عزیزالدین نسفی
«عزيزالدين بن محمد نَسَفى» (متوفای حدود ۶۸۰ ق)، از علما و عرفای نامدار قرن هفتم هجرى و از شاگردان سعدالدین حموی است. وى از صوفيان ارجمندی است كه نقش مهمی در معرفى و تشريح تفكرات عرفا و حكيمان صوفىمشرب، مخصوصاً ابن عربى داشته است. عزیزالدین نسفى میراث قابل ملاحظهاى از عرفان و تصوف آمیخته به حکمت در زبان فارسى باقى گذاشته است.
| نام کامل | عزیزالدین بن محمد نسفى |
| زادگاه | نسف، خوارزم |
| وفات | حدود ۶۸۰ قمری |
| مدفن | ابرقوه، یزد |
|
| |
| اساتید |
سعدالدین حموی،... |
|
| |
| آثار |
كشف الحقايق، مقصد الأقصى، الانسان الكامل، منازل السائرين، زبدة الحقايق، مبدأ و معاد، بيان التنزيل،... |
زندگینامه
عزيزالدين بن محمد نسفى، در يكى از واپسين سالهاى سده ششم يا نخستين سالهاى سده هفتم در شهر نسف (يا نخشب) خوارزم در نواحی ماوراءالنهر، چشم به جهان گشود.
نسفى، در جوانى به بخارا رفت و بیشتر اوقات خود را صرف تعلیم و تزکیه نفس نمود. حتى گویند طب نیز آموخت و در بخارا شروع به تصنیف و تألیف کرد. او در يكى از بحرانىترين ادوار تاريخ ايران و ماوراءالنهر مىزيست و نظارهگر بزرگترين فجايع و مصيبتهايى بود كه بر سر مردم اين مرز و بوم رفته است. بهطورىكه نوشتهاند نسفى همه كسانش را در فتنههاى پياپى و هجوم مغول به بخارا از دست داد و به همين دليل در سال ۶۷۱ ق، از بخارا راهى خراسان گرديد. او به سبب اوضاع نابسامان ماوراءالنهر و خراسان كه مجالى براى تعليم و تصنيف نمىگذاشت، بيشتر كتابهاى خود را در خلال اقامتهاى كوتاه و بلند خود در کرمان، شیراز، اصفهان و سرانجام در ابرقوه ( ابرکوه) نوشت.
رعايت بىطرفى از سويى و ملاحظهكارى و مصلحتانديشى از سويى ديگر، موجب شده كه حتى مذهب نسفى در پرده ابهام بماند؛ برخی گفته اند او در عصری میزیسته که مذهب حنفی در موطن وی در اوج قدرت و رونق بوده و بسی محتمل مینماید که وی نیز همکیش اهل آن دیار بوده است. در عین حال در نقل احوال و اقوال باطنیان (اسماعیلیه) نیز کوشیده است. گرچه وجود بعضى قرائن، افرادى را بر آن داشته كه نسفى را شيعه بدانند؛ از جمله اینکه چون نسفی در اهمّ مصنّفات خویش - مانند کتاب «کشف الحقائق»- از اصول و معتقدات ارباب تشیّع با احترام و عطوفت سخنها رانده است، مذهب خود وی هم آیین شیعه بوده است؛ همچنین مکالمه وی با استادش سعدالدّین حموی، در مورد اولیاء و صاحبالزّمان، دلیلی بر تشیّع وی به نظر میرسد.
وفات:
سال وفات عزیزالدین نسفى را مختلف نوشتهاند؛ اما از سنواتى كه نسفى در بعضى از آثارش ذكر كرده و بنا به قرائن ديگر، سال درگذشت وى بايد بين سالهاى ۶۸۰ و ۶۹۹ ق، در ابرقوه استان یزد رخ داده باشد.
جایگاه علمی
عزیزالدین نسفی، يكى از شخصيتهاى برجسته حوزه عرفان اسلامی است كه نسبتا ناشناس مانده است. وى از صوفيان ارجمند و پركار سده هفتم هجرى است كه نقش مهمی در معرفى و تشريح تفكرات عرفا و حكيمان صوفىمشرب، مخصوصاً محيى الدين بن عربى (متوفای ۶۳۸ق) داشته است. وى با وجود انتساب به طریقهى کبرویه، نوعى سعه مشرب و تسامح فکرى نشان مىدهد که در بین کبرویه و سایر سلسلههاى صوفیه به ندرت دیده مىشود. او از پیروان طریقهى تحقیق علمى در مسائل مربوط به عقاید و مخصوصاً مربوط به تصوف به شمار مىآید.
بنا به نوشتهی دکتر کاظم محمّدی در کتاب «سعدالدّین حموی (زندگی، سلوک و اندیشه)» در بخش شاگردان و مریدان می نوسید: «عزیزالدین نسفی، مهمترین شاگرد و مرید شیخ سعدالدین حموی است. متأسّفانه او نیز به مانند استادش چندان شناخته شده نیست و از زندگی و حیات او چیز زیادی نمی دانیم. تنها بخت ما در شناخت او، وجود چند اثر مشهور اوست که ما را هر چند به دقّت با زندگی او آشنا نمیکند، ولی افکار او را میتوانیم از دل همین آثار استخراج کنیم و مورد نظر قرار بدهیم». بنابر این پژوهش و دیگر آثار استاد کاظم محمّدی مانند: «آشنایی با مکتب کبرویه»، میتوان دریافت که شیخ عزیزالدین نسفی یکی از شیوخ طریقت و از خلفای شیخ نجم الدّین کبری بوده که بعد از استاد خود سعدالدین حموی نیز، به گسترش طریقت کبرویه اهتمام داشته است. چنانکه آثار عزیزالدین نسفی یکی از مهمترین منابع برای بیان اهداف کبرویه و شناخت دقیقتر شیخ سعدالدین حموی است.
