علم نحو عرب را وضع کرده است. وی از بزرگان تابعین و از اصحاب حضرت علی (ع) بوده و در جنگ صفین التزام رکاب آن حضرت را داشته است. پس از آن به بصره آمده و در آنجا زبان سریانی آموخته و قواعد نحو آن را نیز فرا گرفت.
یادآوری می شود که پیش از نحوپردازی ابوالأسود دؤلی، قرآن کریم بدون اِعراب و نقطه گذاری (علائم و نشانه های علم نحو) بود و نیاز مبرم به وضع علائم و نشانه هایى براى کلمات قرآن پیدا شد؛ از این رو ابوالاسود دوئلی به وضع حرکات حروف پرداخت و پس از وی، «نصر بن عاصم» به نقطه گذاری مُصحف پرداخت.
پانویس
منابع
- "علم نحو"، سایت اندیشه قم، بازیابی:۴ مهر ۱۳۹۲.
- "آموزش زبان عربی در ایران اهداف، چالشها، راهکارها"، علیرضا فرقانی، پژوهشگاه علوم انسانی، بازیابی:۴ مهر ۱۳۹۲.
- "نحو عربی چگونه و توسط چه کسی پدید آمد؟"، زیدان جرجی، پایگاه اطلاعرسانی حوزه، بازیابی:۴ مهر ۱۳۹۲.
