منهاج الولاية في شرح نهجالبلاغة (کتاب)
| |
| نویسنده | عبدالباقی صوفی تبریزی |
| موضوع | شرح نهج البلاغه |
| زبان | عربی-فارسی |
| تعداد جلد | ۲ |
| تصحیح | حبیبالله عظیمى |
|
| |
«منهاجالولایه فى شرح نهجالبلاغه» تألیف عبدالباقى صوفى تبریزى (م، ۱۰۳۹ ق)، از شروح کتاب شریف «نهجالبلاغه» است. مؤلف در این کتاب، به دوازده موضوع اعتقادی و اخلاقی مهم در «نهجالبلاغه» با نثر فارسى روان و آمیخته به عربى پرداخته است.
معرفی کتاب
با بررسى و تطبیق شروح متعدّد و مختلفى که بر نهجالبلاغه نگاشته شده، چنین برمىآید که هر کدام، از یک یا چند ویژگى خاصّ برخوردار است. برخى از آنها، بیشتر جنبه کلامى دارد، همچون شرح ابن ابىالحدید، و در برخى دیگر جنبه حکمى تفوّق دارد؛ همانند شرح ابنمیثم، و در برخى جنبه اخبارى و روایى نمایان است، همچون شرح گلستانه و برخى نیز مذاق عرفانى و حکمى دارد؛ همچون شرح ابنعتائقى، شرح محلّى و شرح روغنى قزوینى و تعداد کمى نیز به ترتیب موضوعات است؛ همچون شرح میرزا خلیل کمرهاى؛ امّا شرحى که در بردارنده تمامى جوانب و یا جمع بیشترى از آن ویژگىها باشد و مذاقهاى مختلف عرفانى، حکمى، کلامى، اخبارى و ادبى - خصوصا به ترتیب موضوعات- در آن گرد آمده باشد، چنین شرحى کمتر به مرتبه ظهور و به رشته تحریر در آمده است. شاید بتوان این جامعیت و کمال را در شرح «منهاجالولایه فى شرح نهجالبلاغه» مشاهده کرد.
شرح «منهاجالولایه» شرحى ترکیبى است و عرفان، حکمت، کلام، روایات، ادب و اخلاق، به وفور در آن دیده مىشوند. او برحسب مورد از اقوال بزرگان اهل معرفت براى فهم و درک کلام بلند امام علی (علیه السلام) بهره مىجوید. از شرح عبدالباقى به شدت بوى عرفان شیعى استشمام مىشود. انتخاب دوازده باب و شروع از توحید و ختم آن به معاد و دعا، نشان از گرایشات شدید سلوکى شیعى دارد.
محتوای کتاب
عبدالباقى دوازده موضوع نهجالبلاغه را شرح و تفسیر کرده و هر یک را در بابى خاصّ قرار داده است. سه باب اول در جلد اول و باقى ابواب در مجلد دوم آمده است.
در هر یک از این بابها، تعدادى خطبه مورد شرح قرار گرفتهاند. با این همه تعدادى از خطبههاى باب نهم و تمامى خطبههاى بابهاى دهم و دوازدهم بدون شرح باقىمانده که ظاهرا مؤلف موفق به شرح آنها نشده است. نکته دیگر اینکه در این شرح تکیه اصلى بر شرح خطبهها بوده و به نامهها و حکمتهاى قصار کمتر توجه شده است.
روش مؤلف بدین قرار است که در هر یک از ابواب فوقالذکر، چند خطبه که مناسب با عنوان بوده برگزیده و پس از بیان عبارتى کوتاه از هر یک از خطبهها - و گاه چند عبارت - به شرح آن خطبه پرداخته است. گستردگى و تفصیل مطالب در ابواب مختلف کتاب نیز یکسان نبوده؛ در برخى خطبهها با تفصیل بیشتر و برخى دیگر بسیار فشرده و مختصر و حتى در پارهاى موارد تنها ترجمه عبارات نهجالبلاغه است.
نویسنده موضوع «توحید ذات بارى تعالى» و «صفات رسول و آل او» را در دو باب نخست کتاب بررسى مىکند، با استناد به متون احادیث و روایات معصومین(ع) و با استمداد از اقوال محقّقین از عرفا و حکمایی همچون ابنعربى، صدرالدین قونوى، خواجه نصیر طوسى و با استشهاد به اشعار شاعرانى عارف، همچون مولانا، عطّار و ابنفارض، به شیوهاى جامع و با ترکیبى از عرفان و حکمت و اخبار، عبارات بلند و عمیق امام علی (علیه السلام) را به تفسیر مىکشاند.
موضوعات اخلاقى «علم و هدایت و دین، صفات متّقین، حکمت و ادب، وصایا و نصایح، اعراض از دنیا، مذمّت کبر و نکوهش ظلم»، عبارات نهجالبلاغه را در ابواب سوم تا نهم کتاب تحقیق مىکند، با استناد به روایات و احادیث دیگرى از معصومین(ع) و با استمدادى دیگر از اقوال، عبارات، حکایات عارفان و اشعار اخلاقى شاعران، با تعمیم مذاق عرفانى و اخلاقى و روایى خود به سیر و سلوک و عروج در اندیشه بشرى ادامه مىدهد.
«معاد و احوال موت و قبر»، را در نهجالبلاغه در باب یازدهم کتاب جستجو مىکند، از عرفان، حکمت، کلام و حدیث در تفسیر عبارات امامالمتّقین مدد مىگیرد، شبهات کلامى معاد را پاسخ مىگوید، در حدیث مشهور و عمیق «مواقف پنجاهگانه قیامت» به تفصیل بیان مىکند، با تبیین و تفسیر عرفانى ابنعربى از شرح «حدیث مواقف» بر مىآید، و آن گاه با استمداد از مولایش على(ع) از پلهاى هفتگانه جهنم، که آخرین مواقف قیامت است، عبور مىکند و به بهشت و مراتب و درجات آن مىرسد، و در جنّت دیدار معبود و تکلّم معشوق با عاشق، در آخرین مراتب صعود و معراج انسانى قرار مىیابد.
قوانین «عدالت و سیاست» در نهجالبلاغه را در باب دهم کتاب و ادعیه نهجالبلاغه را در باب دوازدهم و آخرین باب کتاب مىباید تفسیر کند. مؤلف شرح را ناتمام مىگذارد و گویا پس از بیان تکلّم معشوق با عاشق در باب معاد، دیگر تاب نمىآورد و با فریادى «همّام» وار مدهوش مىگردد و با پرواز به معراج ملکوت، ابواب دهم و دوازدهم کتاب را بدون شرح مىگذارد.
منابع
- "نگاهى به شرحهاى نهجالبلاغه"، مصطفى بروجردى، مجله قبسات، بهار ۱۳۸۰، شماره ۱۹.
- نرم افزار دانشنامه علوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