در زمره نویسندگان متصوّف، نسفی یکی از کسانی است که از دیرباز در اروپا معروف بوده است. در سال ۱۶۵۵ میلادی بخشی از رساله «مقصدالاقصی» وی از متن ترجمه ترکی آن به لاتینی درآمد و تولوک در نگارش رساله خود، در شرح احوال متصوّفه، از آن بسیار سود جست. دیری بعد پالمر شرحی بر همین رساله مقصد نگاشت. فریتس مایر قریب یکصد سال پس از آن دگرباره توجّه خاورشناسان را به نسفی جلب کرد. و این دورهای بود که پروفسور هانری کربن رئیس مؤسسه مطالعات عالیه اسلامی در دانشگاه سوربن در زمینه عرفان اسلامی سخت میکوشید و کتاب حاضر (الانسانالکامل) نیز یکی از آن آثار نسفی است که ماریژان موله با نظر وی به نشر آن پرداخته است.
آثار و تألیفات
عزيزالدین نسفى را مصنفات نسبتا زيادى است كه اكثر آنها به چاپ رسيده است. بزرگترين امتياز مصنفات نسفى شايد ارزش آموزشى آنهاست كه داراى چند مؤلفه است:
- الف) سادگى زبان و بيان: ويژگى شايان توجه نسفى، وضوح در بيان و پرهيز از تصنع و ابهام در نگارش است. آثار وى که مشتمل بر نثرى خطابى اما ساده و لطیف و قوى است، در بعضى موارد متضمن نقل ابیات و رباعیات عارفانه نیز هست.
- ب) شيوه معلمى: نسفى همه جا در آثارش در مقام معلمى ظاهر مىشود كه هدفش تعليم علومى به گروهى طلبه و خواستار حقيقت است.
- ج) فروتنى و شكستهنفسى: عزيز نسفى، عارفى بسيار متواضع و بىادعاست كه با شاگردانش همراهى و همرأيى دارد و سعى مىكند تا با برقرارى ارتباطى صميمى با آنها، شرايط آموزشى مناسبى بيافريند.
برخى از تأليفات نسفى عبارتند از:
- كشف الحقايق: که شاهکار وی میباشد و احتمالا در سال ۶۸۰ ق، تأليف شده است.
- مقصد الأقصى: رسالهاى است مختصر، شامل ابوابى در «معرفت ذات خدا»، «در بيان صفات خدا»، «در افعال خدا»، «در معرفت افعال بر قول اهل حكمت»، «در معرفت نبوت و ولايت»، «در بيان اعتقاد اهل تقليد و اهل استدلال و اهل كشف»، «در معرفت انسان» و... . از آنجا كه نسفى در مقدمه «كشف الحقايق» ذكرى از «مقصد اقصى» كرده، احتمالا اين كتاب را پيش از ۶۸۰ ق، نوشته است.
- الانسان الكامل: مجموعهاى است شامل يك مقدمه و بيست و دو رساله كه به نظر مىرسد طى زمانى دراز، از ۶۶۰ق، به بعد تدريجا تأليف شده است.
- منازل السائرين: مشتمل بر ۱۱ رساله كه جالبترين آنها، نخستين رساله در باب ولايت است. اين كتاب، محتملا پيش از ۶۸۰ ق، در اصفهان نوشته شده است.
- زبدة الحقايق: اثرى است كوتاه، شامل يك مقدمه و دو بخش عمده در معرفت عالم كبير و در معرفت عالم صغير، طبق آراء متشرعين، حكيمان و اهل وحدت.
- بيان التنزيل یا کتاب التنزیل: رسالهاى است در ۱۰ فصل. بخش بسيار خواندنى اين اثر، فصل اول آن (در معرفت خدا) و فصلهاى هفتم و هشتم (در معرفت كلام الله و كتاب الله) است. این کتاب ظاهرا يكى از نخستين آثار نسفى است، زيرا خود مىگويد شش فصل اول اين اثر را در نسف و چهار فصل بعدى را در بخارا نوشته. اين تاريخ بايد پيش از قتل عام اباقا خان مغول در ۶۶۹ ق، باشد كه نسفى هنوز در بخارا اقامت داشته است.
- مبدأ و معاد: رسالهاى است در پنج فصل درباره مبدأ و معاد، كه حدود ۶۷۹ ق، در شیراز تأليف شده است.
- كشف الصراط: در انتساب اين كتاب به نسفى، ترديد وجود دارد، اما چون محتواى آن با مندرجات ديگر آثار نسفى، مشابهتهاى زيادى دارد، بر فرض هم كه به قلم عزيز نسفى نباشد، احتمالا به توسط كسى تصنيف شده كه با انديشهها و آثار وى آشنايى كامل داشته است. چنين شخصى مىتواند يكى از مريدان وى بوده باشد.
منابع
- "عزيز نسفى و آثار او"، مجدالدين كيوانى، كتاب ماه ادبيات و فلسفه، بهمن ۱۳۷۸، شماره ۲۸.
- اثرآفرینان، انجمن مفاخر فرهنگی، ج۴، ص۱۷۷.
- "عزیزالدین نسفی"، سایت علما و عرفا.
